Γρηγόρης Σταυρίδης (Παρλίτσεφ)

Βούλγαρος συγγραφέας

Ο Γρηγόρης Σταυρίδης (σερβοκροατικά: Grigor Stavrev Parlitschev ή Pârličhev, σλαβομακεδονικά: Григор Ставрев Прличев) (18 Ιανουαρίου 1830, Οχρίδα - 25 Ιανουαρίου 1893, Οχρίδα) ήταν συγγραφέας και μεταφραστής, ρευστής εθνικής συνείδησης, όπως συνέβαινε ειδικότερα τότε εντός ενός οθωμανικού περιβάλλοντος με πολλές συνιστώσες και αντίρροπες δυνάμεις,[5] που έγραψε αρχικά στα ελληνικά τον: Αρματωλό και τον Σκερντέμπεη και μετά τη μεταστροφή του το 1862, στα σλαβομακεδονικά. Σήμερα του αποδίδονται ιδιαίτερες τιμές και στον τομέα της εκπαίδευσης της Βόρειας Μακεδονίας.

Γρηγόρης Σταυρίδης
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη
μητρική γλώσσα
Григор Пърличев (Βουλγαρικά)
Γέννηση18  Ιανουαρίου 1830[1][2][3]
Οχρίδα
Θάνατος25  Ιανουαρίου 1893[1][2][3]
Οχρίδα
Χώρα πολιτογράφησηςΟθωμανική Αυτοκρατορία
Εκπαίδευση και γλώσσες
Μητρική γλώσσαΒουλγαρικά
Ομιλούμενες γλώσσεςΒουλγαρικά
Ελληνικά
νέα ελληνική γλώσσα
ΣπουδέςΕθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότηταγλωσσολόγος
ποιητής
μεταφραστής
συγγραφέας[4]
καθηγητής
Αξιοσημείωτο έργοΟ Αρματολός
Αυτοβιογραφία του Γρηγόρη Σταυρίδη (Παρλίτσεβ)
Σκεντέρμπεης
Έτος 1762
Οικογένεια
ΤέκναCyril Parlichev
ΣυγγενείςCyril Parlichev (δισέγγονος), Petar Manev (εγγονός) και Hristo Popsimov (εγγονός)
Commons page Σχετικά πολυμέσα

Βιογραφία Επεξεργασία

 
Προμετωπίδα δημοσίευσης του επικού ποιήματος: «Ο Αρματωλός» του Γρηγόρη Σταυρίδη, μετέπετα Prlicev που βραβεύθηκε το 1860.

Γεννήθηκε το 1830 στην Οχρίδα. Ορφανός από πατέρα, την πρώτη παιδεία, σύμφωνα με την αυτοβιογραφία του, πήρε από τον παππού του, Σταύρο, που τον έμαθε να διαβάζει το ελληνικό αλφάβητο και να του λέει προσευχές στα ελληνικά λίγο πριν κοιμηθεί μαζί με τα πέντε αδέλφιά του.[6] Στη συνέχεια φοίτησε στο εκεί ελληνικό σχολείο που διηύθυνε τότε ο Δημήτριος Μηλαδίνηςα[›] (Miladinov), από τον οποίο διδάχθηκε άριστα την ελληνική.

Το 1850, σε ηλικία των 20 ετών γράφεται στην ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, όμως σύντομα λόγω οικονομικών δυσκολιών διακόπτει τις σπουδές του. Το 1858 επαναγράφεται[7] και το 1860 την εγκαταλείπει ως μη συμπαθών ιδιαίτερα την ανατομία και γράφεται στη φιλοσοφική σχολή Αθηνών. Κατά τη βράβευσή του στο Ράλλειο διαγωνισμό (1860) του χορηγείται υποτροφία στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης αλλά αρνείται.

