Αμερικανική επιρροή στην Ελλάδα

Η Αμερικανική επιρροή στην Ελλάδα αποτελεί την έκφραση ενός μικρού μόνο τμήματος της παρεμβατικής πολιτικής που άσκησαν οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια του δεύτερου μισού του 20ου Αιώνα και στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου όπως αυτός διαμορφώθηκε αμέσως μετά τη λήξη του Β' Π.Π. Οι Αμερικανικές κυβερνήσεις έως και το ξέσπασμα του Μεγάλου Πολέμου παρέμεναν ουσιαστικά απομονωμένες στην ήπειρό τους, μη επιθυμώντας να εμπλακούν στις ευρωπαϊκές υποθέσεις, μια απόφαση που απέρρεε σαφέστατα από το Δόγμα Μονρόε. Ο ρόλος των ΗΠΑ όσον αφορούσε στην ανάμειξή τους στα διεθνή δρώμενα μετά τη λήξη του πρώτου μεγάλου πολέμου περιορίσθηκε έτσι, στην πρωτοβουλία του προέδρου Γούντροου Ουίλσον να πρωτοστατήσει στην ίδρυση της ΚτΕ. Ωστόσο, τα εμπορικά και οικονομικά συμφέροντα, ο ανταγωνισμός για τις αποικίες μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων και η ραγδαία αναπτυσσόμενη πολυπλοκότητα των διεθνών σχέσεων υποχρέωσαν τελικά τις ΗΠΑ να στρέψουν το βλέμμα τους στα ευρωπαϊκά τεκταινόμενα. Καθοριστική σε αυτή τη μεταστροφή στάθηκε η Ιαπωνική επίθεση στο Περλ Χάρμπορ (γεγονός ανάλογο με τον τορπιλισμό του πλοίου "Λουζιτάνια" κατά τη διάρκεια του Α΄Π.Π.) το Δεκέμβριο του 1941, που σήμανε την επίσημη είσοδο των Αμερικανών στο Β΄Π.Π. Μετά τη λήξη της σύρραξης, οι ΗΠΑ είχαν διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη συμμαχική νίκη και ως εκ τούτου ηγήθηκαν της προσπάθειας για το λεγόμενο "μοίρασμα του κόσμου", μαζί με τη Μεγάλη Βρετανία, την ΕΣΣΔ και τη Γαλλία. Με τη Συμφωνία της Γιάλτας οι τρεις ηγέτες των νικητών Φράνκλιν Ρούζβελτ, Ουίνστον Τσόρτσιλ και Ιωσήφ Στάλιν καθόρισαν τις σφαίρες επιρροής τους στην απελευθερωμένη από τη ναζιστική κατοχή Ευρώπη. Οι ΗΠΑ συνέπλευσαν με τη Μεγάλη Βρετανία στο ζήτημα της Ελλάδας, που συμφωνήθηκε ότι θα ταχθεί με το πλευρό της Δύσης. Έκτοτε οι ελληνικές υποθέσεις απέκτησαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών, ιδιαίτερα μετά την εκφώνηση του Δόγματος Τρούμαν. Τα χρόνια που ακολούθησαν ο αμερικανικός παράγων έκανε πολύ αισθητή την παρουσία του στην Ελλάδα, αφού η αμερικανική διπλωματία ουσιαστικά καθόριζε, αν όχι επέβαλλε, όλες τις διεθνείς κατευθύνσεις στις οποίες βασίστηκε η ελληνική εξωτερική πολιτική, με πιο χαρακτηριστικές τη συμμετοχή ελληνικού εκστρατευτικού σώματος στον πόλεμο της Κορέας (1950-1953) και την ένταξη της χώρας στη Βορειοατλαντική Συμμαχία (1952). Υπήρξαν κι άλλες όμως, χαρακτηριστικές πτυχές της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας κατά τις οποίες θεωρείται από πολλούς ότι ο ρόλος των ΗΠΑ αποδείχθηκε κομβικής σημασίας για την εξέλιξη των πραγμάτων, όπως η επιβολή της στρατιωτικής δικτατορίας 1967-1974, η Τουρκική εισβολή στην Κύπρο και το θέμα της απομάκρυνσης των ξένων στρατιωτικών βάσεων από την Ελληνική επικράτεια.

