Κώδικας Λέρου

Η Σχολή του μοναχού Δαμασκηνού στο Κάστρο της Λέρου - Η βιβλιοθήκη της - Ο Κώδικας της Λέρου

Το 1731 επισκέφτηκε τη Λέρο ο Ρώσος περιηγητής Βασίλειος Γρηγόροβιτς Μπάρσκυ και μας άφησε σημαντικές πληροφορίες για το νησί και τους κατοίκους του, όπως και για τη Σχολή του μοναχού Δαμασκηνού, που λειτουργούσε στην Παναγιά του Κάστρου της Λέρου. «Την εποχή αυτή υπήρχε στη Λέρο ένας μόνο δάσκαλος, ο οποίος γνώριζε στην εντέλεια τη φιλοσοφία και τη θεολογία. Ήταν μοναχός και ονομαζόταν Δαμασκηνό., άνθρωπος καλών ηθών, ενάρετος, ταπεινόφρων, γλυκύς, καλός και φιλόξενος…»

Ο Δαμασκηνός, κατά κόσμον Δημήτριος, Λέριος στην καταγωγή, είχε φοιτήσει στη νεοσύστατη Σχολή της Πάτμου (Πατμιάδα), περί τη δεύτερη δεκαετία του 18ου αιώνα. Σύμφωνα με υπάρχοντα στοιχεία, το 1726 ίδρυσε Σχολή, μέσα στο Κάστρο της Λέρου, στην οποία φοιτούσαν τότε πάνω από 20 μαθητές και διδάσκονταν από τον ίδιο το Δαμασκηνό Γραμματική, Φιλοσοφία και Θεολογία. Σε μια επιστολή του προς το θείο του, Γεράσιμο Ηρακλείας, έγραφε: «…και της πατρίδος το παχύ σκότος της βαρβαρότητος να αποτινάξω καθ’ όσον δύναμαι….»

Η Βιβλιοθήκη της Σχολής

Δημιούργημα της Σχολής αυτής ήταν και η περίφημη βιβλιοθήκη της Παναγιάς του Κάστρου , η οποία εμπλουτίζονταν με συνεχείς δωρεές, με πολυάριθμα έργα, χειρόγραφα και έντυπα, από την αρχαία ελληνική γραμματεία αλλά και σημαντικά εκκλησιαστικά συγγράμματα. Είναι βέβαιο ότι πολλά από τα βιβλία αυτά χρησιμοποιούνταν ως εγχειρίδια και βοηθήματα διδασκαλίας στα χέρια των δασκάλων και των μαθητών της Σχολής, αφού τα περισσότερα είναι γεμάτα από ερμηνευτικές σημειώσεις και ποικίλους σχολιασμούς. Η παλαιογραφική και ιστορική αξία κυρίως των χειρογράφων αλλά και των έντυπων βιβλίων είναι μεγάλη.

Πιθανώς η Σχολή στεγαζόταν στο κτίριο ανατολικά του ναού της Παναγιάς, το οποίο αναστηλώθηκε μεταξύ των ετών 1989-1997. Η Σχολή αυτή εξυπηρέτησε σε ικανοποιητικό βαθμό τις ανάγκες του νησιού για πολλά χρόνια. Ανέδειξε αρκετούς λογίους και διδασκάλους, όπως ο Νικήτας Πέτρου, ο επίσκοπος Λέρου Ιγνάτιος, ο Πάτμιος μοναχός Δανιήλ ο φιλόσοφος, οι οποίοι συνέχισαν το έργο του Δαμασκηνού στην «Ελληνική Σχολή» , που ιδρύθηκε τα επόμενα χρόνια στο Χωριό, κοντά στην Αγία Παρασκευή, που ήταν τότε μητροπολιτικός ναός.

Με τα χρόνια και αφού έπαψε να λειτουργεί η Σχολή του Κάστρου, στα υφιστάμενα κτίρια εγκαταστάθηκαν μοναχοί, σύμφωνα με υπάρχουσες αναφορές. Δε έπαψαν όμως να καταφθάνουν οι δωρεές βιβλίων, όπως διαπιστώνεται από τις χρονολογημένες αφιερώσεις των δωρητών. Σε ένα από τα σωζόμενα χειρόγραφα υπάρχει η ενδιαφέρουσα σημείωση του μοναχού Γρηγορίου του Λέριου, η οποία δηλώνει τον πόθο των υποδούλων για αποτίναξη του τουρκικού ζυγού: '«1770 Ιουνίου 24 έκαυσαν, την αρμάδαν του τούρκου η μόσκοβη, εις τον Τσεσιμέ, ημέραν Σάββατο»'.

Η δάσωση της Βιβλιοθήκης στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο

Κι ενώ η Σχολή του Δαμασκηνού έχει σχεδόν λησμονηθεί, η βιβλιοθήκη της στάθηκε, μέχρι τις μέρες μας, ορόσημο στην πνευματική και πολιτιστική ιστορία της Λέρου. Κι αφού γνώρισε πολλές περιπέτειες κι έναν καταστροφικό βομβαρδισμό, στα χρόνια του πολέμου (1943-45), τα πολύτιμα βιβλία της διασώθηκαν από ιερόσυλα χέρια, κρυμμένα στο πηγάδι του Κάστρου.

