Ύδρευση

Νερό βρύσης, το οποίο μεταφέρεται στη βρύση από αγωγό

Υδροφόρο φορτηγό στο Κολχαπούρ, στη Μαχαράστρα της Ινδίας.

Παγκόσμια πρόσβαση σε καθαρό νερό

Το 2010, περίπου το 56% του παγκόσμιου πληθυσμού (5,9 δισεκατομμύρια άνθρωποι) είχε πρόσβαση στην παροχή νερού μέσω οικιακών συνδέσεων ή σε βελτιωμένη πηγή ύδατος με άλλα μέσα πέραν από τα σπίτια, συμπεριλαμβανομένων των δεξαμενών, των θαλάμων, των εφεδρικών πηγών και των προστατευόμενων πηγών. Ωστόσο, περίπου το 13% (περίπου 900 εκατομμύρια άνθρωποι) δεν είχαν πρόσβαση σε βελτιωμένη πηγή νερού και έπρεπε να χρησιμοποιήσουν ανεπεξέργαστα πηγάδια ή πηγές, κανάλια, λίμνες ή ποτάμια για τις ανάγκες τους σε νερό.

Αναγνώριση του νερού ως ανθρώπινου δικαιώματος

Ο ΟΗΕ αναγνωρίζει το δικαίωμα σε ασφαλές και καθαρό πόσιμο νερό και αποχέτευση ως ανθρώπινο δικαίωμα, το οποίο είναι απαραίτητο για την πλήρη απόλαυση της ζωής και όλων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μόλις στις 28 Ιουλίου του 2010 με το Ψήφισμα 64/292. Προκειμένου να ενταθούν οι προσπάθειες για να παροχή ασφαλούς, καθαρού, προσπελάσιμου και οικονομικά προσιτού πόσιμου νερού και αποχέτευσης για όλους καλεί τα κράτη μέλη και τους διεθνείς οργανισμούς να παράσχουν χρηματοδοτικούς πόρους, ανάπτυξη ικανότητας και μεταφορά τεχνολογίας, μέσω διεθνούς βοήθειας και συνεργασίας, ειδικότερα στις αναπτυσσόμενες χώρες.

Τα στοιχεία όμως των διεθνών οργανισμών όπως ο Transparency International είναι ιδιαίτερα αποθαρρυντικά καθώς σύμφωνα με αυτά πρόσβαση σε πόσιμο νερό δεν διαθέτουν περισσότεροι από ένα δις εκατομμύριο άνθρωποι και ένα παιδί πεθαίνει κάθε 15 δευτερόλεπτα εξαιτίας της έλλειψης καθαρού νερού και των τραγικών συνθηκών υγιεινής. Τη στιγμή που ανά κάτοικο στην Ευρώπη και στις Η.Π.Α αντιστοιχεί κατανάλωση 130 λίτρα και 300 λίτρα ημερήσιας κατανάλωσης, σε περιόδους ξηρασίας στην Αφρική μεταφέρουν νερό διανύοντας έως και 10 χιλιόμετρα καθημερινά.

Το πιο ανησυχητικό είναι ότι ακόμη και σε χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου το νερό έχει χαρακτηριστεί ακατάλληλο εξαιτίας της εκτεταμένης μόλυνσης. Για παράδειγμα στην Κίνα το 90% των αγωγών νερού είναι ακατάλληλο ενώ στη Νιγηρία για να μειωθούν οι συνέπειες της περιβαλλοντικής υποβάθμισης στον ποταμό και τη γύρω περιοχή θα χρειαστούν πάνω από τριάντα χρόνια και δαπάνες της τάξεως του δις δολαρίων.

