Συμπεριφορές υγείας και τήρηση ιατρικών οδηγιών

«Συμπεριφορές υγείας» αποκαλούμε τις συμπεριφορές που σχετίζονται με την υγεία, τη διατήρηση και προστασία της, ή την έκθεσή της σε κίνδυνο. Οι συμπεριφορές και συνήθειες που σχετίζονται με την υγεία είναι το κάπνισμα, η χρήση αλκοόλ, η διατροφή και ο έλεγχος του βάρους, η φυσική άσκηση, ο έλεγχος υγείας, οι σεξουαλικές συμπεριφορές. Η ενότητα αυτή περιλαμβάνει επίσης και την τήρηση των ιατρικών οδηγιών (λήψη φαρμάκων, αυτο-φροντίδα, συμπεριφορές υγείας, απώλεια βάρους, τήρηση των ιατρικών ραντεβού, ιατρικές εξετάσεις). Οι πιο συνηθισμένοι και διαθέσιμοι μέθοδοι μέτρησης είναι η αυτο-αναφορά, η εκτίμηση του παρατηρητή, η βιντεοσκόπηση, τα ηλεκτρονικά pill-devices, η μέτρηση χαπιών, η αξιολόγηση από το προσωπικό υγείας, η αξιολόγηση των βιομετρικών δεικτών και τα κλινικά ευρήματα. Εκτός όμως από αυτές τις μεθόδους συχνά χρησιμοποιούνται και κάποια ερωτηματολόγια. Μερικά από αυτά παρουσιάζονται παρακάτω.

Ερωτηματολόγια «Συμπεριφορών Υγείας»

General Preventive Health Behaviours (GPHB) Checklist - Amir, 1987

Αποτελείται από 29 ερωτήσεις που εκπροσωπούν ένα ευρύ δείγμα πιθανών συμπεριφορών προληπτικής υγείας. Τα αντικείμενα επιλέχθηκαν από τη λίστα Harris και Guten (1979) και αντανακλούν προγνωστικά στοιχεία από τη μελέτη Alameda County όπου φάνηκε ότι πέντε συμπεριφορές προβλέπουν τη μετέπειτα υγεία (ύπνος, κάπνισμα, άσκηση, βάρος, αλκοόλ). Οι Harris και Guten διαπίστωσαν τους εξής πέντε άξονες: πρακτικές υγείας, πρακτικές ασφάλειας, προληπτική φροντίδα υγείας, αποφυγή κινδύνου για το περιβάλλον, αποφυγή επιβλαβών ουσιών. Η άσκηση αποτελεί ξεχωριστή ομάδα καθώς δεν ταίριαζε σε καμία και ήταν σχετικά ανεξάρτητη από τις παραπάνω συμπεριφορές. Το GPHB ερωτηματολόγιο χορηγείται με τις οδηγίες να αναγράφονται στο έντυπο και διαρκεί περίπου 10 λεπτά. Οι τρεις κατηγορίες απαντήσεων που προσφέρονται είναι «πάντα ή σχεδόν πάντα», «μερικές φορές», «όχι, δεν το κάνω». Μόνο η απάντηση «πάντα ή σχεδόν πάντα» βαθμολογείται με 1 ενώ οι άλλες δύο απαντήσεις με 0. Αυτό το σύστημα βαθμολόγησης χρησιμοποιείται για να μειώσει τις επιπτώσεις της προκατάληψης της κοινωνικής σκοπιμότητας που θα μπορούσε να οδηγήσει η απάντηση «μερικές φορές». Έτσι έχουμε ένα δείκτη GPHB 0-29, με τις υψηλότερες βαθμολογίες να αντανακλούν περισσότερο τις συμπεριφορές υγείας που εκτελούνται. Η ψυχομετρική ανάπτυξη αυτού του μέτρου είναι περιορισμένη. Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις για την εγκυρότητα του καταλόγου. Ωστόσο, δεν υπάρχουν δημοσιευμένα στοιχεία της αξιοπιστίας και της εγκυρότητας της κλίμακας. [2] Η συγκεκριμένη κλίμακα υπάρχει και σε σύντομη εκδοχή GPHB-Brief - Amir, 1987, για να μειωθεί ο χρόνος ολοκλήρωσής της. Η σύντομη εκδοχή του GPHB αποτελείται από 8 ερωτήσεις. Τα στοιχεία αυτά επιλέχθηκαν ως οι οκτώ προληπτικές συμπεριφορές υγείας (π.χ. «τρώω συνετά», «κοιμάμαι αρκετά», «δεν καπνίζω», «ασκούμαι αρκετά», «κάνω τακτικά ιατρικές εξετάσεις»). Χρησιμοποιήθηκε το αρχικό σύστημα βαθμολόγησης από το GPHB.

