Πασσακάλια

Η πασσακάλια ή πασακάλια είναι μουσική φόρμα της εποχής του μπαρόκ, κύριο χαρακτηριστικό της οποίας είναι το επαναλαμβανόμενο βάσιμο σε τρίσημο ρυθμό. Έλκει την καταγωγή της από την Ισπανία του 17ου αιώνα, όπου πρωτο-εμφανίστηκε ως μουσική χορού, ενώ αργότερα έλαβε τη θέση της στη σουίτα, αλλά και ως αυτόνομο οργανικό κομμάτι. Δείγματα πασσακάλιας έχουμε από τον Φρανσουά Κουπρέν, τον Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, τον Ντήτριχ Μπουξτεχούντε, αλλά και από σύγχρονους συνθέτες, όπως τον Γκιέργκι Λίγκετι, τον Ντμίτρι Σοστακόβιτς και τον Βίτολντ Λουτοσλάφσκι.

Καταγωγή και χαρακτηριστικά

Ο όρος πασσακάλια (ισπ. pasacalle; γαλλ. passacaille; ιτ. passacaglia, passacaglio, passagallo, passacagli, passacaglie) είναι κατά βάση σύνθετη λέξη και προέρχεται από το ρήμα της ισπανικής pasar (περπατώ) και τη λέξη calle (δρόμος). Αρχικά, αποτελούσε οργανικό ιντερλούδιο ανάμεσα σε χορούς και τραγούδια και παιζόταν συνήθως από μια κιθάρα σε τρόπο rasgueado (ρυθμική κρούση των χορδών). Αν και ισπανικής καταγωγής, οι πρώτες πασσακάλιες γράφτηκαν στην Ιταλία το 1606 και αποτελούν σύντομες και απλές αρμονικές αλυσίδες σε συγχορδιακή μορφή.

Λίγα χρόνια αργότερα, το 1620, ο Τζιρόλαμο Φρεσκομπάλντι την αναπροσαρμόζει γράφοντας παραλλαγές πάνω σ' ένα βάσιμο, το οποίο με τη σειρά του μπορεί επίσης να παραλλάσσεται. Το πρότυπο αυτό διατηρείται στους μετέπειτα συνθέτες και ορίζεται πλέον ως μια σειρά παραλλαγών πάνω σ' ένα επαναλαμβανόμενο βάσιμο, σοβαρού και δωρικού χαρακτήρα. Μια παρόμοια φόρμα, η σακόν (chaconne) επίσης μορφοποιείται στα χέρια του Φρεσκομπάλντι· οι δύο φόρμες είναι συγγενείς και συχνά οι συνθέτες "χρησιμοποιούν τους δύο όρους αδιακρίτως, κάτι που καθιστά την ακριβή τους διάκριση ιστορικά αυθαίρετη και αβάσιμη".

Η πρώτη σελίδα από την Πασσακάλια σε Ντο ελάσσονα του Γ. Σ. Μπαχ

Συνθέτες

Ένα από τα γνωστότερα παραδείγματα πασσακάλιας αποτελεί το ομώνυμο έργο του Μπαχ, "Πασσακάλια και Φούγκα σε Ντο ελάσσονα, BWV 582" για εκκλησιαστικό όργανο. Εξίσου υποδειγματική είναι η χρήση της σε έργα για τσέμπαλο του Γάλλου συνθέτη Λουί Κουπρέν και του ανηψιού του Φρανσουά Κουπρέν. Άλλα παραδείγματα βρίσκουμε σε έργα για όργανο του Μπουξτεχούντε, του Γιόχαν Παχέλμπελ, του Γκέοργκ Μούφατ, του Γιόχαν Κούναου, αλλά και μετά την εποχή του Μπαρόκ στον Φέλιξ Μέντελσον-Μπαρτόλντυ, τον Μαξ Ρέγκερ, τον Ραλφ Βων Ουίλιαμς κ.ά.

Αν και οι περισσότερες είναι γραμμένες για πολυφωνικά (και δη πληκτροφόρα) όργανα, ένα εξαίρετο παράδειγμα βρίσκουμε στις "Μυστηριακές Σονάτες" του Χάινριχ Ίγκνατς Μπίμπερ, για σόλο βιολί, ενώ στο μαδριγάλι του Κλάουντιο Μοντεβέρντι "Lamento della Ninfa", το κεντρικό επεισόδιο είναι κατ' ουσίαν μια πασσακάλια.

Άλλα γνωστά παραδείγματα περιλαμβάνουν το "Λαμέντο της Διδώς" από την όπερα του Χένρι Πέρσελ "Διδώ και Αινείας", απόσπασμα από τη Σουίτα σε Σολ ελάσσονα HWV 432 για τσέμπαλο του Χαίντελ, καθώς και την τελευταία κίνηση της 4ης Συμφωνίας του Γιοχάνες Μπραμς.