Φιλελληνισμός στις ΗΠΑ

Κατά τη διάρκεια του ελληνικού Αγώνα της Ανεξαρτησίας (1821-1829) το διεθνές φιλελληνικό κίνημα έφτασε έως τις ΗΠΑ. Αρκετοί Αμερικανοί εθελοντές, όπως ο ιατρός από τη Βοστώνη Σάμιουελ Γκρίντλεϊ Χάου, ο Τζόναθαν Μίλερ, ο George Jarvis (γιος του Αμερικανού προξένου στο Αμβούργο) κ.α. συμμετείχαν έμπρακτα στον ελληνικό αγώνα. Σε δηλώσεις υπέρ των ελληνικών δικαίων προχώρησαν, επίσης οι Αμερικανοί πρόεδροι Τζέιμς Μονρόε (James Monroe) και Τόμας Τζέφερσον (Tomas Jefferson) καθώς και οι πολιτικοί Edward Everett, Daniel Webster, Ντουάιτ, Κλέι κ.α. Στη σύγχρονη εποχή, ο φιλελληνισμός στις ΗΠΑ εκφράζεται μέσω της πολυπληθούς εκεί, ελληνικής ομογένειας.

Η στάση των ΗΠΑ στη Μικρασιατική Καταστροφή

Η ελληνική στρατιωτική εμπλοκή στη Μικρά Ασία ξεκίνησε το Μάιο του 1919 και τερματίσθηκε τον Αύγουστο-Σεπτέμβριο του 1922 με τη Μικρασιατική Καταστροφή Οι ΗΠΑ είχαν αρχικά, συναινέσει στην απόφαση των υπολοίπων νικητριών δυνάμεων του Α' Π.Π., να εξουσιοδοτήσουν τον ελληνικό στρατό να αποβιβασθεί στα παράλια της Ιωνίας, προκειμένου να εξασφαλίσει την προστασία των χριστιανικών πληθυσμών αλλά και να επιβάλλει τους όρους της Συνθήκη των Βερσαλλιών στην ηττημένη Οθωμανική Αυτοκρατορία, όπου πλέον, ως κυρίαρχη πολιτικοστρατιωτική προσωπικότητα είχε προβάλλει ο Κεμάλ Ατατούρκ. Ωστόσο, μετά τις αμερικανικές εκλογές της 4 Νοεμβρίου του 1920 οι ΗΠΑ επέλεξαν να κηρύξουν τακτική αυστηρής ουδετερότητας Κατά τη διάρκεια της καταστροφής της Σμύρνης, αμερικανικά πολεμικά πλοία ναυλοχούσαν στον κόλπο της πόλης, ωστόσο απέφυγαν να προβούν σε κάποια ενέργεια υπεράσπισης των αμάχων. Εξαίρεση σε αυτή την τακτική αποτέλεσαν οι περιπτώσεις μεμονωμένων Αμερικανών παραγόντων όπως ο πρόξενος των ΗΠΑ Τζωρτζ Χόρτον που διέσωσε αρκετούς διωκόμενους πρόσφυγες παραχωρώντας τους άσυλο αλλά και βοηθώντας τους να διαφύγουν και ο Άσα Τζένινγκς, Αμερικανός πολίτης που εργαζόταν στη ΧΑΝ Σμύρνης. Ο Τζένινγκς έσπευσε στη Μυτιλήνη πείθοντας κυβερνήτες ελληνικών πλοίων να κινητοποιηθούν άμεσα προς διάσωση των προσφύγων, ορισθείς από την κυβέρνηση των Αθηνών ως επικεφαλής του αυτοσχέδιου εκείνου στόλου 25 σκαφών Οι δυσμενείς εντυπώσεις για την αμερικανική στάση στα 1922 απαλύνθηκαν εν μέρει, για την ελληνική κοινή γνώμη, με την τοποθέτηση του Αμερικανού διπλωμάτη Χένρυ Μοργκεντάου ως επικεφαλής της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων που συστάθηκε υπό την εποπτεία της ΚτΕ στη Θεσσαλονίκη, το Σεπτέμβριο του 1923 Ο Μοργκεντάου εργάσθηκε μεθοδικά και δίκαια, επιτυγχάνοντας να ανακουφίσει μεγάλο μέρος των ξεριζωμένων κατοίκων της Μικράς Ασίας.

