Κάρλο Τζεζουάλντο

Ο Κάρλο Τζεζουάλντο (Carlo Gesualdo da Venosa, 8 Μαρτίου 1566 – 8 Σεπτεμβρίου 1613) ήταν πρίγκιπας της Βενόζα και κόμης της Κόντσα. Ως συνθέτης είναι περισσότερο γνωστός από τα έντονα εκφραστικά μαδριγάλια και τα κομμάτια θρησκευτικής μουσικής όπου χρησιμοποιείται μία χρωματική γλώσσα που δεν ακούστηκε ξανά μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Το πιο γνωστό γεγονός της ζωής του είναι η βίαιη δολοφονία της πρώτης του συζύγου και του αριστοκράτη εραστή της όταν τους έπιασε επ' αυτοφώρω.

Κάρλο Τζεζουάλντο
Πληροφορίες
Όνομα γέννησης	Gesualdo da Venosa
Γέννηση	8  Μαρτίου 1566 Βενόζα
Θάνατος	8  Σεπτεμβρίου 1613 Τζεζουάλντο
wikidata (π)

Βιογραφία

Τα πρώτα χρόνια

Ο Τζεζουάλντο ήταν γόνος αριστοκρατικής οικογένειας, στην οποία ανήκε η επαρχία της Βενόζα από το 1560. Ο θείος του, Κάρολος Μπορομέο, ήταν καρδινάλιος και αργότερα άγιος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, ενώ η μητέρα του, Τζιρόλαμα, ήταν ανεψιά του Πάπα Πίου Δ΄. Πιθανότατα γεννήθηκε στη Βενόζα, τμήματος του τότε Βασιλείου της Νάπολης· ελάχιστα είναι γνωστά για τα πρώτα του χρόνια -ακόμη και η χρονολογία γέννησής του τελεί υπό αμφισβήτηση. Άγνωστο είναι επίσης αν υπήρξε μαθητής ή συνάδελφος του Πομπόνιο Νέννα, ωστόσο η αφιέρωσή του στη μουσική έλαβε χώρα από νωρίς, με τον αποκλεισμό άλλων πεδίων ενδιαφέροντος. Μαθήτευσε με τους συνθέτες Giovanni de Macque, Scipione Dentice, Scipione Stella, Scipione Lacorcia, Ascanio Mayone, καθώς και με τον λαουτίστα και ευγενή Ettorre de la Marra. Εκτός από λαούτο, έπαιζε κιθάρα και τσέμπαλο.

Οι φόνοι

Το 1586 νυμφεύεται την πρώτη του εξαδέλφη, Ντόνα Μαρία Ντ' Άβαλος, κόρη του Μαρκησίου της Πεσκάρα, η οποία δύο χρόνια μετά συνδέεται ερωτικά με τον Φαμπρίτσιο Καράφα, Δούκα της Άντρια. Ο δεσμός μένει κρυφός από τον Τζεζουάλντο για περίπου δυο χρόνια, όχι όμως και από τον κόσμο γενικότερα, ώσπου στις 16 Οκτωβρίου 1590 συμβαίνει το απονεννοημένο: ο Τζεζουάλντο βρίσκεται σε κυνηγετική εκδρομή και το ζεύγος συνευρίσκεται (με ανεπαρκή μέτρα προστασίας) στο Παλάτι Σαν Σεβέρο της Νάπολης. Επιστρέφοντας ο απατημένος σύζυγος τους βρίσκει εν περιπτύξει και τους δολοφονεί επιτόπου στο κρεβάτι. Κατόπιν, τοποθέτησε τα πτώματά τους στην είσοδο του παλατιού, σε κοινή θέα και, καθότι ευγενής, δεν του ασκήθηκε δίωξη. Θέλοντας να αποφύγει μια πιθανή βεντέτα με τους συγγενείς του Δούκα ή της γυναίκας του, διαφεύγει στο κάστρο του στη Βενόζα, όπου και μένει μέχρι το τέλος της ζωής του.

Οι λεπτομέρειες της σφαγής σώζονται με κάθε ακρίβεια, χάρη στα πρακτικά μεταξύ μαρτύρων και αρχών· αν και σε κάποια σημεία διαφέρουν, η πλοκή παραμένει αυτούσια, στην οποία εμπλέκεται το υπηρετικό προσωπικό του Τζεζουάλντο, πρόθυμο για κάθε εξυπηρέτηση. Χαρακτηριστικό είναι ότι η Μαρία μαχαιρώθηκε αρκετές φορές από τον σύζυγό της, ο οποίος κατά την πράξη φώναζε "δεν θα ψοφήσεις; θα ψοφήσεις!". Ο δε εραστής της, υπέκυψε σε αρκετά χτυπήματα με ξίφος, ένα εξ αυτών στο κεφάλι. Το πτώμα του βρέθηκε ντυμένο με το νυχτικό φόρεμα της Μαρίας, ενώ τα ρούχα του ήταν αναίμακτα, πλάι στο αμαρτωλό κρεβάτι.