Reported Health Behaviours Checklist - Prohaska et al, 1985

Αποτελείται από 21 ερωτήσεις, από τις οποίες οι πρώτες 15 αφορούν δράσεις για την υγεία, όπως «αποφεύγω το αλάτι και βαριά αλατισμένα τρόφιμα», και επιπλέον 6 ερωτήσεις με γνωστικό/συναισθηματικό περιεχόμενο, για παράδειγμα «μπορώ να αποφύγω τα συναισθήματα όπως θυμό, άγχος, κατάθλιψη». Οι απαντήσεις δίνονται σε μια 5-βάθμια κλίμακα, από το 1 (ποτέ) έως το 5 (πάντα). Η κάθε ερώτηση βαθμολογείται ξεχωριστά. Το ερωτηματολόγιο χορηγείται με τις οδηγίες να αναγράφονται στο έντυπο και διαρκεί πέντε έως δέκα λεπτά. Ο συμμετέχοντας λαμβάνει βαθμολογία για κάθε απάντηση. Τα αποτελέσματα δεν αθροίζονται αλλά αναλύονται για κάθε απάντηση ξεχωριστά. Μας δίνει χρήσιμα στοιχεία για τις δράσεις που θεωρούνται ότι είναι αποτελεσματικές για διάφορες ασθένειες. [2]

The Health Behaviour Checklist (HBC) - Vickers, Conway, & Hervig, 1990

Οι συμπεριφορές που μετράει αυτή η κλίμακα αντιπροσωπεύουν προληπτικές συμπεριφορές υγείας. Δραστηριότητες που αναλαμβάνονται από τα άτομα, που πιστεύουν ότι είναι σε καλή υγεία, για τους σκοπούς της διατήρησης ή της βελτίωσης της υγείας τους. Αξιολογούνται συμπεριφορές υγείας που σχετίζονται με 4 διαστάσεις: τη συντήρηση της ευεξίας («Βλέπω έναν γιατρό για τακτικές εξετάσεις»), τον έλεγχο των ατυχημάτων («Έχω μάθει τεχνικές πρώτων βοηθειών»), τoν κίνδυνο της κυκλοφορίας («Υπακούω προσεκτικά τους κανόνες κυκλοφορίας, έτσι δεν θα έχω ατυχήματα») και τη χρήση ουσιών («Δεν καπνίζω»). Αποτελείται από 40 ερωτήσεις. Είκοσι έξι ερωτήσεις αξιολογούν τις τέσσερις διαστάσεις και άλλες 14 πρόσθετες ερωτήσεις, οι οποίες περιλαμβάνονται στην αρχική λίστα ελέγχου, αλλά δεν πληρούν τα κριτήρια για την ένταξη σε κάποια από αυτές τις 4 διαστάσεις. Το δείγμα των συμπεριφορών αυτών δεν εξαντλεί τον τομέα των συμπεριφορών που αφορούν την υγεία, αλλά περιλαμβάνει τις συμπεριφορές που είναι αντιπροσωπευτικές από τις διαστάσεις που προσδιορίζονται σε προηγούμενες αναλύσεις για τις συμπεριφορές υγείας. Χρησιμοποιώντας μια 5-βάθμια κλίμακα Likert, που κυμαίνεται από το (1) «διαφωνώ απόλυτα» έως το (5) «συμφωνώ απόλυτα», οι συμμετέχοντες δηλώνουν πόσο καλά κάθε δήλωση περιγράφει τη συμπεριφορά τους. Οι βαθμολογίες υπολογίζονται ως ο μέσος όρος των απαντήσεων στις ερωτήσεις που απαρτίζουν κάθε διάσταση. Για κάθε διάσταση συμπεριφορών, οι υψηλότερες βαθμολογίες δείχνουν μεγαλύτερη συμφωνία με τις δηλώσεις.

