Αναφορά της Βέρμαχτ

Η Αναφορά της Βέρμαχτ (γερμανικά: Wehrmachtbericht, «Αναφορά των Ενόπλων Δυνάμεων», συντομογραφία WB) ήταν ημερήσια ραδιοφωνική εκπομπή του Γ' Ράιχ, η οποία ενημέρωνε τους ακροατές για την εξέλιξη των πολεμικών επιχειρήσεων της Βέρμαχτ στα διάφορα θέατρα που πολεμούσε, αλλά και εν γένει των στρατιωτικών τεκταινόμενων εντός και εκτός Ναζιστικής Γερμανίας. Η πρώτη Αναφορά της Βέρμαχτ εκφωνήθηκε την 1η Σεπτεμβρίου 1939, όταν η Ναζιστική Γερμανία εισέβαλε στην Πολωνία, και η τελευταία στις 9 Μαΐου 1945, μία ημέρα μετά την υπογραφή της άνευ όρων συνθηκολόγησης του Γ' Ράιχ. Από το 1940 και εξής, η μνεία ονόματος κάποιου στρατιώτη στην Αναφορά της Βέρμαχτ καθιερώθηκε ως ξεχωριστό είδος στρατιωτικής ηθικής διάκρισης.

Ονομαστική Μνεία στην Αναφορά της Βέρμαχτ Namensnennung im Wehrmachtbericht
Απονομή από την Ναζιστική Γερμανία
Χώρα	Ναζιστική Γερμανία
Τύπος	Μη φορητή ηθική διάκριση
Επιλεξιμότητα	Γερμανοί στρατιώτες και στρατιώτες των χωρών του Άξονα
Απονομή για	Βλέπε κριτήρια
Στατιστικά
Καθιερώθηκε	27 Απριλίου 1940
Πρώτη απονομή	11 Μαΐου 1940
Τελευταία απ.	9 Μαΐου 1945
Σύνολο απ.	1631 στρατιωτικοί

Υπόβαθρο

Η ενημέρωση των πολιτών για τις πολεμικές εξελίξεις στις οποίες εμπλεκόταν η Γερμανία δεν ήταν πρωτοβουλία του Γ' Ράιχ. Οι πρώτες κινήσεις προς τη λαϊκή πληροφόρηση χρονολογούνται από τον ύστερο 19ο αιώνα, στην πρόσφατα ενοποιημένη Γερμανική Αυτοκρατορία, στον πρώτο της μεγάλο πόλεμο, τον Γαλλοπρωσικό πόλεμο του 1870/71. Ο Στρατός δεν είχε οργανωμένο σύστημα διανομής ειδήσεων, αλλά εξέδιδε ανακοινωθέντα στις εφημερίδες με τη συνεργασία και της Αστυνομίας. Σε αντίθεση με την μορφή της Αναφοράς της Βέρμαχτ, το πρώιμο αυτό ειδησεογραφικό σύστημα δεν είχε ροπή προς την προπαγάνδα. Τα ανακοινωθέντα δεν μετέδιδαν ψευδείς ειδήσεις, αλλά υποχρεούνταν να αποκρύπτουν γεγονότα που θα μπορούσαν να προσφέρουν πληροφορίες στην αντίπαλη πλευρά.

Αλλά και στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο αναδύθηκε παρόμοια ανάγκη, που έχει αποδοθεί στον ολοκληρωτικό χαρακτήρα που προσέλαβε. Σχεδόν 45 έτη μετά από τον Γαλλοπρωσικό πόλεμο, οι πλέον υψηλόβαθμοι αξιωματικοί της στρατιωτικής ηγεσίας τάχθηκαν υπέρ της δημιουργίας μιας οργανωμένης ειδησεογραφικής οντότητας, πρόταση η οποία διατυπώθηκε τη δεύτερη μόλις ημέρα του πολέμου από τον Αρχιστράτηγο Χέλμουτ φον Μόλτκε. Η υπηρεσία αυτή (ο Μόλτκε την αποκάλεσε Pressedienst) ελεγχόταν από τον στρατό και υπαγόταν στο τμήμα Κατασκοπίας και Αντικατασκοπίας. Οι ημερήσιες αυτές αναφορές, γνωστές ως «Αναφορά του Στρατού» (Heeresbericht) συγγράφονταν επισήμως σύμφωνα με τις βασικές αρχές του Γαλλοπρωσικού πολέμου. Σύμφωνα με μία από αυτές τις αναφορές, «δεν μπορούμε πάντοτε να σας τα λέμε όλα, αλλά αυτά που σας λέμε, είναι αληθή». Έχει ωστόσο επισημανθεί πως υπήρχε η τάση υποκειμενικής παρουσίασης των γεγονότων, οπότε οι ανωτέρω ισχυρισμοί ήταν σε κάποιο βαθμό αναληθείς.