Κατοχή

Κατά την περίοδο της κατοχής (1941-1944) οι ΗΠΑ, επισήμως τουλάχιστον, δεν μετείχαν στη διαμόρφωση της πολιτικοστρατιωτικής πραγματικότητας του ελληνικού εδαφικού χώρου. Ωστόσο, τον Αύγουστο του 1943 ο αυτοεξόριστος Έλληνας μονάρχης Γεώργιος Β΄, πιεζόμενος από παράγοντες τόσο της εξόριστης κυβέρνησής του, όσο και από τις Αντιστασιακές οργανώσεις ΕΛΑΣ, Ε.Δ.Ε.Σ. και ΕΚΚΑ να δεσμευτεί ρητά να μην επιστρέψει στην απελευθερωμένη χώρα πριν από τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για τη μορφή του πολιτεύματος, στράφηκε προς τον Βρετανό πρωθυπουργό Τσόρτσιλ και τον Αμερικανό πρόεδρο Ρούζβελτ, στους οποίους απηύθυνε επιστολή ζητώντας την άποψή τους πάντα στο ζήτημα. Ο πρόεδρος Ρούζβελτ, με την απάντησή του που ανακοινώθηκε από τον εξόριστο πρωθυπουργό Εμ. Τσουδερό στις 9 Σεπτεμβρίου του 1943, τάχθηκε ανεπιφύλακτα στο πλευρό του άνακτα, στηρίζοντας την επιθυμία του "να επιστρέψει στη χώρα επικεφαλής του στρατού του", αμέσως μετά την αποχώρηση των δυνάμεων κατοχής. Αργότερα, κατά τις εθνικές εκλογές της 31 Μαρτίου/1 Απριλίου του 1946, οι ΗΠΑ απέστειλαν παρατηρητές και συμμετείχαν στη σύνταξη του σχετικού πορίσματος.

Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος

Η αμερικανική παρέμβαση στον εμφύλιο πόλεμο 1946-1949 εκδηλώθηκε κατόπιν της αδυναμίας της Μεγάλης Βρετανίας να εξακολουθήσει να επωμίζεται το σχετικό ρόλο, ήδη από τα μέσα του 1946. Στις 12 Μαρτίου του 1947, ο πρόεδρος Χάρι Τρούμαν εκφώνησε στο Αμερικανικό Κογκρέσο το περίφημο Δόγμα Τρούμαν (απόρροια του οποίου υπήρξε και το Σχέδιο Μάρσαλ χάρις στο οποίο η Ελλάδα έλαβε οικονομική βοήθεια 366.000.000$) σηματοδοτώντας την επίσημη αλλαγή σκυτάλης μεταξύ Μ. Βρετανίας-ΗΠΑ στην ελληνική υπόθεση. Οι Αμερικανοί απέστειλαν στην σπαρασσόμενη από τον εμφύλιο πόλεμο Ελλάδα πλούσιες ποσότητες στρατιωτικών υλικών, εξοπλισμού αλλά και ειδικούς στρατιωτικούς συμβούλους που ανέλαβαν την οργάνωση και εκπαίδευση του λεγόμενου Εθνικού Στρατού, ο οποίος αντιμετώπιζε αρκετά προβλήματα στην σύγκρουσή του με τους κομμουνιστές αντάρτες του λεγόμενου ΔΣΕ. Στην κατατρόπωση των αριστερών ανταρτών συνέβαλε αποφασιστικά η χρήση, εκ μέρους της αεροπορίας του Εθνικού Στρατού των αμερικανικής κατασκευής βομβών τύπου "ναπάλμ" που εξαφάνιζαν κάθε είδους ζωή μέσα στο βεληνεκές της δράσης τους. Χαρακτηριστική της γενικής αποδοχής που απολάμβανε η αμερικανική εξωτερική πολιτική στην Ελλάδα από πλευράς της κυβερνητικής παράταξης, ήταν η προσφώνηση του υπουργού Π. Κανελλόπουλου προς τον επικεφαλής της Αμερικανικής στρατιωτικής αποστολής στρατηγό Τζέιμς Βαν Φλιτ, "Στρατηγέ μου, ιδού ο στρατός σας", παρουσιάζοντάς του τις παρατεταγμένες ελληνικές μονάδες.