Σύμφωνα με στοιχεία της Transparency International οι λόγοι που οδηγούν σε λειψυδρία είναι η διαφθορά των κρατικών υπηρεσιών και των ιδιωτικών εταιρειών. Η εκτεταμένη διαφθορά σύμφωνα με τη ίδια έρευνα είναι υπαίτια για την αύξηση του κόστους του πόσιμου νερού έως και 30%, καθιστώντας το πόσιμο νερό μη προσβάσιμο για ένα μεγάλο αριθμό ατόμων κυρίως σε χώρες του τρίτου κόσμου. Ωστόσο η διαφθορά δεν είναι μόνο πρόβλημα των υπανάπτυκτων χωρών καθώς όλο και συχνότερα ξεσπούν σκάνδαλα με παράνομες συμφωνίες ιδιωτικοποίησης της υδροδότησης σε χώρες όπως η Σουηδία και η Γερμανία.

Η διαφθορά κρατικών μηχανισμών και η ιδιωτικοποίηση υπηρεσιών υδροδότησης έχουν τα ακόλουθα αποτελέσματα:

• Σκανδαλώδη περιθώρια κέρδους • Άνιση πρόσβαση στο νερό • Αύξηση τιμολογίων • Αθέτηση υποσχέσεων για επενδύσεις στο δίκτυο • Σκανδαλώδεις όροι παραχώρησης • Αδιαφανείς διαδικασίες στις συμβάσεις • Περιβαλλοντικοί κίνδυνοι • Απολύσεις • Απώλεια τεχνογνωσία.

Ύδρευση πόλεων και αστικά κοινά

Παραδείγματα από τη Λατινική Αμερική

Σε πολλές πόλεις της λατινικής Αμερικής το σύστημα υδροδότησης διαχειρίζονται εναλλακτικά συνεταιριστικά μοντέλα. Μια ερευνητική ομάδα από την Cochabamba (University Mayor San Simón και Food andWater Watch) και τον Canada (University of Ottawa) κατέγραψε 26 επιτυχημένες εναλλακτικές λύσεις υδροδότησης στη Λατινική Αμερική. <<Η ομάδα αυτή τεκμηρίωσε 9 περιπτώσεις ενιαίου δημόσιου παρόχου (δημοτικό νερό κοινής ωφέλειας), 12 μη κερδοσκοπικών μη κρατικών παρόχων (περιλαμβανομένων συστημάτων κοινοτικής λειτουργίας και συνεταιρισμών), 3 μη-κερδοσκοπικών / μη-κερδοσκοπικών συνεργασιών, και 2 συνεργασιών δημόσιου / μη κερδοσκοπικού σκοπού>>.

Βολιβία

Το παράδειγμα της Cochacamba

Η Βολιβία είναι μια από τις φτωχότερες χώρες της Αμερικής, με ποσοστά φτώχειας της τάξεως του 65%. Στη χώρα αυτή οι κρατικές υποδομές είναι ανεπαρκείς, ιδιαίτερα σε περιοχές με υψηλά ποσοστά ιθαγενών Ινδιάνων. Οι κάτοικοι των αστικών περιοχών για να καλύψουν τις ανάγκες υδροδότησης τους ιδρύουν ανεξάρτητους συνεταιριστικούς σε επίπεδο γειτονιάς ή πόλης.

Η χώρα μετά την ανεξαρτησία της το 1825 πέρασε ένα μεγάλο διάστημα αστάθειας με αλλεπάλληλα πραξικόπημα μέχρι την αποκατάσταση της δημοκρατίας το 1982. Η νεοφιλελεύθερη κυβέρνηση ακολούθησε ένα μεγάλο μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα, πήρε δάνεια από την Παγκόσμια Τράπεζα και ιδιωτικοποίησε πολλές κρατικές επιχειρήσεις. Ωστόσο η νεοφιλελεύθερη πολιτική δεν επέφερε τα αναμενόμενα αποτελέσματα στην οικονομία.

Το 1997 οι δανειστές της χώρας θέτουν ως προϋπόθεση για την ανανέωση των δανείων την ιδιωτικοποίηση των υποδομών του νερού. Η κυβέρνηση προχώρησε σε δύο συμβάσεις παραχώρησης των υποδομών ύδρευσης και αποχέτευσης.

