Ζουρνάς

Ο ζουρνάς είναι πνευστό μουσικό όργανο που παίζεται στο κέντρο της Ευρασίας και απαντάται από τα Βαλκάνια έως την Κεντρική Ασία. Συνήθως συνοδεύεται από νταούλι (μπάσο τύμπανο) στη λαϊκή μουσική της Ανατολίας.

Ποικιλία ζουρνάδων από το Μουσείο Ελληνικών Λαϊκών Μουσικών Οργάνων.

Χαρακτηριστικά και ιστορία

Ηχητικό παράδειγμα ζουρνά, "Τζιάκα"

Karna, ένα από τα αρχαία περσικά μουσικά όργανα, 6ος αιώνας π.Χ., Μουσείο Περσέπολης.

Ο ζουρνάς είναι ξύλινο πνευστό όργανο που παίζεται σε χώρες της νοτιοανατολικής Ευρώπης, της Μέσης Ανατολής και της Κεντρικής Ασίας κυρίως στη λαϊκή μουσική. Ο ζουρνάς είναι ένα όργανο, κατασκευασμένο από το δέντρο βερικοκιά, και χρησιμοποιεί ένα διπλό καλάμι που δημιουργεί έναν απότομο, διαπεραστικό ήχο. Ιστορικά έχει παιχτεί σε εξωτερικούς χώρους κατά τη διάρκεια των εορταστικών εκδηλώσεων, όπως οι γάμοι και οι αργίες. Έχει οκτώ τρύπες στο μπροστινό μέρος, επτά από τις οποίες χρησιμοποιούνται κατά την αναπαραγωγή, και μία τρύπα αντίχειρα που αλλάζει οκτάβα.

Είναι παρόμοιο με το mizmar της αραβικής μουσικής. Ο ζουρνάς χρησιμοποιείται επίσης στη λαϊκή μουσική των χωρών της περιοχής, ιδίως στο Ιράν, την Αρμενία, το Ισραήλ, το Αφγανιστάν, το Ιράκ, τη Συρία, την Τουρκία, το Αζερμπαϊτζάν, την Ελλάδα, τη Βουλγαρία, τη Βόρεια Μακεδονία, την Αλβανία, τη Σερβία, τη Βοσνία, την Κροατία και άλλες χώρες του Καυκάσου, και έχει πλέον εξαπλωθεί σε όλη την Κίνα και την Ανατολική Ευρώπη. Στα σλαβικά έθνη των Βαλκανίων, συνήθως ονομάζεται ζούρλα (зурла).

Ο ζουρνάς ή η ζουρνά έλκει την καταγωγή του από τον αρχαίο οξύαυλο. Ο ζουρνάς είναι κατά πάσα πιθανότητα ο άμεσος προκάτοχος του ευρωπαϊκού shawm, και σχετίζεται με την κινεζική suona που χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα σε γάμους, ναούς και κηδείες.

Υπάρχουν αρκετοί διαφορετικοί τύποι ζουρνά. Όλοι μοιράζονται ένα και το ίδιο πηνίο ήχου -το λεγόμενο Kalem- που είναι στην πραγματικότητα ένα πολύ σφιχτό (και μικρό) διπλό καλάμι, μερικές φορές φτιαγμένο από φύλλα σιταριού. Ο μακρύτερος (και χαμηλότερος τονικά) είναι ο ζουρνάς Καμπά, που χρησιμοποιείται στη βόρεια Τουρκία και τη Βουλγαρία ενώ ο κοντύτερος (και υψηλότερος τονικά) είναι ο ζουρνάς που παίζεται στο Μεσολόγγι και άλλα χωριά της Αιτωλοακαρνανίας. Κατά γενικό κανόνα ο ζουρνάς είναι κωνικός και κατασκευάζεται από ξύλο.

Ο ζουρνάς στην Ελληνική μουσική

Ο ζουρνάς στον ελλαδικό χώρο, ηπειρωτικό και νησιώτικο, είναι η καραμούζα ή η πίπιζα και έλκει την καταγωγή του από τον αρχαίο οξύαυλο. Ταυτίζεται με τον αρχαίο αυλό τον οποίο μέσα από ιστορικές, φιλολογικές αλλά και εικαστικές μαρτυρίες, συναντούμε από την εποχή του Ομήρου. Πριν την εμφάνιση του κλαρίνου στην Ελλάδα, γύρω στα 1830, ο ζουρνάς, σύμφωνα με τον συνθέτη Παύλο Καρρέρ, χαρακτηρίζονταν ως εθνική φλογέρα. Χαρακτηριστικά αναφέρει στα "Απομνημονεύματα "του ότι είδε "...να τραγουδούν και χορεύουν, παίζοντες τας εθνικώς φλογέρας και τα νταούλια".

Σε όλη την Ελλάδα, αλλά και στη Μακεδονία περισσότερο, πολλές είναι οι τοιχογραφίες και οι αγιογραφικές παραστάσεις που ο ζουρνάς με το νταούλι δεσπόζουν σε μεγάλες βυζαντινές και μεταβυζαντινές συνθέσεις. Όπως όμως και αν το πει κανείς, δύσκολα μπορεί να μπερδέψει τον ζουρνά με κάποιο άλλο όργανο: το διπλό του γλωσσίδι του χαρίζει έναν οξύ και διαπεραστικό ήχο. Κι αυτό ακριβώς το χαρακτηριστικό του είναι εκείνο που τον έκανε παντοτινό «ζευγάρι» με το νταούλι.

Το δίδυμο ζουρνάς-νταούλι, ήδη από τους βυζαντινούς χρόνους, ήταν η πιο χαρακτηριστική ζυγιά (συνδυασμός μουσικών οργάνων) των γιορτών και των γάμων, αφού στην εποχή όπου δεν υπήρχαν οι ενισχυτές ο ήχος έφτανε μέχρι και τον τελευταίο θεατή.

Ετυμολογία και ορολογία

Το όνομα προέρχεται από την περσική سرنای surnāy, που αποτελείται από το سور Sur δηλ. συμπόσιο, γιορτή και نای , μάλλον καλάμια, σωλήνας. Ο όρος μαρτυρείται στα παλαιότερα τουρκικά αρχεία, ως suruna στο Codex Cumanicus του 12ου και 13ου αιώνα.

Πηγές

• Armenian Zurna, Duduk.com
• Janitschareninstrumente und Europa. Memo G. Schachiner, MusicalConfrontations.com
• Zurna FAQ. Satilmis Yayla, 1996 Oslo, Norway