Χούντα των Συνταγματαρχών

Από πολλούς συγγραφείς και ερευνητές έχει συσχετισθεί η επιβολή της στρατιωτικής δικτατορίας στην Ελλάδα με τις στρατηγικές επιλογές της αμερικανικής πολιτικής, όπως εκφράζονταν μέσω των δραστηριοτήτων της CIA. Ως ένδειξη για τον παραπάνω ισχυρισμό προβάλλεται η στενή σχέση του επικεφαλής του πραξικοπήματος της 21 Απριλίου του 1967, Γεωργίου Παπαδόπουλου, με τις μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ. Σαν επιστέγασμα της διαφαινόμενης εύνοιας της κυβέρνησης των ΗΠΑ προς το δικτατορικό καθεστώς των Αθήνας έρχεται να την επιβεβαιώσει η επίσκεψη του ελληνοαμερικανού ανώτατου αξιωματούχου (ήταν αντιπρόεδρος των ΗΠΑ) Σπύρου Άγκνιου στην Ελλάδα, λίγα μόνο χρόνια μετά την εγκαθίδρυση της χουντικής εξουσίας. Επίσης, κατά τη διάρκεια της επταετούς δικτατορίας, αναπτύχθηκαν περαιτέρω οικονομικοί δεσμοί μεταξύ των δυο χωρών, χάρις στην παρουσία διάφορων μάλλον αμφιλεγόμενων οικονομικών παραγόντων, όπως ο επίσης Ελληνοαμερικανός Τομ Πάπας.