Health Behaviour Scale -Weinman, Petrie, Sharpe & Walker, 2000

Η κλίμακα αυτή κατασκευάστηκε για μία μελέτη των Weinman, Petrie, Sharpe και Walker (2000) η οποία εξέτασε τις αιτιώδεις αποδόσεις ασθενών με έμφραγμα του μυοκαρδίου και έχει σχεδιαστεί για την αξιολόγηση των συμπεριφορών υγείας κατά τη διάρκεια μιας μέσης εβδομάδας. Πρόκειται για κλίμακα με 11 ερωτήσεις. Καθεμία αντικατοπτρίζει μια σειρά από συμπεριφορές υγείας. Στις 8 πρώτες ερωτήσεις οι συμμετέχοντες βαθμολογούν πόσο συχνά κάνουν μια σειρά από συμπεριφορές υγείας (π.χ. σωματική άσκηση, ώρες ύπνου, αλκοόλ). Οι απαντήσεις δίνονται σε μια 6-βάθμια κλίμακα («ποτέ», «μία φορά το μήνα», «μία φορά την εβδομάδα», «2-3 φορές την εβδομάδα», «4-5 φορές την εβδομάδα», «καθημερινά»). Οι υπόλοιπες 3 ερωτήσεις έχουν να κάνουν με το χρόνο που ξοδεύουν για την άσκηση, αν χρησιμοποιούν πλήρες γάλα ή μειωμένο σε λιπαρά και αν χρησιμοποιούν βούτυρο ή μαργαρίνη. Δεν υπάρχουν διαθέσιμα αποτελέσματα της κλίμακας για αξιοπιστία ή εγκυρότητα των δεδομένων.

Health Related Behaviour Scale - Ogden & Mtandabari, 1997

Κλίμακα για συμπεριφορές που σχετίζονται με την υγεία και αναπτύχθηκε από τους Ogden και Mtandabari (1997) σε μία μελέτη τους για το άγχος εξέτασης και τις αλλαγές στη διάθεση και τις συμπεριφορές υγείας των φοιτητών. Οι συμμετέχοντες καλούνται να συμπληρώσουν ερωτήσεις σχετικά με πέντε συμπεριφορές που σχετίζονται με την υγεία: το κάπνισμα, την κατανάλωση αλκοόλ, τη διατροφή, την άσκηση και τον ύπνο. Για παράδειγμα, για τη συμπεριφορά του καπνίσματος, οι συμμετέχοντες απαντάνε με «ναι» ή «όχι» αν έχουν καπνίσει, και πόσα τσιγάρα έχουν καπνίσει κατά την τελευταία εβδομάδα, κατά μέσο όρο. Παρόμοια μορφή έχουν και οι υπόλοιπες ερωτήσεις. Δεν υπάρχουν διαθέσιμα αποτελέσματα για την αξιοπιστία ή την εγκυρότητα των στοιχείων.