Η πρώτη σύμβαση υπογράφηκε το 1997 με την Αguas de Illimani, θυγατρική της γαλλικής Suez και αφορούσε την πρωτεύουσα Εl Alto/La Paz.

Η δεύτερη σύμβαση υπογράφηκε το 1999 με την Αguas de Tunari και αφορούσε την πόλη Cοchabamba. Η συσπείρωση των κατοίκων της Cochabamba γύρω από ένα αστικό κοινό όπως το σύστημα υδροδότησης της πόλης τους αποτελεί σημείο σταθμό για τη δράση πολλών άλλων αντίστοιχων κινημάτων.

Οι συμβάσεις αυτές είχαν διάρκεια 40 ετών.

Προέβλεπαν εγγυήσεις απόδοσης για τους επενδυτές.

Όριζαν την επέκταση και την αναβάθμιση του δικτύου με στόχο την κάλυψη των υποβαθμισμένων περιοχών, τη δημιουργία αρδευτικών έργων και κατασκευή φράγματος.

Το σύστημα υδροδότησης της Cοchabamba.

Στην Cοchabamba το 1999 το σύστημα υδροδότησης διαχειρίζονταν η κρατική εταιρεία SEMARA, η οποία κάλυπτε κυρίως τις πλουσιότερες περιοχές της πόλης και ανεξάρτητοι αρδευτικοί συνεταιρισμοί, οι οποίοι δρούσαν σε επίπεδο γειτονιάς στις φτωχές γειτονιές όπου ο κρατικός μηχανισμός ήταν ανύπαρκτος. Οι ανεξάρτητοι συνεταιρισμοί κατασκεύαζαν και αυτοδιαχειρίζονταν αντλιοστάσια, έργα συλλογής νερού από ορεινές πηγές, δεξαμενές, και δίκτυα ύδρευσης με έξοδα της κοινότητας και μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί είχαν αναλάβει τη μεταφορά του. Το κόστος λειτουργίας που επωμιζόταν κάθε νοικοκυριό ήταν 2-5 δολάρια ανά οικογένεια.

Το Νοέμβριο του 1999 υπογράφεται ο Νόμος 2029. Με τον νόμο αυτό οι ιδιωτικές εταιρείες υδροδότησης κατοχύρωναν τις κρατικές υποδομές, την αποκλειστική χρήση των υδάτινων πόρων και την πλήρη ελευθερία τους ως προς τις χρεώσεις των υπηρεσιών ύδρευσης. Επίσης ο νόμος καταργούσε όλα τα ανεξάρτητα μέσα ύδρευσης και μεταβίβαζε όλες τις υποδομές τους στην εταιρεία, χωρίς να ορίζεται αποζημίωση.

Ο πόλεμος του νερού

Η ενεργοποίηση του νόμου και οι αυξήσεις στους λογαριασμούς υδροδότησης προκαλούν τη δυσαρέσκεια των πολιτών. Μεγάλες διαδηλώσεις οργανώθηκαν το Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο του 1999, ενώ κορυφώθηκαν τον Απρίλιο του 2000. Τις διαδηλώσεις αυτές η κυβέρνηση προσπάθησε να καταστείλει βίαια χωρίς αποτέλεσμα. Εκτός από τις διαδηλώσεις πραγματοποιήθηκε και ένα ανεπίσημο δημοψήφισμα εναντίον της ιδιωτικοποίησης του συστήματος υδροδότησης.

Οι τεράστιες διαδηλώσεις που παρέλυαν την πόλη ανάγκασαν την κυβέρνηση να ακυρώσει το συμβόλαιο. Η κρατική υπηρεσία υδροδότησης επανασυστάθηκε ενώ η προστασία των κοινοτικών και ατομικών συστημάτων ύδρευσης πλέον προστατεύεται με νόμο. Τέλος το νερό αναγνωρίστηκε ως κοινωνικό αγαθό.