Β' Παγκόσμιος Πόλεμος

Κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, η μορφή του πολεμικού ανακοινωθέντος άλλαξε ριζικά με καινοτομίες που εισήγαγε το εν πολλοίς βασισμένο στην προπαγάνδα ναζιστικό καθεστώς. Ως μέσο μαζικής ενημέρωσης και κοινής αποδοχής, μεταβλήθηκε από τους ναζί σε εργαλείο χειραγώγησης και παραπλάνησης του κοινού στο πάτριο έδαφος. Ο Γιόζεφ Γκέμπελς είχε άλλωστε ασχοληθεί εκτενώς τα χρόνια πριν τον πόλεμο με τις μεθόδους προπαγάνδας σε περίοδο πολέμου, σε συνεργασία με τον κατοπινό Στρατάρχη Βίλχελμ Κάιτελ. Μια από τις πιο σημαντικές διαφορές που παρουσίαζε η Αναφορά της Βέρμαχτ σε σχέση με τις ανάλογες αναφορές του Α' Παγκοσμίου Πολέμου ήταν το ότι μετέδιδε ειδήσεις σχετικά με τις επιχειρήσεις όχι μόνο του Στρατού, αλλά επίσης της Αεροπορίας και του Ναυτικού, όπως επίσης και για τις αεροπορικές επιδρομές των Συμμάχων στις πόλεις της Γερμανίας.

Η οργάνωση της συγγραφής και της έκδοσης της ημερήσιας Αναφοράς της Βέρμαχτ ήταν τεχνολογικά εκσυγχρονισμένη και πάνω απ' όλα εξαρτημένη από πρόσωπα. Ο Στρατός, που προετοιμαζόταν για πόλεμο ήδη από τη δεκαετία του 1930, προσανατολιζόταν στην προπαγανδιστική (όχι ενημερωτική) χρήση των πολεμικών της ανακοινωθέντων. Το πρώτο συγκεκριμένο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση έγινε τον Μάρτιο του 1939, λίγους μήνες πριν την εισβολή στην Πολωνία, με την ίδρυση του τμήματος «Προπαγάνδα των Ενόπλων Δυνάμεων» (Wehrmachtpropaganda) που υπαγόταν με τη σειρά του στο Επιτελείο Επιχειρήσεων των Ενόπλων Δυνάμεων (Wehrmachtführungsstab) υπό τον Στρατηγό Άλφρεντ Γιοντλ. Η σύνταξη της Αναφοράς της Βέρμαχτ εντασσόταν ανάμεσα στα άλλα καθήκοντα του τμήματος και δεν είχε την αποκλειστικότητα των ενεργειών του. Το ανωτέρω τμήμα βρισκόταν από την 1η Απριλίου 1939 ως τον Μάιο του 1945 υπό την ηγεσία του επιτελικού αξιωματικού Χάσο φον Βέντελ.

Ο Γιόζεφ Γκέμπελς σε συνομιλία με ηγέτες των Λόχων Προπαγάνδας. Άκρη δεξιά διακρίνεται και ο Χάσο φον Βέντελ (29 Ιανουαρίου 1941)