Παρά τον νέκυν [8] τού Κοσμά βαρυπενθής ο ίππος
εφρύαττεν αιμοσταγής·
και κλίνων προς τον ήρωα την χαίτην, βαρυλύπως,
τα νώτα έκρουε της γης.
Με βήμα τρέμον εξορμά η μήτηρ κ’ αμφιβάλλει·
αλλ’ εις τον πάνδημον κλαυθμόν
εμάντευσε την συμφοράν, και τ’ όναρ ανεκάλει...
Βαρύν αφήκε βρυχηθμόν
ως πρωτοτόκος λέαινα, ο σκύμνος ἦς ηρπάγη
υπό θρασέων θηρευτών...» [9]

Ο ποιητικός διαγωνισμός Επεξεργασία

Το 1860 αποτελεί για το Σταυρίδη έτος μεγάλης ικανοποίησης: υποβάλλει στο ποιητικό διαγωνισμό του έτους εκείνου το πρώτο ποιητικό του έργο, το έπος «Ο Αρματωλός». Μεταξύ των δεκατεσσάρων ποιητών, που πήραν τότε μέρος όπως οι όροι του διαγωνισμού απαιτούσαν ανωνυμία, συγκαταλέγονταν ο Θ. Ορφανίδης, ποιητής, καθηγητής Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, και ο καθηγητής επίσης του Πανεπιστημίου Αθηνών Γ. Βερναρδάκης. Την 25 Μαρτίου σε πανηγυρική τελετή ο πρόεδρος της ελλανόδικης επιτροπής Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής ανήγγειλε ότι το πρώτο βραβείο του ποιητικού διαγωνισμού τους έτους εκείνου απονεμήθηκε στο έπος «Ο Αρματωλός». Αλλά επειδή Ο Σταυρίδης δεν είχε δηλώσει το όνομά του, παρουσιαθείς αργότερα στον στον εισηγητή δήλωσε το όνομά του και την πατρότητα του ποιήματος. Ο Σταυρίδης αναφέρει εγγράφως το 1860 ότι θεωρεί πατρίδα του την Ελλάδα, ότι εργάζεται και κοπιά χάριν της Ελλάδας και μόνον, και ότι ποθεί ευόδωση του μεγάλου έργου της ελληνικής παλιγγενεσίας. Τίποτε δεν αναφέρει περί βουλγαρικών εθνικών ιδεωδών και πόθων.

Το ποίημά του είναι εμπνευσμένο από τον ηρωικό αγώνα των ορθόδοξων ορεινών χωριών της Ρέκας, βορειοανατολικά της Δίβρης, κατά των μωαμεθανών Γκέγκηδων. Ήρωας του ποιήματος είναι ο Αλβανός αρματολός Κοσμάς που φονεύεται από τους Γκέκηδες. Η μητέρα του πληροφορείται τον θάνατο του από τους ίδιους σφαγείς του Κοσμά, θρηνεί το γενναίο παλικάρι, αλλά συναγείρει ταυτόχρονα όλους τους συμπατριώτες της για νέο αγώνα. Για τον Σταυρίδη οι Αλβανοί είναι Έλληνες, συνεπώς ο Κοσμάς αποτελεί τον αγωνιζόμενο για την ελευθερία, την τιμή και την ορθοδοξία ήρωα Έλληνα. Με αυτήν την έννοια άλλωστε εξέλαβε και η εξεταστική επιτροπή τον ήρωα του ποιήματος:


«Τοιούτον ποίημα, τόσον σπουδαία προτερήματα έχον, ίσως έπρεπε ν΄ανήκη ουχί εις ένα χωρίον της Αλβανίας, αλλά να στέφη την Ελλάδα και τον αγώνα αυτής... υπομιμνήσκοντα ημίν ότι και αλλαχού και μακράν ημών ζώσιν ομογενείς, ὧν Ελληνικαί αι καρδίαι, Ελληνικά τα ήθη και Ελληνικός πολιτισμός».

περ. Πανδώρα, 1 Μαϊου 1860, σ.54

Σεβαστή μοι επιτροπή! Διογενικώς ελθών εν Αθήναις, υποβάλλω το πρώτον μου ποιητικόν έργον, τον «Αμαρτωλόν», υπό την στάθμην της κρίσεως υμών... και αν μεν οι στίχοι μου ομοιάζουν κρωγμούς κοράκων, ως φαίνεται τώρα εις εμέ, επικρίνιοντες μη σκώπτετε, παρακαλώ, αλλά δι΄ευφήμου τινός τρόπου υποδείξατέ μοι τούτο και εστέ βέβαιοι ότι ουδέποτε πλέον θα σας ενοχλήσω, διότι τέλος πάντων, δεν θέλω η Ελλάς να τρέφη πλειοτέρους ποιητάς, παρά γεωργούς... Αν όμως εις τους στίχους μου εύρετε χάριν τινά, θέλω ν΄ αναταμείψητε, δια σμικρού κάν μειδιάματος πατρικού, τας αγρυπνίας και τους κόπους ους κατέβαλον, είτε εις τους αγρούς περιφερόμενος, είτε εις την πενιχράν καλύβην μου κεκλεισμένος· διότι κατέβαλα αυτούς ουχί χάριν εμού, αλλά χάριν της Ελλάδος, και αν δεν εύρον το καλόν, τουλάχιστον το εζήτησα.-Γ.Σ.Π.[10]