Ο λαός της Βολιβίας που συμμετείχε στο κίνημα για το νερό λίγα χρόνια αργότερα (2003) διεκδίκησε την απομάκρυνση των πολυεθνικών από τους ενεργειακούς πόρους της χώρας. Η κυβέρνησε προσπάθησε να καταστείλει τις μαζικές διαδηλώσεις με σφαίρες. Οι κινηματίες όμως κατάφεραν να κερδίσουν και τον πόλεμο του φυσικού αερίου ανατρέποντας για άλλη μια φορά την κυβέρνηση.

Οι επιτροπές νερού της Cochabamba προσέφεραν ένα σημαντικό παράδειγμα εναλλακτικών, συνεργατικών τρόπων διαχείρισης των αστικών κοινών. Οι κοινότητες της Cochabamba απέρριψαν τις αντιλήψεις «της ατομικής ιδιωτικής ιδιοκτησίας» και «της κρατικής δημόσιας ιδιοκτησίας» και πρόβαλαν την ιδέα της «κοινοτική δημόσια ιδιοκτησία». Σύμφωνα με τον Anibal Quijano, <<αυτή η μορφή αντικαπιταλιστικής ιδιοκτησίας, λειτουργώντας πάνω στην αμοιβαιότητα, την ισότητα και την αλληλεγγύη, έχει εκτεταμένες και βαθιές ρίζες στη Λατινική Αμερική>>.

Οι συνεταιρισμοί ύδρευσης της Santa Cruz de la Sierra.

Ο Συνεταιρισμός Saguapac στο κεντρικό τμήμα της πόλης της Santa Cruz de la Sierra της Βολιβίας είναι η μεγαλύτερη υπηρεσία ύδρευσης στον κόσμο, που λειτουργεί ως συνεταιρισμός (183.000 μέλη). Ο συνεταιρισμός ιδρύθηκε το 1979 και πλέον παρέχει υπηρεσίες νερού σε περίπου 871.000 κατοίκους, καλύπτοντας τις ανάγκες του 58% του συνολικού πληθυσμού της πόλης. Στόχος της Saguapac είναι η ανάπτυξη των δραστηριοτήτων της με σεβασμό στο φυσικό περιβάλλον.

Ο Saguapac δεν είναι ο μοναδικός πάροχος υπηρεσιών στη Santa Cruz de la Sierra. Στις περιαστικές περιοχές της πόλης δραστηριοποιείται ο Συνεταιρισμός Νερού Σχεδίου 3000 (La Cooperativa de Aguas del Plan TresMil, COOPLAN). Στο φτωχό προάστιο της Santa Cruz de la Sierra κατοικούν 300.000 άνθρωποι, οι οποίοι ανήκουν στις 36 Βολιβιανές εθνοτικές ομάδες. Ο συνεταιρισμός COOPLAN ιδρύθηκε το 1986 από τους κατοίκους της περιοχής προκειμένου να αποκτήσουν πρόσβαση σε υπηρεσίες υδροδότησης, μιας και ο Saguapac αρνούνταν να επεκτείνει τις υπηρεσίες του στις περιφερειακές γειτονιές.