Κυπριακό πρόβλημα και αντιαμερικανισμός

Το καλοκαίρι του 1964 ξέσπασαν στην Κύπρο συγκρούσεις μεταξύ της νόμιμης κυβέρνησης και Τουρκοκύπριων αυτονομιστών. Η Τουρκία επεχείρησε να επέμβη, βομβαρδίζοντας, αρχικά, θέσεις των Ελληνοκυπρίων και σχεδιάζοντας εισβολή, κάτι που πιθανότατα να οδηγούσε σε ελληνο-τουρκικό πόλεμο. Ωστόσο, μια επιστολή του Αμερικανού προέδρου Λίντον Τζόνσον προς τον Τούρκο πρωθυπουργό Ισμέτ Ινονού απέτρεψε το τελευταίο αυτό ενδεχόμενο. Τον Ιούλιο του 1974 το καθεστώς των Αθηνών υποστήριξε ενεργά το πραξικόπημα που εξαπολύθηκε κατά του νόμιμα εκλεγμένου προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας, Αρχιεπίσκοπου Μακαρίου και είχε σαν αποτέλεσμα την ανατροπή του τελευταίου. Σαν συνέπεια αυτής της παράνομης ενέργειας, η Τουρκία επωφελήθηκε, βάσει του γεγονότος πως ήταν μια από τις τρεις εγγυήτριες δυνάμεις της Κυπριακής Ανεξαρτησίας και εισέβαλε στη νήσο, καταλαμβάνοντας, και διατηρώντας έκτοτε, περίπου το 40% των εδαφών της. Ο ταξίαρχος Δημήτριος Ιωαννίδης, ο οποίος ήταν ο "αφανής" επικεφαλής της στρατιωτικής κυβέρνησης της Ελλάδας από το Νοέμβριο του 1973, με δηλώσεις του λίγα χρόνια αργότερα, άφησε σαφείς υπόνοιες ότι στο θέμα της Κύπρου εξαπατήθηκε από τους Αμερικανούς. Ως "εγκέφαλος" της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής στην ανατολική Μεσόγειο κατά την εποχή εκείνη, έχει προβληθεί επανειλημμένα ο τότε υπουργός των εξωτερικών Χένρυ Κίσινγκερ στον οποίο πολλοί χρεώνουν την κατάληξη της Κυπριακής κρίσης του καλοκαιριού του 1974 Στα χρόνια που ακολούθησαν επικράτησε έντονο αντι-αμερικανικό κλίμα στην κοινή γνώμη της Ελλάδας. Το 1976 μάλιστα, η τρομοκρατική οργάνωση "17 Νοέμβρη" ξεκίνησε την εγκληματική της δράση δολοφονώντας το σταθμάρχη της CIA στην Ελλάδα, Ρίτσαρντ Γουέλς. Η Ελλάδα, αντιδρώντας στον (ενδεχόμενο) αμερικανικό ρόλο στο Κυπριακό πρόβλημα, αποχώρησε από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ λίγους μήνες μετά την τουρκική εισβολή (για να επιστρέψει λίγα χρόνια μετά), ενώ οι ΗΠΑ διατήρησαν επί μακρύ χρονικό διάστημα την αναλογία 7/10 που είχαν καθιερώσει για την οικονομική στήριξή τους προς τις κυβερνήσεις Ελλάδας/Τουρκίας, σχετικά με τους πολεμικούς εξοπλισμούς. Στην καθιερωμένη από το 1974 και εντεύθεν ετήσια εκδήλωση για την εορτή της εξέγερσης των φοιτητών του Πολυτεχνείου (17 Νοεμβρίου 1973), διοργανώνεται από την Ε.Φ.Ε.Ε. τιμητική πορεία η πομπή της οποίας καταλήγει, συμβολικά, στην Αμερικανική Πρεσβεία.Τον Ιανουάριο του 1996 μια προκλητική ενέργεια στην οποία προέβησαν Τούρκοι, φερόμενοι ως δημοσιογράφοι, προκάλεσε τη λεγόμενη Κρίση των Ιμίων. Ελλάδα και Τουρκία βρέθηκαν για άλλη μια φορά στα πρόθυρα σύγκρουσης, ωστόσο και πάλι, η καταλυτική επίδραση του αμερικανικού παράγοντα, φέρεται να απέτρεψε τη σύρραξη. Η δήλωση δε, του τότε Ελληνα πρωθυπουργού Κ. Σημίτη που θέλησε εντός της Βουλής να ευχαριστήσει τις Ηνωμένες Πολιτείες, προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις.

Αμερικανικές στρατιωτικές βάσεις

Μετά την οριστικοποίηση της ένταξης της Ελλάδας στο δυτικό κόσμο, οι ΗΠΑ πέτυχαν να ενισχύσουν την παρουσία τους στη χώρα με την εγκατάσταση και λειτουργία στρατιωτικών βάσεων στα ελληνικά εδάφη. Η σχετική συμφωνία μεταξύ των δυο χωρών υπογράφηκε για πρώτη φορά στα 1953 από την κυβέρνηση του Αλ. Παπάγου και έτυχε πολλών προσθηκών ή αναθεωρήσεων έως και τις αρχές της τρέχουσας δεκαετίας (1976, 1987, 1990, 2001). Όλες, ανεξαιρέτως οι ελληνικές κυβερνήσεις, συμπεριλαμβανομένων εκείνων του ΠΑΣΟΚ δε θέλησαν ποτέ να θέσουν ζήτημα απομάκρυνσής τους (παρά τις σχετικές εξαγγελίες του Ανδρέα Παπανδρέου), γεγονός που αποδεικνύει το βαθμό εξάρτησης μεταξύ των δυο χωρών και υπέρ ασφαλώς της αμερικανικής πλευράς. Πάντως, σήμερα, η μοναδική βάση που εξακολουθεί να βρίσκεται σε λειτουργία είναι η Βάση στη Σούδα της Κρήτης.