Η πασσακάλια στον 20ό αιώνα

• Μαξ Ρέγκερ, Εισαγωγή, Πασσακάλια και Φούγκα σε Σι ελάσσονα, op. 96, για 2 πιάνα (1906).
• Μαξ Ρέγκερ, Εισαγωγή, Πασσακάλια και Φούγκα σε Μι ελάσσονα, op. 127, για όργανο (1913).
• Άντον Βέμπερν, Passacaglia, op. 1 (1908).
• Γκούσταβ Χολστ, πρώτη κίνηση από την "Πρώτη Σουίτα σε Μι ύφεση μείζονα για Στρατιωτική Μπάντα" (1909).
• Σεργκέι Ραχμάνινοφ, κουαρτέτο εγχόρδων Νο. 2 (ημιτελές), 2η κίνηση (c. 1910, πιθ. 1896).
• Άρνολντ Σένμπεργκ, "Nacht" από τον κύκλο τραγουδιών "Pierrot Lunaire" (1912)
• Μωρίς Ραβέλ, Τρίο σε Λα ελάσσονα, 3η κίνηση (1914).
• Πάουλ Χίντεμιτ, Σονάτα για σόλο βιόλα, op. 11, no. 5, τελευταία κίνηση (1919).
• Πάουλ Χίντεμιτ, κουαρτέτο εγχόρδων No. 5, op. 32, τελευταία κίνηση (1923).
• Πάουλ Χίντεμιτ, Passacaglia από το Nobilissima Visione (1938).
• Άαρον Κόπλαντ, Passacaglia (1922).
• Άλμπαν Μπεργκ, όπερα "Wozzeck", Πράξη Α΄, σκηνή 4 (1925).
• Ρίχαρντ Στράους, "Panathenäenzug", για πιάνο (αρ. χέρι) και ορχήστρα, Op. 74 (1926–1927).
• Ραλφ Βων Ουίλιαμς, Passacaglia on B – G–C, για όργανο (1933).
• Ραλφ Βων Ουίλιαμς, Συμφωνία No. 5 σε Ρε μείζονα: 4η κίνηση, Passacaglia (1938-43).
• Σάμιουελ Μπάρμπερ, Συμφωνία Νο. 1, φινάλε, op. 9 (1936).
• Ντμίτρι Σοστακόβιτς, Συμφωνία No. 15, κεντρικό επεισόδιο της τελευταίας κίνησης (1971)
• Ντμίτρι Σοστακόβιτς, Συμφωνία No. 8, 4η κίνηση (1943).
• Ντμίτρι Σοστακόβιτς, Κουαρτέτο εγχόρδων Νo. 3, σε Φα, op. 73, 5η κίνηση (1946).
• Ντμίτρι Σοστακόβιτς, Κοντσέρτο για βιολί Νo. 1, 3η κίνηση (1947-1948).
• Ντμίτρι Σοστακόβιτς, 24 Πρελούδια και Φούγκες, op. 87, No. 12 σε Σολ δίεση ελάσσονα, Πρελούδιο (1950-1951).
• Μίκης Θεοδωράκης, Πασσακάλια για δύο πιάνα, AST 96.
• Άρβο Περτ, Πασσακάλια (2003).
• Κρύστοφ Πεντερέτσκι, Συμφωνία Νο. 3, 4η κίνηση "Passacaglia. Allegro moderato" (1988-1995).