Παραδείγματα από την Ευρώπη

Τα τελευταία χρόνια στην Ευρώπη παρατηρούνται δύο εκ διαμέτρου αντίθετες τάσεις όσον αφορά στη διαχείριση των υπηρεσιών υδροδότησης μεταξύ των χωρών του Ευρωπαϊκού νότου και αυτών του Ευρωπαϊκού βορρά. Στις χώρες του Ευρωπαϊκού νότου, όπου η οικονομική κρίση ήταν εντονότερη, παρατηρείται έντονη πίεση από τα όργανα της Ε.Ε. για ιδιωτικοποίηση των συστημάτων υδροδότησης. Από την άλλη πλευρά οι κάτοικοι των πόλεων της Ευρώπης που έχουν βιώσει τις συνέπειες της ιδιωτικοποίησης, του σημαντικότερου αγαθού για την επιβίωση του ανθρώπου διεκδικούν την απομάκρυνση των ιδιωτικών εταιρειών και την επαναφορά των υπηρεσιών υδροδότησης υπό τον έλεγχο των δημοτικών αρχών. Το ντοκιμαντέρ Γ. Αγγελόπουλου, «Μέχρι την τελευταία σταγόνα» με αφορμή τα σκάνδαλα που έχουν ξεσπάσει στην Ευρώπη γύρω από την ιδιωτικοποίηση του νερού προσεγγίζει το θέμα εξετάζοντας το πρόβλημα της διαχείρισης του νερού. Σύμφωνα με το ντοκιμαντέρ <<μεγάλες πόλεις επανακτούν τον έλεγχο του νερού τους, απορρίπτοντας ως αποτυχημένο το ιδιωτικό μοντέλο διαχείρισης που δοκίμασαν για δεκαετίες. Την ίδια στιγμή όμως η Ευρωπαϊκή Ένωση πιέζει μέσω της Τρόικας τις χρεωμένες χώρες του ευρωπαϊκού νότου να ιδιωτικοποιήσουν τα δικά τους δημόσια συστήματα ύδρευσης.

Παραδείγματα από χώρες του Ευρωπαϊκού νότου

Ιταλία

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Ιταλίας όπου η ΕΚΤ άσκησε έντονη πίεση στην κυβέρνηση Μπερλουσκόνι να προβεί στην ιδιωτικοποίηση υπηρεσιών υδροδότησης ακόμη και μετά το δημοψήφισμα του 2011, όπου ο Ιταλικός λαός με συντριπτική πλειοψηφία αποφάσισε κατά των ιδιωτικοποιήσεων υδροδότησης και υπέρ του νόμου που απαγόρευε την ιδιωτικοποίηση του νερού.

Ελλάδα

Η κίνηση 136 στη Θεσσαλονίκη

Στην Ελλάδα το 2011 δημιουργήθηκε το αστικό κίνημα με την ονομασία «Κίνηση 136», το οποίο δραστηριοποιείται στην περιοχή της Θεσσαλονίκης και ουσιαστικά πρότεινε την εξαγορά από τους κατοίκους της πόλης του 51% της επιχείρησης ύδρευσης μέσω συνεταιρισμών σε επίπεδο γειτονιάς και της ακόλουθης μη κερδοσκοπικής διαχείρισης και δημοκρατικού ελέγχου της από αυτούς τους συνεταιρισμούς. Το κίνημα δρα κατά της ιδιωτικοποίησης και υπέρ της δημόσιας-κοινωνικής διαχείρισης του νερού. Η Κ136 αποτελεί μια πρωτοβουλία πολιτών η οποία αναπτύχθηκε «από τα κάτω», λειτουργεί αμεσοδημοκρατικά (γενική συνέλευση κάθε βδομάδα) και αγωνίζεται ενάντια στην ιδιωτικοποίηση της ΕΥΑΘ και για να περάσει το νερό της Θεσσαλονίκης συνεργατικά στα χέρια των πολιτών. Η ονομασία του κινήματος προήλθε από τη βασική ιδέα ότι με 136 ευρώ ανά υδρόμετρο (ουσιαστικά ανά νοικοκυριό), οι πολίτες μπορούν να πάρουν στα χέρια τους τη διαχείριση της ΕΥΑΘ (που πωλείται από το δημόσιο) και να ξαναγίνει το πόσιμο νερό κοινωνικό αγαθό, αποτρέποντας έτσι την ιδιωτικοποίηση.