Η συλλογή των πληροφοριών για τις μάχες στο μέτωπο είχε ανατεθεί σε ειδικά εκπαιδευμένους άνδρες των Propagandakompanien (PK), ή «Λόχων Προπαγάνδας», που προσκολλούνταν σε μάχιμες μονάδες. Τους Λόχους Προπαγάνδας στελέχωναν κατά κύριο λόγο άτομα που στην πολιτική τους ζωή εργάζονταν ως δημοσιογράφοι. Το Γ' Ράιχ απαγόρευε την αυτόνομη συμμετοχή ιδιωτών, ίσως λόγω του φόβου πως δεν θα τηρούσαν τις προπαγανδιστικές αρχές που επιβάλλονταν. Οι άνδρες των PK ήταν εξοπλισμένοι με τελευταίας τεχνολογίας εξοπλισμό, όπως φορητές κάμερες και ασύρματους (μέγιστης εμβελείας ο υπερβαρύς, 9.000 μέτρα). Οι PK είχαν τη δική τους δομή και οργάνωση, ενώ δεν υπάγονταν σταθερά σε μονάδες, αλλά μετατίθεντο ανάλογα με τις ανάγκες του Στρατού. Η εργασία τους όμως άφηνε πολλές φορές τους στρατιώτες ασυγκίνητους. Μετά τον πόλεμο, ο Όττο Κάριους, ένας από τους κορυφαίους άσσους των αρμάτων έγραφε, λίγο καιρό αφότου συμμετείχε σε μια ηχογράφηση «στημένης» μάχης: «Θαυμάσαμε πόσο καλά προστέθηκαν στο Βερολίνο οι ήχοι της μάχης. Με δυσκολία μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε τις φωνές μας μέσα στους πυροβολισμούς που ακούγονταν. Εξαιτίας αυτού του λόγου η αναφορά μας προξένησε όλα τα είδη γέλιου. Μετά από αυτήν την εμπειρία, ποτέ δεν ξαναπήρα στα σοβαρά κάποια αναφορά από το μέτωπο».

Τα ημερήσια κείμενα που συντάσσονταν με αυτό τον τρόπο από τους ανταποκριτές του Στρατού, του Πολεμικού Ναυτικού (Kriegsmarine) και της Πολεμικής Αεροπορίας (Luftwaffe) συμπτύσσονταν σε ένα κείμενο και υποβάλλονταν κατόπιν στον επικεφαλής του Επιτελείου Επιχειρήσεων των Ενόπλων Δυνάμεων, Στρατηγό Γιοντλ. Μετά τις διορθώσεις και την προσαρμογή του ύφους που προσέδιδε, ο Γιοντλ έστελνε με τη σειρά του το αναθεωρημένο κείμενο στον Αδόλφο Χίτλερ, που έδινε και την τελική έγκριση. Τέλος, το κείμενο παραδιδόταν στην τελική του μορφή στον υπεύθυνο του Τύπου και κατόπιν το περιεχόμενό του γνωστοποιούνταν στο κοινό. Το ραδιοφωνικό δελτίο των πολεμικών ανακοινωθέντων αναμεταδιδόταν κατά το μεσημέρι από την κρατική ραδιοφωνική υπηρεσία Großdeutscher Rundfunk, ξεκινώντας με τη φράση «Das Oberkommando der Wehrmacht gibt bekannt»—«Η Ανώτατη Διοίκηση των Ενόπλων Δυνάμεων γνωστοποιεί». Στη συνέχεια τα ανακοινωθέντα τυπώνονταν στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων και, ως γραπτά πλέον, διανέμονταν σε ολόκληρο το Ράιχ, στις χώρες-συμμάχους του Άξονα, στα κατεχόμενα εδάφη, αλλά και σε ουδέτερες χώρες (όπως η Ελβετία και η Σουηδία) και στη διάθεση των ειδησεογραφικών τους πρακτορείων. Συχνά μεταδίδονταν και έκτακτα δελτία («ειδικές αναφορές», Sondermeldungen) για εξέχοντα γεγονότα ή κρίσιμες τροπές του πολέμου (όπως για παράδειγμα, η συμμαχική Απόβαση της Νορμανδίας, στις 6 Ιουνίου 1944).

Για την αντικειμενικότητα των Αναφορών της Βέρμαχτ, ο Βέντελ υποστήριξε μεταπολεμικά πως ο ίδιος υπήρξε φιλαλήθης, και χαρακτήρισε τον προϊστάμενό του Γιοντλ «φανατικό της αλήθειας». Ο Γιοντλ διαμόρφωσε με απόρρητες διαταγές τον χαρακτήρα της εν λόγω αλήθειας: υπερπροβολή των επιτυχιών και διόγκωση των εχθρικών απωλειών, και από την άλλη πλευρά σύντομες μόνον αναφορές στις γερμανικές ήττες και απώλειες. Το τελευταίο κρινόταν απαραίτητο, έγραφε ο Γιοντλ, για να «ενσταλαχθεί στον γερμανικό λαό η απαραίτητη σκληρότητα» — αλλά παράλληλα με τον δικαιολογημένο φόβο, πως εκτενείς αναφορές στις γερμανικές ήττες όχι μόνο θα υπέσκαπταν το ηθικό του λαού, αλλά θα έδιναν όπλα προπαγάνδας στους εχθρούς της Γερμανίας.