Ο φόνος πήρε μεγάλες διαστάσεις, αφηγήσεις του οποίου κυκλοφόρησαν σε έντυπα, αλλά και σε στιχομυθίες του Τάσσο καθώς και άλλων ποιητών. Οι αναφορές της αστυνομίας παραμένουν ανατριχιαστικές, 400 χρόνια μετά, ενώ τα μετέπειτα γεγονότα διίστανται: φήμες λένε ότι ο Τζεζουάλντο σκότωσε και τον δεύτερο γιό του (πηγή του 19ου αιώνα αναφέρει ότι κουνούσε το βρέφος γύρω από την κούνια του μέχρι να ξεψυχήσει), αμφισβητώντας την πατρότητά του, ενώ άλλες πηγές αναφέρουν τον επιπλέον φόνο του πεθερού του, ο οποίος θέλησε να πάρει εκδίκηση για την αδικοχαμένη κόρη του. Σε κάθε περίπτωση ο «φονιάς» κυκλοφορούσε ελεύθερος, πάντα με συνοδεία, μέχρι τη φυγή του.

Τα χρόνια στη Φερράρα

Περί το 1594 ένας δεύτερος γάμος ήταν σε προετοιμασία, αυτή τη φορά με τη Λεωνόρα ντ' Έστε, ανιψιά του Δούκα Αλφόνσου Β΄. Ο Τζεζουάλντο επισκέφθηκε τη Φερράρα, έδρα του Οίκου των Έστε και πολιτισμικό κέντρο όσον αφορά στη μουσική δραστηριότητα της Ιταλίας· το ενδιαφέρον του επικεντρώθηκε στο μαδριγάλι και τον, περίφημο για τους νεωτερισμούς του, συνθέτη Λουτσάσκο Λουτσάσκι. Κατά τη διετή παραμονή του εκεί, ευρισκόμενος ανάμεσα στην αφρόκρεμα των Ιταλών μουσικών, είχε την ευκαιρία να γράψει κάποια από τα πιο ριζοσπαστικά έργα του. Μέσα στο «αβάν-γκαρντ» κλίμα της Φερράρα, βρήκε την ευκαιρία να εκδώσει το πρώτο του βιβλίο με μαδριγάλια, καθώς και να συνεργαστεί με το concerto delle donne, ένα γυναικείο φωνητικό τρίο, που ήταν περίφημο σε όλη την Ιταλία και για τις οποίες πολλοί συνθέτες έγραψαν μουσική.

Ο γάμος με τη Λεωνόρα τελέστηκε το 1597, οπότε και έφυγαν για την έδρα του στη Βενόζα.

Η επιστροφή και το τέλος

Με την επιστροφή του στο κάστρο του, αναδημιούργησε τις συνθήκες που γνώρισε στη Φερράρα: το μεγάλο του εισόδημα του επέτρεψε να μισθώσει μουσικούς, οι οποίοι τραγουδούσαν και έπαιζαν τη μουσική του. Έτσι συστάθηκε ένα μουσικό κέντρο, ωστόσο με μοναδικό σκοπό την ψυχαγωγία του ιδίου· οι έξοδοι ήταν σπάνιες και ο ίδιος δεν έβρισκε ευχαρίστηση σε τίποτα, παρά μόνο στη μουσική. Τα περισσότερα έργα αυτής της περιόδου εκδόθηκαν στη Νάπολη το 1603 και 1611, ενώ η αρμονία και ο βαθμός δυσκολίας τους αντικατοπτρίζει την αυτοεξορία του συνθέτη.

Η σχέση του με τη νέα σύζυγο δεν ήταν και η καλύτερη: κατηγορήθηκε για κακομεταχείριση και η οικογένεια Έστε θέλησε το διαζύγιό τους. Η Λεωνόρα περνούσε μεγάλα διαστήματα μακριά του, μένοντας με τον αδελφός της στη Μόντενα. Ο Τζεζουάλντο της έστελνε πολλές απειλητικές επιστολές, εντούτοις η μεταξύ τους σχέση δεν βελτιώθηκε. Το 1600 πεθαίνει ο δεύτερος γιος από τον νέο του γάμο· πιθανολογείται ότι κατόπιν τούτου ο Τζεζουάλντο παρήγγειλε έναν μεγάλο πίνακα, στον οποίο απεικονίζονται ο ίδιος, η γυναίκα του, ο γιος τους και ο θείος του, Κάρλο Μπορομέο, περιβαλλόμενοι από αγγελικές μορφές.