Το κίνημα οργάνωσε δεκάδες συγκεντρώσεις σε πολλές περιοχές της Θεσσαλονίκης ενημερώνοντας τους πολίτες για τις επιπτώσεις της ιδιωτικοποίησης. Παράλληλα τα μέλη του κινήματος αγωνιώντας για το ενδεχόμενο συνέχισης των ιδιωτικοποιήσεων προώθησαν τη δημιουργία μη κερδοσκοπικών συνεταιρισμών νερού σε κάθε δήμο της περιοχής Θεσσαλονίκης με στόχο να πάρουν οι ίδιοι οι πολίτες συνεργατικά το νερό στα χέρια τους και όχι κάποια ιδιωτική εταιρία. Το ενδιαφέρον με τη δράση το συγκεκριμένου κινήματος είναι η έντυπη διατύπωση των προτάξεων τους στην ΤΑΙΠΕΔ. Παρά τις έντονες αντιδράσεις από τον κρατικό μηχανισμό η Κ136 διεξήγαγε στις Μαΐου δημοψήφισμα έξω από τα εκλογικά κέντρα. Στο δημοψήφισμα συμμετείχαν 218.0000 πολίτες με το 98% να τάσσεται κατά της πώλησης της ΕΥΑΘ.

Παραδείγματα από χώρες του Ευρωπαϊκού βορρά

Παρίσι

Το 2010 το Παρίσι, μετά από 25 χρόνια που το νερό διαχειριζόταν οι ιδιωτικές εταιρείες Σουέζ και Βεόλια πήρε πίσω τον δημόσιο έλεγχο του νερού.

Βερολίνο

Το 2014 το Βερολίνο επανάκτησε τον δημόσιο έλεγχο των υπηρεσιών ύδρευσης μέσω της δράσης του κινήματος Berlin Wassertisch. Όλα ξεκίνησαν όταν πρώην Γερμανίδα βουλευτής παρακίνησε τους πολίτες να προσφύγουν στο Συνταγματικό Δικαστήριο και να ζητήσουν να δημοσιοποιηθούν τα συμβόλαια ιδιωτικοποίησης του νερού της πόλης. Η δημοσιοποίηση των συμβολαίων στα οποία ο δήμος εγγυόταν τα κέρδη των ιδιωτικών επιχειρήσεων για τριάντα χρόνια προκάλεσε σκάνδαλο και επιτάχυνε τη διαδικασία επαναδημοτικοποίησης του νερού. Οι κάτοικοι του Βερολίνου συσπειρώθηκαν γύρω από το κίνημα Berlin Wassertisch και συνέλεξαν υπογραφές προκειμένου να διεξαχθεί δημοψήφισμα. Στο άτυπο δημοψήφισμα του Βερολίνου το 2011 οι κάτοικοι με ποσοστό 89% υποστήριξαν την αποχώρηση των ιδιωτών.

Ευρωπαϊκή οδηγία για το πόσιμο νερό (Drinking Water Directive)

Πολλά από αυτά τα μεμονωμένα αστικά κινήματα ήταν μέλη της Ευρωπαϊκής πρωτοβουλίας πολιτών ( Right2water). Την πρωτοβουλία Right2Water υποστήριξαν 1,6 εκατομμύρια ευρωπαίοι, ενώ το δημοψήφισμα που οργάνωσε η πρωτοβουλία συγκέντρωσε 1,9 εκατομμύρια υπογραφές. Την πρωτοβουλία αυτή των πολιτών της Ευρώπης έλαβε υπόψιν το Ευρωπαϊκό κοινοβούλιο για την ψήφιση και έγκριση της πρότασης του βουλευτή Michel Dantin για το πόσιμο νερό (Drinking Water Directive) στις 23 Οκτωβρίου του 2018.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• The World Bank on private water operations in rural communities
• The World Bank on public-private water mechanisms for urban utilities
• The World Bank on water utility subsidies
• The WHO's site on water
• The OECD's site on water
• IEEE Spectrum: How Much Water Does It Take to Make Electricity? — Natural gas requires the least water to produce energy, biofuels the most, according to a new study
• Water Planning Tools — an Australian research initiative which develops and pilots tools for improving water planning, management and security
• Google — public data "Improved water source (percent of population with access)"
• Google — public data "Renewable internal freshwater resources per capita (cubic meters)"