Η Αναφορά της Βέρμαχτ εξελίχθηκε σε διάφορα στάδια κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, από τις αστραπιαίες νίκες της Γερμανίας ως την ολοκληρωτική ήττα το 1945. Έχει προταθεί η χρονολογική κατηγοριοποίηση των αναφορών σε 4 περιόδους:

• Προσεκτική συγκράτηση, Σεπτέμβριος 1939 — Μάιος 1940 (από την Εισβολή στην Πολωνία ως τον «ψεύτικο πόλεμο» στη Δύση)
• Διόγκωση των επιτυχιών, Μάιος 1940 — τέλη 1941 (Από τη Δυτική Εκστρατεία ως τη Μάχη της Μόσχας)
• Κάλυψη των ηττών, αρχές 1942 — φθινόπωρο 1944 (Από τη Μάχη της Μόσχας ως την Απόβαση της Νορμανδίας και την Επιχείρηση Μπαγκρατιόν)
• Συγκρατημένες αναφορές, φθινόπωρο 1944 — Μάιος 1944 (Από τις μάχες για την άμυνα του Ράιχ ως τη συνθηκολόγηση).

Οι Αναφορές της Βέρμαχτ, τέλος, θεωρούνται γενικά ακατάλληλες από ιστορικής άποψης. Από τη στιγμή που πλήθος αντικειμενικών δημοσιευμάτων για τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο είναι διαθέσιμο, η προσπάθεια για την εξαγωγή αντικειμενικών στοιχείων μέσα από την υποκειμενική και προπαγανδιστική παρουσίαση των γεγονότων, κρίνεται άσκοπη.

Η Αναφορά της Βέρμαχτ ως διάκριση

Οι πρώτες αναφορές της Βέρμαχτ από το φθινόπωρο του 1939 ως την άνοιξη του 1940 ασχολούνταν περισσότερο με την εξέλιξη των επιχειρήσεων σε σχετικά υψηλή και ανώνυμη κλίμακα, αν και σπάνια αναφέρονταν τα ονόματα των υψηλόβαθμων στρατιωτικών που πρωταγωνιστούσαν στις επιχειρήσεις.

Στις 27 Απριλίου 1940, με νέες μεγάλης κλίμακας επιχειρήσεις στον ορίζοντα, ο Ανώτατος Διοικητής του Στρατού, Αρχιστράτηγος Βάλτερ φον Μπράουχιτς, καθιέρωσε την ονομαστική μνεία στην Αναφορά της Βέρμαχτ (γερμανικά: namentliche Nennung im Wehrmachtbericht ή Namensnennung im Wehrmachtsbericht) ως νέα, μη φορητή ηθική διάκριση των στρατιωτών που στο μέλλον θα ξεχώριζαν κατά τη διεξαγωγή των μελλονντικών επιχειρήσεων. Το διάταγμα είχε ως εξής:

Namensnennung im Wehrmachtbericht

Ονομαστική μνεία στην Αναφορά της Βέρμαχτ

In Zukunft sollen im Zusammenhang mit Kampfhandlungen die Namen von Soldaten genannt werden, die sich im Kampfe in außergewöhnlicher Weise hervorgetan haben. Darin ist eine ganz besondere Auszeichnung zu erblicken. Es kommen daher auch nur Taten in Betracht, die sich so aus den übrigen herausheben, daß ihre öffentliche Erwähnung vor dem Deutschen Volk gerechtfertigt ist. Ausgabe der kommandierenden Generäle ist es, zu beurteilen, ob die Tat diesen hohen Forderungen entspricht. In ruhigen Zeiten wird dabei mit anderem Maßstab gemessen werden müssen als in Zeiten entscheidender Kampfhandlungen. Als Anhalt gilt bis auf weitere: I. Vor Eintritt größerer Kampfhandlungen 1. Führer von Stoß- und Spähtrupps, die zweimal unter Feindeinwirkung entweder eine beträchtliche Anzahl von Gefangenen oder Waffen eingebracht haben oder unter besonders schwierigen Verhältnissen wichtige, der Führung besonders wertvolle Feindunterlagen ermittelt oder erbeutet haben oder die ein den Feind besonders schwer schädigendes Unternehmen durchgeführt haben. 2. Kampfhandlungen Einzelner, die in ganz besonderem Maße sich über jede durchschnittliche Leistung erheben. II. Bei Eintritt größerer Kampfhandlungen 1. Truppenführer aller Grade, die durch persönlichen Einsatz unter schwierigen Verhältnissen die Kampfhandlung in einer für die Führung besonders wertvollen Weise entscheidend beeinfluß haben. 3. Kampfhandlungen Einzelner, die in ganz besonderem Maße sich über jede durchschnittliche Leistung erheben und die in ihrer Auswirkung für die Führung von besonderem Wert sind. Die Namensnennung kann erfolgen: a) Im Wehrmachtbericht des Tages: Wenn der Name gleichzeitig mit der betreffenden Kampfhandlung in den Tagesmeldungen gemeldet werden kann. Das wird nur möglich sein, wenn die Tat oder ihre Auswirkung sofort einwandfrei feststeht. b) In einem Rückblick des Wehrmachtberichts über abgeschlossene Kampfhandlungen. In allen anderen Fällen, wenn die Tat oder ihre Auswirkung erst später bekannt wird. Sie ist dann außerhalb der Tagesmeldung nachträglich besonders zu melden. Besondere Umstände, unter denen die Tat vollbracht wurde, und ihre taktische und operative Bedeutung sind bei den Generalkommandos kurz schriftlich festzulegen und zu den Akten zu legen. Die letzte Entscheidung über die Namensnennung behalte ich mir vor. Die Verfügung hat keine Rückwirkende Kraft. von Brauchitsch