Το υπόλοιπο της ζωής του το πέρασε υποφέροντας από κατάθλιψη. Το κατά πόσο αυτό σχετίζεται με τις Ερινύες για τους φόνους είναι αμφίβολο, ωστόσο σύμφωνα με τον Καμπανέλλα, σε γράμμα του στη Λυών το 1635, ο Τζεζουάλντο έβαζε τους υπηρέτες του να τον δέρνουν καθημερινά, ενώ αλληλογραφούσε τακτικά με τον Καρδινάλιο Μπορομέο, ζητώντας επιτακτικά τα λείψανα του θείου του -Κάρλο-, πιστεύοντας ότι θα τον βοηθούσαν να καταπολεμήσει την ψυχική του ανισορροπία και θα του χάριζαν την άφεση για τα εγκλήματα που είχε διαπράξει. Η κατάσταση αυτή αντικατοπτρίζεται ιδιαίτερα εμφανώς στη μελοποίηση του Μιζερέρε, όπου αντιπαρατίθενται οι επίμονες επαναλήψεις μια μονοφωνικής ψαλμωδίας με την διαπεραστικά χρωματική πολυφωνία, στη χαμηλή έκταση της φωνής.

Ο Τζεζουάλντο πεθαίνει απομονωμένος στο κάστρο του, στο Τζεζουάλντο του Αβελλίνο, τρεις εβδομάδες μετά το χαμό του πρωτότοκου γιου του Εμανουέλε, από τον πρώτο του γάμο. Ετάφη στο παρεκκλήσιο του Αγίου Ιγνατίου, της εκκλησίας του Gesù Nuovo, στη Νάπολη. Το μνήμα του καταστράφηκε από σεισμό του 1688 και κατά την επισκευή του ναού θάφτηκε κάτω από το πλακόστρωτο, με την ταφόπλακα να σώζεται μέχρι σήμερα.

Μουσικολογικά στοιχεία

Ο ψυχικά βασανισμένος Τζεζουάλντο πιθανότατα βρήκε διέξοδο έκφρασης του πόνου του μέσω της μουσικής, η οποία πρωτίστως χαρακτηρίζεται από τα γλαφυρά κείμενα που μελοποίησε: τα περισσότερα μιλούν για ακραίες μορφές συναισθημάτων, όπως πόνος, αγάπη, θάνατος, αγωνία και παρόμοιες εκφράσεις που απαντώνται στην μελοποιημένη ποίηση των 16ου και 17ου αιώνων. Τα περισσότερα που μελοποίησε πιθανότατα γράφτηκαν από τον ίδιο και, ενώ η θεματολογία τους ήταν κοινή ανάμεσα στους μαδριγαλιστές της εποχής, στον Τζεζουάλντο βρίσκουν ένα ακραίο επίπεδο πραγμάτωσης. Η πειραματική του διάθεση, που αγνοεί τους κανόνες της αρμονίας και υπερθεματίζει στη χρήση του χρωματισμού (αλλοιωμένες συγχορδίες, απότομες χρωματικές μετατροπίες κλπ), αποτελεί μοναδική ηχητική παρέμβαση ανάμεσα στους συνθέτες της Αναγέννησης, και δεν επανεμφανίζεται στην ιστορία της μουσικής παρά στα τέλη του 19ου αιώνα.

Τα εξεδομένα του έργα χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: θρησκευτικά, κοσμικά και οργανικά. Τα πλέον γνωστά θεωρούνται οι έξι τόμοι με κοσμικά μαδριγάλια (εκδ. 1594 - 1611), καθώς και τα Tenebrae Responsoria, θρησκευτικά κομμάτια για το Μέγα Σάββατο, που μοιάζουν μουσικά με τα μαδριγάλια του, αλλά το κείμενο είναι από εδάφια της Αγίας Γραφής. Εκεί, η χρήση του ακραίου χρωματισμού είναι ιδιαίτερα εμφανής σε μέρη του κειμένου που αναφέρονται στα πάθη του Ιησού, ή την προδοσία του Ιούδα. Στα σωζόμενα χειρόγραφά του περιλαμβάνονται κάποιες από τις πιο χρωματικές συνθέσεις του, καθώς και έργα στο νεοεμφανιζόμενο τότε ύφος της μονωδίας. Αρκετά απ' αυτά γράφτηκαν την περίοδο της Φερράρας, για τις τρεις επαγγελματίες τραγουδίστριες και το σχήμα τους concerto delle donne.