Μετά την απελευθέρωση φυλάχτηκε στη «Λεριακή Εστία» και αργότερα στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Λέρου, έως το 1997, οπότε, σαν πολύτιμο κειμήλιο, επέστρεψε στο χώρο που πρωτολειτούργησε και διαφώτισε τους Λεριούς στα δύσκολα χρόνια της σκλαβιάς, στην Παναγιά του Κάστρου. Εκτίθεται, σε ειδικό χώρο, στο αναστηλωμένο κτίριο, ανατολικά του ναού, σημαντικό έργο που πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία και ενέργειες του μακαριστού Μητροπολίτη Νεκταρίου, υπό την επίβλεψη του αιδεσιμότατου π. Νικοδήμου Φωκά.

Τα χειρόγραφα και ο Κώδικας της Λέρου

Ο πρώτος που μας παρέδωσε πληροφορίες για τα χειρόγραφα της Παναγιάς του Κάστρου είναι ο Μανουήλ Γεδεών, σε σχετικό του δημοσίευμα στην «Εκκλησιαστική Αλήθεια», τεύχος Α΄, έτος Δ΄, Οκτ. 1888, σελ. 8-9 Κατάλογος των χειρογράφων και έντυπων βιβλίων της ιστορικής αυτής βιβλιοθήκης δημοσιεύεται επίσης στα βιβλία: α) «ΛΕΡΙΑΚΑ - ΗΤΟΙ ΧΩΡΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΛΕΡΟΥ» του Διονυσίου Οικονομόπουλου, 1888, Επανεκδοση 2002, σελ. 188-210 β) «ΣΠΑΝΙΑΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΩΝ & ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΡΟΥ», του καθηγητή Ανδρέα Σεραφετινίδη, 1954, σελ. 65-84 Ο Οικονομόπουλος καταγράφει 50 χειρόγραφα και αναφέρει 14 απολεσθέντα, από την εποχή ακόμα του Μανουήλ Γεδεών, το περιεχόμενο των οποίων παραθέτει στο βιβλίο του. Καταγράφει επίσης 131 έντυπα βιβλία, μεταξύ των οποίων σπάνιες εκδόσεις Βενετίας, Φλωρεντίας, Βιέννης, Παρισίων, Βουκουρεστίου, του 16ου - 17ου αι., καθώς και 309 βιβλία της περίφημης βιβλιοθήκης του Αδαμαντίου Χαραμή , τα οποία μέχρι σήμερα αποτελούν το καύχημα της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Λέρου. Κατά καιρούς, έχουν γίνει αρκετές σχετικές δημοσιεύσεις στον τοπικό τύπο, «Μηνιαία Επιθεώρησις Λέρου» και «Λεριακά Νέα», από έγκριτους ερευνητές συμπατριώτες μας, γεγονός που καταδεικνύει τη σπουδαιότητα του θέματος.

Ο Κώδικας της νήσου Λέρου

Θα σταθούμε στον περίφημο ΚΩΔΙΚΑ ΤΗΣ ΛΕΡΟΥ, ένα ξεχωριστό βιβλίο της Βιβλιοθήκης της Παναγιάς του Κάστρου, Απ’ όσο γνωρίζω, εκτός από κάποια σκόρπια έγγραφα, πρέπει να είναι το παλαιότερο βιβλίο, που περιλαμβάνει ενδιαφέροντα στοιχεία και γεγονότα της καθημερινής ζωής στη Λέρο, από την τρίτη δεκαετία έως σχεδόν το τέλος του 19ου αιώνα. Στις πρώτες μάλιστα σελίδες του, παρέχονται πληροφορίες για κοιμήσεις επισκόπων Λέρνης, μεταξύ των ετών 1585 -1818. Ο Ανδρέας Σεραφετινίδης τον αναφέρει ως εξής: Αριθμός χειρογράφου 14 εις σχήμα 8ον μέγα. Επιγραφόμενον «ΚΩΔΙΞ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΛΕΡΟΥ» και παραθέτει το περιεχόμενό του, σημειώνοντας στο τέλος: «Του χειρογράφου αυτού η συνέχεια έχει αποκοπή βαναύσως δια χειρός γνωριζούσης την αξίαν της συνεχείας. Ο κώδιξ είναι δεδεμένος δι ωραίου δερματίνου καλύμματος χρώματος φαιού. Το πλείστον της γραφής είναι δια μέλανος χρώματος μελάνης.»