Στο μέλλον πρόκειται να γνωστοποιούνται σε συνάρτηση με τις μάχες τα ονόματα των στρατιωτών, που ξεχωρίζουν με εξέχοντα τρόπο στον αγώνα. Μέσα σε αυτό φαίνεται μια πολύ ιδιαίτερη διάκριση. Θα λαμβάνονται υπ' όψιν μόνο πράξεις, που ξεχωρίζουν τόσο από τις υπόλοιπες, ώστε να δικαιολογείται η δημόσια αναφορά τους ενώπιον του Γερμανικού Λαού. Καθήκον των Διοικούντων Στρατηγών είναι να αξιολογούν το αν η πράξη ανταποκρίνεται σε αυτές τις υψηλές προϋποθέσεις. Σε ήσυχες περιόδους θα αξιολογείται [η πράξη] με άλλα κριτήρια από αυτά των περιόδων αποφασιστικών μαχών. Ως στήριγμα [των προτάσεων] ισχύουν μέχρι νεωτέρας τα ακόλουθα: Ι. Πριν από την εξέλιξη μεγάλων μαχών 1. Ηγέτες μονάδων κρούσης και αναγνωριστικών μονάδων, που δύο φορές υπό εχθρική δράση είτε συνέλαβαν έναν αξιοπρόσεκτο αριθμό αιχμαλώτων ή όπλων είτε που υπό ιδιαίτερα αντίξοες συνθήκες αποκάλυψαν ή απέσπασαν σημαντικά για την ηγεσία τους εχθρικά έγγραφα ή έφεραν εις πέρας μια πολύ καταστροφική για τον εχθρό επιχείρηση. 2. Κινήσεις μεμονωμένων ατόμων, που ξεχωρίζουν με ανδραγαθήματα πάνω από κάθε αξιολόγηση. ΙΙ. Κατά την εξέλιξη μεγάλων μαχών 1. Ηγέτες των στρατευμάτων όλων των βαθμών, που μέσω προσωπικής τους δράσης κάτω από αντίξοες συνθήκες επηρέασαν αποφασιστικά με έναν αξιόλογο για την ηγεσία τρόπο την έκβαση της μάχης. 3. Κινήσεις μεμονωμένων ατόμων, που ξεχωρίζουν με ανδραγαθήματα πάνω από κάθε αξιολόγηση και το αποτέλεσμά τους έχει ιδιαίτερη αξία για την ηγεσία. Η ονομαστική μνεία μπορεί να πραγματοποιηθεί: α) Στην Αναφορά της Βέρμαχτ της ημέρας: Όταν το όνομα μπορεί να αναφερθεί συγχρόνως με τη σχετική μάχη στις αναφορές της ημέρας. Αυτό είναι δυνατό μόνο όταν η πράξη ή οι συνέπειές της αναδεικνύονται εξαιρετικές. β) Σε μια ανασκόπηση της Αναφοράς της Βέρμαχτ σχετικά με μάχες, η έκβαση των οποίων έχει κριθεί. Σε όλες τις υπόλοιπες περιπτώσεις, όταν η πράξη ή οι συνέπειές της γίνονται γνωστές αργότερα. Θα αναφέρονται ειδικά εκτός της αναφοράς της ημέρας, επιπρόσθετα. Ειδικές συνθήκες, υπό τις οποίες έλαβε χώρα η πράξη, και η τακτική και επιχειρησιακή σημασία της, θα εξακριβώνονται στις Γενικές Διοικήσεις γραμμένες συνοπτικά και θα κατατίθενται στα πρακτικά. Διατηρώ για τον εαυτό μου το δικαίωμα για την τελική απόφαση σχετικά με την ονομαστική μνεία. Το διάταγμα δεν έχει αναδρομική ισχύ. φον Μπράουχιτς