Στο πρώτο του βιβλίο με μαδριγάλια, ο Τζεζουάλντο προσεγγίζει το ύφος των συγχρόνων του μαδριγαλιστών. Οι πειραματισμοί με αρμονικές αλυσίδες, διακροτήματα και βίαιες ρυθμικές αντιθέσεις, αυξάνουν στα μετέπειτα βιβλία του, με απόγειο τα 5ο και 6ο βιβλία του: στους τίτλους "Moro, lasso, al mio duolo" και "Beltà, poi che t'assenti" βρίσκουμε την πιο γωνιώδη έκφανση της αναγεννησιακής αβάν-γκαρντ. Πιθανολογείται ότι η μορφή τους ήταν σε παρτιτούρα (και όχι σε συνηθισμένες για την εποχή πάρτες), ώστε οι εκτελεστές να αντιλαμβάνονται ευκολότερα την αντιστικτική δομή, ενώ η πρόθεση του συνθέτη ήταν να εκτελούνται από ισάριθμες φωνές, εν αντιθέσει με το συνοδευόμενο μαδριγάλι, όπου κάποιες φωνές ηχούν ταυτόχρονα (ντουμπλάρονται) ή αντικαθιστώνται από μουσικά όργανα.

Ένα ακόμη χαρακτηριστικό της μουσικής του, είναι οι απότομες αλλαγές ρυθμικής αγωγής, όπου τα αργά μέρη, όπου τελούνται οι πιο απρόσμενες, χρωματικές αρμονικές συνδέσεις, ακολουθούνται από γρήγορα, διατονικά περάσματα, χωρίς βεβαίως συνδετικές γέφυρες. Σε κάποια χρωματικά μέρη, περιλαμβάνονται και οι δώδεκα νότες μιας χρωματικής κλίμακας, ωστόσο διανεμημένες σε όλες τις συμμετέχουσες φωνές. Ο Τζεζουάλντο δείχνει επίσης να έχει αδυναμία στις συνδέσεις συγχορδιών με διάστημα τρίτης, όπως φαίνεται π.χ. στο "Moro, lasso", όπου η Ντο δίεση μείζονα αντιπαραβάλλεται με τη Λα μείζονα.

Μεταθανάτια φήμη και έτερα παραφιλολογικά

Η φήμη του ως συνθέτης δεν είχε μεγάλη απήχηση όσο ζούσε και λίγοι επηρεάστηκαν από το έργο του, μεταξύ άλλων ο Σιγκισμόντο ντ'Ίντια και ο Αντόνιο Τσίφρα. Η μνήμη του αναβιωσε μόλις τον 20ό αιώνα και ενέπνευσε έναν αριθμό μουσικών, αλλά και λογοτεχνικών, θεατρικών και κινηματογραφικών έργων: μια νουβέλα του Ανατόλ Φρανς, ένα διήγημα του Χούλιο Κορτάσαρ καθώς και μια όπερα του Φραντς Χούμμελ. Επιπλέον, μια όπερα βασισμένη στον βίο του, έγραψε το 1995 ο Ρώσος συνθέτης Άλφρεντ Σνίτκε, ενώ ο Ιγκόρ Στραβίνσκι μετέγραψε το μαδριγάλι του "Beltà, poi che t'assenti", ως μέρος του μπαλέτου του Monumentum pro Gesualdo (1960).

Στις μέρες μας, πολλά ακόμη από τα μαδριγάλια του έχουν μεταγραφεί για οργανικά σύνολα από τον Σαλβατόρε Σιαρρίνο, ενώ ο Αυστραλός Μπρετ Ντην τίμησε τη μνήμη του Τζεζουάλντο, με το έργο Κάρλο, για ορχήστρα εγχόρδων, μαγνητοταινία και δειγματιστή (είδος συνθεσάιζερ, του οποίου η ηχοπαραγωγή βασίζεται σε ψηφιακά δείγματα ηχογραφήσεων). Ακόμη, μια αφαιρετική διασκευή για σύνολο δωματίου, με τίτλο "Tenebrae Super Gesualdo", έγραψε το 1972 ο Άγγλος συνθέτης Πήτερ Μάξγουελ Ντέιβις.