Περιεχόμενα του Κώδικα ανά φύλλο

1. Κώδιξ της εκκλησίας της Κεχαριτωμένης-Καλύμνου από 10 Οκτωβρίου 1820-1823 Φ. 1 2. Χρονολογίαι κοιμήσεως Ιεραρχών Φ. 3 3. Ενοικιαστήριον πραγμάτων αγίας Ματρώνης Φ. 4 4. Ερμηνεία περί της εορτής του Ευαγγελισμού Φ. 5 5. Αντίγραφον της του των τεσσάρων νήσων Φιρμανίου μεταφράσεως Φ. 10 6. Γρηγόριος Οικουμενικός Πατριάρχης προς Λερίους επί καταγγελίας κατά Ιερεμίου Λέρνης Φ. 11 7. Διαταγή Αχμέτ Πασά Ρόδου κατά κιβδηλοποιών (1838) Φ. 12 8. Συμβόλαιον μεταξύ Δήμου και πατρός Σεραφείμ-Ενοικιάζει τα κτήματα της Παναγίας, υπό τον όρο να επισκέπτεται τους ασθενείς και να πληρώνει τον αλληλοδιδ/λον της Κοιν/τος (1840) Φ. 14 9. Πρωτόκολλον μεταξύ των ιερέων [περί τελέσεως των μυστηρίων](1839) Φ. 15 10. Διάλυσις αρραβώνων Μαρίας Ι. Κανδιόγλου (1840) Φ. 16 11. Διαθήκη Κωνσταντίνου Πέρρου (1842) Φ. 17 12. Γρηγόριος Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως-Προς Επίσκοπον Λέρνης εντέλλεται την τήρησιν βιβλίων γεννήσεων και βαπτίσεων (1820) Φ. 20 13. Μητρώον Αγίας Παρασκευής (12-1-1823 έως 14-11-1844) Φ. 21 14. Μητρώον Σωτήρος Χριστού (1-2-1820 έως 24-4-1843) Φ. 41 15. Ασθένεια και θάνατος του Λέρνης Ιερεμίου (1844) Φ. 51 16. Δωρεά σπορίας υπό Αρχοντούς Κερζιάμη εις Παναγίαν Φ. 51 17. Πωλητήριον μαγαζίου (1844) Φ. 52 18. Κατάστασις αφιερωσάντων ζώα εις Παναγίαν (1871-1873) Φ. 52 19. Κατάλογος Ευεργετών εκπαιδευτικών καταστημάτων Φ. 54 20. Μητρώον Γεννήσεως ενορίας Σταυρού (1822-1844) Φ. 67 21. Μητρώον Γεννήσεως ενορίας Υπακοής (1823-1843) Φ. 140 22. Ο Γενικός Διοικητής των νήσων του Οθωμανικού Αρχιπελάγους προς τον Επίσκοπον Λέρου Περί διαφιλονικουμένου οικοπέδου (1867) Φ. 141 23. Δωρητήριον Κονακίου υπό του Λέρνης Ιγνατίου προς Επισκοπήν Λέρου (1861) Φ. 141 24. Διαθήκη αοιδίμου Μητροφάνους (1838) Φ. 141 25. Διοργανισμός της Σχολής της Νήσου Λέρου (1838) Φ. 142 26. Αναγγελία διορισμού του διδασκάλου Λεοντίδου Κληρίδη (1838) Φ. 142 27. Διοριστικόν συμβόλαιον του ιδίου Φ. 146 28. Αντίγραφα χρεογράφων της Σχολής - 29. Ιδρυτικόν Εφορείας Εκπαιδευτικών Καταστημάτων (1865) Φ. 150 30. Διαθήκη Νικήτα Παρόδη (1870) Φ. 153 31. Διαθήκη Ιωάννου Εμμανουήλ Γεδεών (1891) Φ. 154 32. Διαθήκη Βασιλείου Νικαλαΐδου (1892) Φ. 155 33. Διαθήκη Κωνσταντίνου Πέρου (1842) - 34. Αντίγραφον Εγκλαβής της Αικατερίνης προγονής του Ιωάννου Μυλωνά (1805) Φ. 177 35. Προικοσύμφωνον Καλοθετίνας και Μαρίας Κεφάλα (1841) Φ. 177 36. Καταγραφή των οικιών ενορίας του Σωτήρος ημών Χριστού (1838) Φ. 180 37. Καταγραφή των οικιών ενορίας Αγίας Παρασκευής (1838) Φ. 183 38. Καταγραφή των οικιών ενορίας Υπακοής (1838) Φ. 185 39. Καταγραφή των οικιών ενορίας Τιμίου Σταυρού (1838) Φ. 186

Βιβλιογραφία - Πηγές

• Μανόλης Α. Ήσυχος, "Το Πανόραμα της Λέρου"
• Κώστας Πάχος, Λεριακά Νέα, αρ.φ. 280, σελ.4
• Κώστας Ασλανίδης. Λεριακά-Επιθεώρηση Λεριακών Μελετών, τεύχος 3
• Κώστας Στοφόρος, Ο Κώδικας της Λέρου -Περιπέτεια στο νησί της Άρτεμης (https://www.kedros.gr/product_info.php?manufacturers_id=&products_id=8584 )