Ερωτηματολόγιο για τη Διερεύνηση της Συμπεριφοράς σε Θέματα υγείας/ Frageboten zur Erfassung des Gesundheitsverhaltens (FEG), - Dlugosch & Krieger, 1994

Χρησιμοποιείται στην έρευνα για την περιγραφή των συμπεριφορών υγείας, για την αξιολόγηση παρεμβάσεων με σκοπό την τροποποίηση συγκεκριμένων συμπεριφορών υγείας. Συμβάλει στο σχεδιασμό και την αξιολόγηση προγραμμάτων πρόληψης και προαγωγής της υγείας, αλλά και στη συμβουλευτική σε θέματα υγείας. Αποτελείται από 85 ερωτήματα που περιγράφουν συνολικά επτά τομείς συμπεριφορών υγείας: διατροφή, άσκηση, κατανάλωση αλκοόλ, κατανάλωση φαρμάκων, κάπνισμα, ύπνος, ευεξία. Σε καθεμία από τις συμπεριφορές αυτές εξάγονται επιμέρους παράγοντες όπως οι συνήθειες των ατόμων ως προς κάθε τομέα, η λειτουργία της συγκεκριμένης συμπεριφοράς στη ζωή τους, πιθανές συνέπειες από την κατάχρηση και αξιολόγηση της συμπεριφοράς από τα ίδια τα άτομα. Για κάθε τομέα περιγράφεται επίσης η πρόθεση τροποποίησης της συμπεριφοράς, τα εμπόδια, τα αποθέματα των ατόμων, η υποκειμενική δυσκολία επίτευξης του στόχου. Το ερωτηματολόγιο έχει προσαρμοστεί στα ελληνικά. Οι δείκτες αξιοπιστίας εσωτερικής συνέπειας κυμαίνονται στους παράγοντες ανά τομέα υγείας. Η βαθμολόγηση γίνεται σε κλίμακες τύπου Likert (τεσσάρων διαβαθμίσεων, 1= ποτέ, 4= καθημερινά/ περισσότερες φορές την ημέρα ή πέντε διαβαθμίσεων: 1= διαφωνώ απόλυτα, 5= συμφωνώ απόλυτα, ή επτά διαβαθμίσεων: -3=πολύ δυσαρεστημένος/ πολύ αρνητικά, +3= πολύ ικανοποιημένος/ πολύ θετικά). Υπάρχει δυνατότητα επιλογής μιας ή περισσότερων απαντήσεων. Αξιολογούνται ξεχωριστά ο κάθε τομέας υγείας και οι επιμέρους παράγοντες, η σχέση μεταξύ συγκεκριμένων συμπεριφορών και του επιπέδου υγείας των ατόμων, καθώς και η σχέση μεταξύ συγκεκριμένης συμπεριφοράς και επιθυμίας τροποποίησής της. Το ερωτηματολόγιο είναι ευέλικτο στη βαθμολογία και την αξιολόγηση, ανάλογα με τα ερευνητικά ερωτήματα που τίθενται και το σκοπό για τον οποίο χρησιμοποιείται. Προσαρμογή : Σοφιανοπούλου και Καλαντζή- Αζίζι (σελ. 145-146).

Επίσης υπάρχουν και ιστοσελίδες που μπορεί να έχει κάποιος πρόσβαση σε ερωτηματολόγια που χρησιμοποιούνται για τη μέτρηση των συμπεριφορών υγείας. Μερικά βασικά εργαλεία διαθέσιμα στο διαδίκτυο είναι τα ακόλουθα:

• Behavioural Risk Factor Surveillance System,
• Youth Risk Behaviour Surveillance System.

Αξιολογούνται συμπεριφορές που αφορούν: την κατανάλωση τσιγάρων, την κατανάλωση αλκοόλ, κάθε παράνομη κατανάλωση ναρκωτικών, τη βία, τη σωματική δραστηριότητα, τις διατροφικές συνήθειες και την επικίνδυνη οδήγηση. (National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion).

• Χρήση αλκοόλ,
• Αλκοόλ-Αρνητικές συνέπειες,
• Αλκοόλ-Αρνητικές προσδοκίες,
• Αλκοόλ-Θετικές συνέπειες,
• Αλκοόλ-Θετικές προσδοκίες,
• Διαταραχές του ύπνου,
• Σχετιζόμενη με τον ύπνο βλάβη

Αξιολογούνται συμπεριφορές που έχουν να κάνουν με το αλκοόλ και τον ύπνο. (Patient Reported Outcomes Measurement Information System - PROMIS).