Το 1995, ο σκηνοθέτης Βέρνερ Χέρτσογκ γύρισε μια μικρού μήκους ταινία, με τίτλο Death for Five Voices (Θάνατος για πέντε φωνές). Το δοκιμιογραφικό φιλμ για την τηλεόραση ZDF, αφηγείται τη ζωή και το έργο του Τζεζουάλντο, και πρωταγωνιστεί η Ιταλίδα τραγουδίστρια Μίλβα.

Τέλος, μια τζαζ εκδοχή της μουσικής του υπάρχει στον δίσκο "Gesualdo" (Splas(h) CDH 677.2, 1998), έργο του Ιταλού συνθέτη και ενορχηστρωτή Κορράντο Γκουαρίνο· ο δίσκος περιέχει μεταγραφές και διασκευές από τα βιβλία μαδριγαλίων 1, 4 και 6.

Κατάλογος έργων

Κοσμικά έργα

• Βιβλίο Α΄ (Madrigali libro primo), για πέντε φωνές, Φερράρα, 1594
• Βιβλίο Β΄ (Madrigali libro secondo), για πέντε φωνές, Φερράρα, 1594
• Βιβλίο Γ΄ (Madrigali libro terzo), για πέντε φωνές, Φερράρα, 1595
• Βιβλίο Δ΄ (Madrigali libro quarto), για πέντε φωνές, Φερράρα, 1596
• Βιβλίο Ε΄ (Madrigali libro quinto), για πέντε φωνές, Τζεζουάλντο, 1611
• Βιβλίο Στ΄ (Madrigali libro sesto), για πέντε φωνές, Τζεζουάλντο, 1611

Θρησκευτικά έργα

• Sacrae Cantiones I, για πέντε φωνές, 1603
• Tenebrae Responsoria (Αντίφωνα για τη Μεγάλη Πέμπτη), για έξι φωνές, 1611
• Tenebrae Responsoria (Αντίφωνα για το Μέγα Σάββατο), για έξι φωνές, 1611

Πηγές

• Cecil Gray, Philip Heseltine: Carlo Gesualdo, Musician and Murderer. London, St. Stephen's Press, 1926.
• The New Grove Dictionary of Music and Musicians, ed. Stanley Sadie. 20 vol. London, Macmillan Publishers Ltd., 1980. ISBN 1-56159-174-2
• Gustave Reese, Music in the Renaissance. New York, W.W. Norton & Co., 1954. ISBN 0-393-09530-4
• Alfred Einstein: The Italian Madrigal. Princeton, 1949.
• Glenn Watkins: Gesualdo: The Man and His Music. 2nd edition. Oxford, 1991. ISBN 0-19-816197-2

Επιπλέον βιβλιογραφία

• Annibale Cogliano: Carlo Gesualdo. Il principe l'amante e la strega. Napoli: ESI, 2005. ISBN 88-495-0876-X.
• Annibale Cogliano: Carlo Gesualdo omicida fra storia e mito. Napoli: ESI, 2006. ISBN 88-495-1232-5.
• Annibale Cogliano: Inventario - Centro Studi e Documentazione Carlo Gesualdo. Avellino: Elio Sellino Editore, 2004.
• Salvatore La Vecchia, La Giostra del principe - Il dramma di Carlo Gesualdo (Prefazione di Ruggero Cappuccio), Atripalda (AV), Mephite Editore, 2010. ISBN 978-88-6320-063-8
• The Concise Edition of Baker's Biographical Dictionary of Musicians, 8th ed. Revised by Nicolas Slonimsky. New York, Schirmer Books, 1993. ISBN 0-02-872416-X
• Laszlo Passuth: "Madrigal", 2nd ed. Szepirodalmi Konyvkiado, Budapest, 1968: ISBN 963-15-1021-2

Η νουβέλα του Wesley Stace (2010), "Charles Jessold, Considered as a Murderer", βασίζεται σε μια φανταστική ιστορία ενός συνθέτη των αρχών του 20ού αιώνα, που υποτίθεται έχει διαπράξει φόνους ανάλογους μ' αυτούς του Τζεζουάλντο.

Δείτε ακόμη

• Αναγεννησιακή μουσική
• Musica reservata
• Μαδριγάλι

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Don Carlo Gesualdo
• Carlo Gesualdo to Gesualdo Αρχειοθετήθηκε 2011-04-16 στο Wayback Machine.
• Proloco di Gesualdo
• Pictures of Gesualdo - Museum of "Conservatorio di musica S. Pietro a Maiella" (Naples-Italy) Αρχειοθετήθηκε 2005-04-09 στο Wayback Machine.
• Ελεύθερες παρτιτούρες από τον Κάρλο Τζεζουάλντο στο International Music Score Library Project
• Free scores στο Mutopia Project