— εφημ.«Αστήρ της Ανατολής», 2 Απριλίου 1860, σ. 924

Ο στεφανωθείς ποιητής. Του βραβευθέντος κατά την προχθεσινήν του ποιητικού διαγωνισμού τούτου του έτους ημέραν ποιήματος «ο Αρματωλός» συγγραφεύς είναι ο φοιτητής της Ιατρικής Σχολής Γρηγόριος Σταυρίδης (Παραλίτσας) εξ Αχρίδας (Λυχνιδιού) της Μακεδονίας ορμώμενος, ως εβεβαιώθη εκ διαφόρων τεκμηρίων δοθέντων ενώπιον του Πρυτάνεως και ιδίως εκ της ομοιότητος της γραφής και διαφόρων στροφών, ἄς απήγγειλεν ο ποιητής εκ στήθους. Μετά τη βεβαίωσιν ταύτην ο Πρύτανις ενεχείρισε τω ποιητή την τε δάφνην της νίκης και το ήμισυ του χιλιοδράχμου γέρατος, του άλλου ημίσεως δοθέντος κατά την παραγγελίαν του ποιητού εις τον φοιτητήν της θεολογικής Σχολής κύριον Δημήτριον Ζομπουλίδην.

— Εν Αθήναις, τη 27 Μαρτίου 1860
Ο Γραμματεύς του Οθωνείου Πανεπιστημίου Γ. ΔΟΚΟΣ[11]

Οι συνθήκες της μεταστροφής Επεξεργασία

Μετά την επιστροφή του στην Αθήνα το 1858 του συνέβη ένα περίεργο επεισόδιο: Όταν εκκλησιάστηκε μια Κυριακή στο Ρωσικό Ναό Αθηνών στην σημερινή οδό Φιλελλήνων στην Αθήναβ[›] επεπλήχθηκε από ένα Ρώσο, διότι, ενώ δεν είχε εξέλθει του κυρίως ναού, φόρεσε το καπέλο του. Επειδή θεώρησε τον εαυτόν του προσβεβλημένο έγραψε ένα ποίημα που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα των Αθηνών «Αθηνά»[12]. Εκεί αναφερόμενος στο επεισόδιο, μίλησε αυστηρά για τους Ρώσους γιατί αυτοί τόλμησαν «... Έλληνας να προσβάλλουν εντός ναού ελληνικού πολλών περιεστώτων...» Δημοσιεύτηκε τότε σχετικό άρθρο στην εφημερίδα «Αυγή» στο οποίο ο ανώνυμος αρθρογράφος κατέκρινε τον Σταυρίδη αποκαλώντας αυτόν «...ουχί Έλληνα όντα, αλλά βάρβαρον και Αλβανόν το γένος και αγνώστου θρησκεύματος, ίνα μη νομίσωσι οι ενταύθα διαμένοντες Ρώσοι... ότι Έλλην Χριστιανός Ορθόδοξος έπραξε», ότι δηλαδή φόρεσε το καπέλο ευρισκόμενος ακόμη εντός του ναού. Στην ίδια εφημερίδα δημοσιεύτηκε αργότερα ανώνυμο ποίημα, ίσως από τον Ραγκαβή ή Ορφανίδη, στο οποίο κατακρινόταν ο Σταυρίδης για την κατά των Ρώσων ποίημά του, προς τους οποίους ως Μακεδόνας όφειλε να είναι περισσότερον ευγνώμων.[13] Απαντά τότε ο Σταυρίδης και στα δύο τα γραπτά με άλλο ποίημα σε οξύτατο, υβριστικό σχεδόν ύφος κατηγορώντας τον ανώνυμον αρθρογράφον ως ελεινόν και μίσθαρνον όργανον των Ρώσων, για τους οποίους λέγει:

Άνευ του Ρώσου (λέγεις σύ) εγώ θα είμην τούρκος·
επί αιώνας τέσσαρας οι Έλληνες οι δούλοι
την πίστιν εφυλάξαμεν ως κόρην οφθαλμού μας
πότε λοιπόν (ως λέγεις σύ) μας έσωσε η Ρωσία;

Μετά από όσα προηγήθηκαν, που κατακρινόταν, γιατί ως Μακεδόνας όφειλε να είναι περισσότερο ευγνώμων προς τους Ρώσους,[14] πληροφορήθηκε ότι οι αδελφοί Μιλαντίνωφ πέθαναν στη φυλακή της Κωνσταντινούπολης από δηλητηρίαση που οργανώθηκε δήθεν από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Εξοργισμένος για τον θάνατο ιδιαίτερα του Δημητρίου Μιλαντίνωφ, ανεχώρησε στην Αχρίδα για να εκδικηθεί, όπως έγραψε αργότερα, τον θάνατο του διδασκάλου του.[15]

Ο Κοσμάς του Αρματωλού και ο Κούζμαν Κάπινταν Επεξεργασία

Ο εξ Αχρίδος Χ. Σ. Καρμίτσης δημοσίευσε το έτος 1866 στο περιοδικό των Αθηνών «Χρυσαλλίς» άρθρο που τιτλοφορούνταν «Μακεδονικά» στο οποίο αρχικά ομιλεί για την Ελληνική Σχολή της Αχρίδας και στη συνέχεια για τις πηγές του ποιήματος «Αρματωλός» του Σταυρίδη: «Διευθύνεται σήμερον (δηλ. η Σχολή Αχρίδος) υπό του Ελληνοδιδασκάλου κ. Γρηγορίου Πάρλιτσε, του γνωστού...εξ έπους τινός «ο Αρματωλός», όπερ εβραβεύθη... και δικαίως, διότι που να εγνώριζον οι κριταί ότι εν Αχρίδι υπάρχει εγχώριον τι βουλγαρικόν μάλιστα άσμα «Κούσμαν Κάπιταν», εξ ου κατά λέξιν σχεδόν μεταφρασθέν παρουσιάσθη ως πρωτότυπον έπος εις τον ποιητικόν διαγωνισμόν υπό την ελληνική επιγραφήν «Ο Αρματωλός», όστις αυτός ο οπλαρχηγός Κοσμάς είναι».[16]

Αλλά σε πρόσφατη πολύ ενδιαφέρουσα και εξαίρετη εργασία της η D. Kadach "Armatolos" und "Serdator"...[17] απέδειξε οτι το βουλγαρικό δημοτικό τραγούδι «Κούσμαν Κάπιταν» απέχει πάρα πολύ από τον «Αρματωλό» του Σταυρίδη, για τη σύνθεση του οποίου ο ποιητής επηρεάσθηκε βαθύτατα από την ελληνική δημοτική και λόγια ποίηση, ιδιαίτερα δε του Αλέξανδρου Ραγκαβή και του Γεωργίου Ζαλοκώστα. Αντίθετα, πλησιέστερα προς τον «τύπον» του βουλγαρικού δημοτικού τραγουδιού «Κούσμαν Κάπιταν» βρίσκεται η πολύ ελεύθερη απόδοση στο βουλγαρικό γλωσσικό ιδίωμα του ποιήματος «Αρματωλός» από τον ίδιο τον Σταυρίδη, που δημοσιεύτηκε μόλις το έτος 1952 από τον K. K΄amilov, Grigor S.Prlcef. Serdator.