Τήρηση Ιατρικών Οδηγιών

Για την τήρηση ιατρικών οδηγιών δεν υπάρχουν πολλά ερωτηματολόγια. Συνήθως για να αξιολογηθούν χρησιμοποιούνται περισσότερο κάποιες από τις παραπάνω μεθόδους που αναφέραμε.

The Medical Outcomes Study (MOS) Measures of Patient Adherence - Hays, 1994

Είναι μία κλίμακα που αναπτύχθηκε για την αξιολόγηση της τήρησης των ιατρικών οδηγιών σε ασθενείς με καρδιακή νόσο (συμφορητική καρδιακή ανεπάρκεια ή πρόσφατο έμφραγμα του μυοκαρδίου), διαβήτη και υπέρταση. Αποτελείται από 2 μέρη, ένα γενικό (1 ερωτηματολόγιο) και ένα πιο ειδικό (2 ερωτηματολόγια). Το γενικό ερωτηματολόγιο της τήρησης συνοψίζει την τάση του ασθενούς να συμμορφώνεται με τις ιατρικές συστάσεις, όπως για παράδειγμα «ήταν δύσκολα να κάνω αυτό που μου είπε ο γιατρός», «ακολούθησα ακριβώς τις οδηγίες του γιατρού». Αποτελείται από 5 ερωτήσεις με απαντήσεις από το 1 (καμιά στιγμή) έως το 6 (όλη την ώρα). Το ειδικό μέρος αποτελείται από 2 ερωτηματολόγια. Καθένα από αυτά έχει 15 ερωτήσεις, μια λίστα με πράγματα που ο γιατρός, η νοσοκόμα ή άλλος επαγγελματίας υγείας έχει συστήσει να κάνουν ως μέρος της θεραπείας. Η μία λίστα περιλαμβάνει τις ειδικές συστάσεις για τη θεραπεία (π.χ., αν ασκούνται, αν ακολουθούν μια δίαιτα χαμηλή σε αλάτι) και οι απαντήσεις που δίνονται είναι «ναι» ή «όχι». Η άλλη λίστα-ερωτηματολόγιο βαθμολογεί το πόσο συχνά ο ασθενής ασκεί όντως τις εν λόγω δραστηριότητες, με απαντήσεις από το 1 (καμιά στιγμή) έως το 6 (όλη την ώρα).

Από την άλλη υπάρχουν αρκετά ερωτηματολόγια που αξιολογούν την τήρηση της φαρμακοθεραπείας. Μερικά από αυτά είναι γενικά ερωτηματολόγια και άλλα ειδικά για μία ασθένεια (π.χ ψύχωση, σχιζοφρένεια, κατάθλιψη, άσθμα, αρτηριακή πίεση, διαβήτη, υπέρταση). Μερικά από τα πιο γνωστά είναι:

• Medication Adherence Questionnaire (MAQ/Morisky 4/MAS/MMAS 4)
• Self-efficacy for Appropriate Medication Use Scale (SEAMS)
• Brief Medication Questionnaire (BMQ)
• Hill-Bone Compliance Scale
• Medication Adherence Rating Scale (MARS)
• Adherence to Refills and Medication Scale (ARMS)
• Brooks Medication Adherence Scale (BMAS)
• Hill- Bone Compliance to High Blood Pressure Therapy Scale
• Immunosuppressant therapy adherence scale (ITAS)
• Medication Adherence Rating Scale (MARS) for psychoses
• Medical Adherence Report Scale-Asthma (MARS for asthma)
• Summary of Diabetes Self –Care Activities measure (SDSCA).
• Clinician Rating Scale (CRS)
• Brief Adherence Rating Scale (BARS)

Μια απλή αναζήτηση στο διαδίκτυο μπορεί να προσφέρει πολλές διαθέσιμες πηγές πληροφόρησης για τα παραπάνω ερωτηματολόγια.