• Μπέντζαμιν Μπρίτεν, The Turn of the Screw, op. 54 (1954), τελική παραλλαγή
• Μπέντζαμιν Μπρίτεν, Nocturnal after John Dowland για κιθάρα (1963) (κατάληξη με πασσακάλια πάνω σ' ένα θέμα του Τζον Ντόουλαντ
• Μπέντζαμιν Μπρίτεν, Συμφωνία για τσέλο και ορχήστρα, op. 68 (1963–64)
• Μπέντζαμιν Μπρίτεν, Σουίτα No. 2 για σόλο βιολοντσέλο, op. 80, 5η κίνηση "Ciaconna" (1967)
• Μπέντζαμιν Μπρίτεν, Σουίτα No. 3 για σόλο βιολοντσέλο, op. 87, 9η κίνηση "Passacaglia" (1972)
• Μπέντζαμιν Μπρίτεν, κουαρτέτο εγχόρδων No. 3, op. 94, 5η κίνηση "Recitative and Passacaglia (La Serenissima)" (1975)
• Μπέντζαμιν Μπρίτεν, κοντσέρτο για βιολί και ορχήστρα, op. 15, 3η κίνηση (1939).
• Μπέντζαμιν Μπρίτεν, Σερενάτα για τενόρο, κόρνο και έγχορδα, op. 31 “Dirge” (1943).
• Μπέντζαμιν Μπρίτεν, The Holy Sonnets of John Donne, op. 35 (1945) “Death Be Not Proud”.
• Μπέντζαμιν Μπρίτεν, ιντερλούδιο πασσακάλιας από την όπερα "Peter Grimes" (1945).
• Μπέντζαμιν Μπρίτεν, κουαρτέτο εγχόρδων No. 2, σε Ντο, op. 36, 3η κίνηση "Chacony" (1945), (για την επέτειο 250 χρόνων από τον θάνατο του Χένρι Πέρσελ.
• Μπέντζαμιν Μπρίτεν, The Rape of Lucretia (Ο βιασμός της Λουκρητίας), op. 37 (1946–47).
• Βίτολντ Λουτοσλάφσκυ, Κοντσέρτο για Ορχήστρα, 3η κίνηση, "Passacaglia, Toccata E Corale" (1954).
• Βίτολντ Λουτοσλάφσκυ, Κοντσέρτο για πιάνο, τελευταία κίνηση (1987-88).
• Πάουλ Χίντεμιτ, Οκτέτο για πνευστά και έγχορδα (1958), 2η και τελευταία κινήσεις.
• Γκιέργκι Λίγκετι, Hungarian Rock (Chaconne), για τσέμπαλο (1978).
• Γκιέργκι Λίγκετι, Passacaglia ungherese, για τσέμπαλο (1978).
• Γκιέργκι Λίγκετι, Κοντσέρτο για βιολί, 4η κίνηση (1992).
• Αντρέι Ντομπροβόλσκι, Music for Orchestra No. 5: Passacaglia (1979).
• Στέφεν Σοντχάιμ, "Fogg's Passacaglia" από το μιούζικαλ Sweeney Todd: The Demon Barber of Fleet Street (1979).
• Άλφρεντ Σνίτκε, Πασσακάλια για μεγάλη συμφωνική ορχήστρα (1979-80).
• Φίλιπ Γκλας, Συμφωνία No. 8, 2η κίνηση (2005).

Πηγές

• Bukofzer, Manfred. 1947. Music in the Baroque Era. New York: W. W. Norton.
• Fischer, Kurt von. 1958. "Chaconne und Passacaglia: Ein Versuch". Revue Belge de Musicologie / Belgisch Tijdschrift voor Muziekwetenschap 12:19–34.
• Goetschius, Percy. 1915. The Larger Forms of Musical Composition: An Exhaustive Explanation of the Variations, Rondos, and Sonata Designs, for the General Student of Musical Analysis, and for the Special Student of Structural Composition. [New York]: G. Schirmer.
• Handel, Darrell. 1970. "Britten's Use of the Passacaglia", Tempo, new series no. 94 (Autumn): 2–6.
• Henderson, Lyn. 2000. "Shostakovich and the Passacaglia: Old Grounds or New?" Musical Times 141, no. 1870 (Spring): 53–60.
• Hudson, Richard. 1970. "Further Remarks on the Passacaglia and Ciaconna". Journal of the American Musicological Society 23, no. 2 (Summer): 302–14.
• Hudson, Richard. 1971. "The Ripresa, the Ritornello, and the Passacaglia." Journal of the American Musicological Society 24, no. 3 (Autumn): 364–94.
• Lucas, Clarence. 1908. The Story of Musical Form. The Music Story Series, edited by Frederick J. Crowest. London: The Walter Scott Publishing Co., Ltd.; New York: Charles Scribner’s Sons.
• Murtomäki, Veijo. 2008. Pianokonserttoja Lisztin ja Brahmsin välissä. Helsinki: Sibelius-Akatemia. Retrieved on 29 January 2008.
• Silbiger, Alexander. 1996. "Passacaglia and Ciaccona: Genre Pairing and Ambiguity from Frescobaldi to Couperin". Journal of Seventeenth-Century Music 2, no. 1.
• Silbiger, Alexander. 2001. "Passacaglia". The New Grove Dictionary of Music and Musicians, ed. S. Sadie and J. Tyrrell. London: Macmillan.
• Stein, Leon. 1959. "The Passacaglia in the Twentieth Century". Music and Letters 40, no. 2 (April): 150–53.
• Walker, Thomas. 1968. "Ciaccona and Passacaglia: Remarks on Their Origin and Early History". Journal of the American Musicological Society 21, no. 3 (Autumn): 300–320.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• (Αγγλικά) Passacaglias and Chaconnes for Lute
• (Αγγλικά) Passacaglias and Chaconnes for Baroque Guitar
• (Αγγλικά) Analysis of Passacaglia and fugue by J. S. Bach