Βαλκανικά αμφίλεκτα Επεξεργασία

 
Τρίτος από αριστερά ο Γρηγόρης Σταυρίδης (1888-89) ανάμεσα σε διδάσκοντες και μαθητές στο βουλγαρικό γυμνάσιο Θεσσαλονίκης που τότε ακόμα τελούσε υπό Οθωμανική επικυριαρχία

Μετά τη διακοπή των σπουδών του στην ιατρική σχολή των Αθηνών διετέλεσε ελληνοδιδάσκαλος, όπως λέγει ο ίδιος, στη Μπέλικα, Μπίτολα (Μοναστήρι), Στρούγκα, Περλεπέ και Αχρίδα για να εξοικονομήσει κάποιο χρηματικό ποσό προκειμένου να επανέλθει στη Αθήνα τον Οκτώβριο του 1858 για συνέχιση των σπουδών του. Μετά από όσα προηγήθηκαν μετά το 1862 σχετικά για δήθεν απρεπή συμεριφορά προς τους Ρώσους και την παραπληροφόρηση για τον θάνατο των αδελφών Μιλαντίνωφ έξω φρενών γενόμενος ο ποιητής ανεχώρησε για την Αχρίδα. Ερχόμενος στην Αχρίδα, ως Παρλίτσεφ πλέον, άρχισε τη δράση του εναντίον του Έλληνα μητροπολίτη Αχρίδος Μελετίου πρωτοστατώντας για τη σύσταση ανεξάρτητης βουλγαρικής εκκλησίας που επιτεύχθηκε μετά από οκτώ χρόνια μέσα στα πλαίσια της τότε ρωσικής πολιτικής στα Βαλκάνια.[18]. Είναι ο πρώτος που μετέφρασε Όμηρο στην Αχριδική διάλεκτο.

Είναι ενδιαφέρουσα η βαθμιαία ριζική μεταβολή των ελληνικών φρονημάτων του Σταυρίδη και η μεταμόρφωσή του εφεξής σε ένα φανατικό ανθέλληνα. Αλλά η περαιτέρω δράση του δεν ενδιαφέρει πλέον την Ελληνική Φιλολογία, γιατί το μεταγενέστερο έργο του, δηλαδή κυρίως η «Αυτοβιογραφία» του που γράφτηκε στη μακεδονική γλώσσα ανήκει όχι πλέον στον θερμό θιασιώτη της ελληνικής παλιγγενεσίας ελληνόφρονα Σταυρίδη, αλλά στο μακεδόνα Παρλίτσεφ, όνομα το οποίο στο εξής θα καθιερώσει.[19] Ορισμένοι ξένοι μελετητές παρασυρόμενοι από εθνικούς συναισθηματισμούς και υπερβολική φιλοπατρία δεν κατόρθωσαν να αντιμετωπίσουν το «θέμα Σταυρίδου» με την πρέπουσα ψυχραιμία που επιβάλλει το μέγα χρέος της επιστημονικής αλήθειας. Έτσι η O. Jasar-Nasteva θεωρεί τόσο τον ποιητή Σταυρίδη όσον και το έπος του ως ανήκοντα στην ιστορία της γιουγκοσλαβικής λογοτεχνίας.[20]

Η ποίησή του ανθολογημένη σήμερα Επεξεργασία

Αξίζει να προστεθεί, πως πέρα από τον Π. Ματαράγκα, ο οποίος αναδημοσιεύει ένα εκτενές απόσπασμα από τον "Αρματωλό" ("Παρνασσός ήτοι απάνθισμα των εκλεκτοτέρων ποιημάτων της νεωτέρας Ελλάδος", Αθήναι, 1880), η ποίηση του Σταυρίδη-Παρλίτσεφ είναι ανθολογημένη τόσο από τον Ντίνο Χριστιανόπουλο όσο και από τους Βασίλη Βασιλικό και Πέτρο Γκολίτση, και συνεπώς εύλογα συμπεριλαμβάνεται στο νεοελληνικό ποιητικό corpus. Συγκεκριμένα, ο Ντίνος Χριστιανόπουλος τον συμπεριλαμβάνει στην "Ανθολογία Μακεδόνων Ποιητών, 1860-1913" (εκδ. Εντευκτήριο, 2001), ανθολογία που κατά τον Θεσσαλονικιό ποιητή χρειάστηκε 33 χρόνια έρευνας πρωτογενούς υλικού για να συγκροτηθεί σε βιβλίο, ενώ οι Βασιλικός και Γκολίτσης τον συμπεριέλαβαν στην "Πινακοθήκη Λυρικών Ποιημάτων. Η ποίησή μας ανθολογημένη από τον Ρήγα έως σήμερα (1796-2021)" Τόμος Γ (εκδ. ρώμη, 2021).