Η μνεία στην Αναφορά της Βέρμαχτ, αν και δεν συνοδευόταν πάντα από κάποια διακριτή απονομή (το 1941 καθιερώθηκε η Πόρπη του Φύλλου της Τιμής για πολύ ειδικές κατηγορίες στρατιωτών που αναφέρονταν στην Αναφορά της Βέρμαχτ ή ανεξάρτητα στο «Φύλλο της Τιμής» (Ehrenblatt), έντυπο ονομαστικό κατάλογο που εξέδιδαν ξεχωριστά τα Όπλα της Βέρμαχτ). Πάντως, χάριζε μεγάλο κύρος και δημοσιότητα στον αναφερόμενο, ενώ για να επιβεβαιωθεί ο χαρακτήρας διάκρισης της μνείας, σημειωνόταν στον προσωπικό του φάκελο και το στρατιωτικό του βιβλιάριο. Στην Αναφορά της Βέρμαχτ έγινε ονομαστική μνεία σε 1631 άτομα συνολικά, από όλα τα όπλα του Στρατού, η πλειοψηφία των οποίων (832) ανήκε στον Στρατό Ξηράς. Ο πρώτος στρατιώτης που αναφέρθηκε μετά την έκδοση του διατάγματος του Μπράουχιτς ήταν ον Υπολοχαγός Βίτσιχ (Witzig) σε ειδική αναφορά της 10ης Μαΐου και ο τελευταίος ο Στρατάρχης Φέρντιναντ Σέρνερ, στις 8 Μαΐου 1945.

Πηγές

• Altenburger, Andreas: Ehrenblatt des Deutschen Heeres. Άρθρο από τον ιστοχώρο Lexicon der Wehrmacht (Γερμανικά)
• Die Wehrmachtberichte 1939-1945 Band 1, 1. September 1939 bis 31. Dezember 1941. Gesellschaft für Literatur und Bildung mbH, Κολωνία 1989. ISBN 3-423-05944-3 (Γερμανικά)
• Die Wehrmachtberichte 1939-1945 Band 2, 1. Januar 1942 bis 31. Dezember 1943. Gesellschaft für Literatur und Bildung mbH, Κολωνία 1989. ISBN 3-423-05944-3 (Γερμανικά)
• Die Wehrmachtberichte 1939-1945 Band 3, 1. Januar 1944 bis 9. Mai 1945. Gesellschaft für Literatur und Bildung mbH, Κολωνία 1989. ISBN 3-423-05944-3 (Γερμανικά)
• Wehrmachtbericht. Άρθρο από τον ιστοχώρο TracesOfWar (Αγγλικά) / (Ολλανδικά)

Περαιτέρω ανάγνωση

• Daniel, Ute: Augenzeugen. Kriegsberichterstattung vom 18. zum 21. Jahrhundert, Vandenhoeck & Ruprecht, 2006. ISBN 978-3-525-36737-7 (Γερμανικά)
• Die Berichte des Oberkommandos der Wehrmacht. (5 τόμοι), Κολωνία 2004. ISBN 3-89340-063-X (Γερμανικά)
• Murawski, Erich: Der deutsche Wehrmachtbericht 1939–1945. Ein Beitrag zur Untersuchung der geistigen Kriegführung. Mit einer Dokumentation der Wehrmachtberichte vom 1.7.1944 bis zum 9.5.1945. Boldt, Μπόπαρντ επί του Ρήνου 1962. (Schriften des Bundesarchivs, τόμος 9) (Γερμανικά)
• Wilke, Jürgen : Krieg als Medienereignis. Zur Geschichte seiner Vermittlung in der Neuzeit; Στο: Preusser, Heinz-Peter: Krieg in den Medien, Amsterdamer Beiträge zur neueren Germanistik, Τόμος 57, Rodopi 2005. ISBN 978-90-420-1855-6 (Γερμανικά)