Self – Monitoring Techniques (Τεχνικές Αυτο-παρακολούθησης)

Δεν αφορά ένα συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο, αλλά προσφέρει μερικές ιδέες για το πώς να κατασκευαστεί μία καταγραφή αυτο-παρακολούθησης. Πρέπει να δίνονται ακριβείς οδηγίες στο άτομο σχετικά με το πότε θα παρακολουθεί την συμπεριφορά που καταγράφει, όπως «πριν πάει για ύπνο κάθε μέρα». Η συμπεριφορά πρέπει να καταγράφεται και να προσδιορίζεται με σαφήνεια. Πρόσθετες πληροφορίες είναι χρήσιμο να καταγράφονται, όπως υποθέσεις σχετικά με τους παράγοντες διατήρησης ή τι προκαλεί την συμπεριφορά, ή μπορεί να χρησιμεύσει ως βάση για την παρέμβαση για την αλλαγή της συμπεριφοράς. Για παράδειγμα, μπορεί να είναι σημαντικό να γνωρίζουμε την ώρα της ημέρας κατά την οποία η συμπεριφορά συνέβη, ποιος ήταν παρών, τι είχε συμβεί προηγουμένως, πώς το άτομο αισθανόταν πριν από τη συμπεριφορά, τι συνέβη μετά τη συμπεριφορά, ποιες ήταν οι συνέπειές της. Ένας χρήσιμος τρόπος για την καταγραφή αυτών των πληροφοριών είναι να κρατήσει ο ασθενής ένα ημερολόγιο της συμπεριφοράς. Η βαθμολόγηση του ημερολογίου πάλι εξαρτάται από το σκοπό. Η ‘‘αυτο-παρακολούθηση’’ είναι πιο αξιόπιστη και έγκυρη όταν οι οδηγίες είναι ακριβείς και όταν δεν χρειάζεται οι συμμετέχοντες να θυμούνται πληροφορίες για μεγάλες χρονικές περιόδους. Μπορεί επίσης να συμπληρωθεί ή να προστεθούν παρατηρήσεις από άλλους (οικογένεια, φίλοι). Η μέθοδος αυτή είναι πιο ισχυρή λόγω της ευελιξίας της. Μπορεί να προσαρμοστεί ώστε να καταγράφει οποιαδήποτε συμπεριφορά, συναίσθημα ή σκέψη που μπορεί να καθοριστεί με επαρκή σαφήνεια. [2]

Προβλήματα στην αξιολόγηση των συμπεριφορών υγείας

Η μέτρηση των συμπεριφορών που σχετίζονται με την υγεία έχει κάποιες αδυναμίες. Οι κλίμακες που είναι διαθέσιμες στη βιβλιογραφία είναι πολύ περιορισμένες. Σε αρκετές μελέτες είναι εξαιρετικά δύσκολο να βρεθεί μία αναγνωρισμένη κλίμακα για τις συμπεριφορές υγείας. Πολλά επίσης από τα ερωτηματολόγια έχουν ως απάντηση/ βαθμολόγηση το «ναι/όχι», δημιουργώντας έτσι αμφισβήτηση για την καταλληλότητά τους στην αξιολόγηση κάτι τόσο περίπλοκου όπως οι συμπεριφορές υγείας. Ακόμα η έλλειψη αξιόπιστων ερωτηματολογίων για τις συμπεριφορές υγείας αποτελεί ένα ακόμα σημαντικό πρόβλημα σε αυτόν τον τομέα καθώς για τις περισσότερες κλίμακες δεν υπάρχουν αποτελέσματα για την αξιοπιστία και την εγκυρότητά τους. Τέλος, κάτι εξίσου σημαντικό είναι ότι δεν υπάρχουν ερωτηματολόγια μεταφρασμένα και προσαρμοσμένα στα ελληνικά.