Σημειώσεις Επεξεργασία

^ β: Πρόκειται περί της επί της οδού Φιλελλήνων εκκλησίας Σωτείρας του Λυκοδήμου που παραχωρήθηκε από την Ελλάδα το έτος 1848 στην ρωσική παροικία των Αθηνών.

Παραπομπές Επεξεργασία

  1. 1,0 1,1 1,2 Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας: (Γερμανικά, Αγγλικά) Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 6  Μαΐου 2014.
  2. 2,0 2,1 2,2 Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας: (Γαλλικά) καθιερωμένοι όροι της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας. data.bnf.fr/ark:/12148/cb15530939v. Ανακτήθηκε στις 10  Οκτωβρίου 2015.
  3. 3,0 3,1 3,2 (Γερμανικά) Εγκυκλοπαίδεια Μπρόκχαους. prlicev-grigor.
  4. issuu.com/petro_invictus/docs/slavic_elements_in_homer.
  5. Δημήτριος Γκολίτσης, Τα χωριά βορειοανατολικά της λίμνης της Καστοριάς (1870-1908), ήτοι από τη σύσταση της βουλγαρικής εξαρχίας μέχρι το Νεοτουρκικό Κίνημα, σ. 25, 1992, εκδόσεις Αποστόλου Δούκη, GR ISSN 0073-865X
  6. ГРИГОР ПЪРЛИЧЕВ "АВТОБИОГРАФИЯ" (Γρηγκόρ Πρλίτσεφ «Αυτοβιογραφία» κεφ. 1 § 3 και 5, (1885)
  7. D. Kadach, "Grigor S. Pricevs Teilnahme an dem Athener Dichterwettbewrb 1860 und 1862", στο Zeitschrift für Balkanologie, 1968 σ. 45, σημ. 3
  8. Παναγής Λορεντζάτος, «Ομηρικό Λεξικό» σ. 261, νέκυς= νεκρός και στην αιτιατική το πτώμα Ν509, Π122, Χ386, Ψ160, εκδ. Κακουλίδι 1989(3)ISBN 960-7139-01-1
  9. Ντίνος Χριστιανόπουλος, «Ανθολόγιο Μακεδόνων ποιητών 1860-1913», σελ. εκδ. Εντευκτήριο,1/5/2001 ISBN 9789607568175
  10. εφημ.«Αστήρ της Ανατολής», 2 Απριλίου 1860, σ. 924
  11. εφημ. Αστήρ της Ανατολής, ό.π.
  12. εφ. Αθηνών «Αθηνά», φύλλον της 29.11.1858
  13. εφημ. «Αυγή», φύλλο της 27.12.1858
  14. εφ. «Αστήρ της Ανατολής», 02.04.1860
  15. Τίτος Γιοχάλας, Γεώργιος Καστριώτης Σκεντέρμπεης στα νεοελληνικά γράμματα, σ.184 εκδ. Δωδώνη 1994 ISBN 978-960-248-6917
  16. περ. «Χρυσαλλίς», τόμ. Δ΄, σσ. 569-572
  17. D. Kadach, "Armatolos" und "Serdator", σελ. 83-105 Μόναχο, 1970
  18. Ανδρέας Νανάκης, Εκκλησία - Γένος - Ελληνισμός, 1993, 2002, Εκδόσεις ΤΕΡΤΙΟΣ
  19. Τίτος Γιοχάλας, ό.π. σ. 184
  20. O. Jasar-Nasteva, στο "Zeitschcrift für Balkanologie", 1967, Heft I. σ. 35

Πρωτογενείς πηγές Επεξεργασία

Άλλες πηγές Επεξεργασία

  • Hr. Kodov, Gr. St. Purlicev, Skenderbej, Sofija 1967(1), 1969 μτφ. εισαγωγής Ιωάννης Λαμψίδης
  • D. Kadach, Die Darstellung Skanderbegs und der Albaner in Prlicevs "Skenderbeis" und "Ο Armatolos", Μόναχο 1969

Βιβλιογραφία Επεξεργασία

  • Βιογραφία Παρλίτσεφ, εκδόσεις Μαύρη Λίστα, 2000 ISBN 960-8044-10-3

Εξωτερικοί σύνδεσμοι Επεξεργασία