Αποδούλου Ρεθύμνης
Συντεταγμένες: 35°9′21″N 24°44′7″E / 35.15583°N 24.73528°E
Το Αποδούλου είναι χωριό και έδρα ομώνυμης κοινότητος του Δήμου Αμαρίου, στην Περιφερειακή Ενότητα Ρεθύμνης της Κρήτης. Είναι κτισμένο στα νότια του Νομού Ρεθύμνης, κάτω από τους πρόποδες του όρους Ψηλορείτη, με θέα το Λιβυκό πέλαγος. Απέχει 54 χιλιόμετρα από το Ρέθυμνο και 84 από το Ηράκλειο.
| Αποδούλου | |
|---|---|
 | |
| Διοίκηση | |
| Χώρα | Ελλάδα |
| Περιφέρεια | Κρήτης |
| Περιφερειακή Ενότητα | Ρεθύμνης |
| Δήμος | Αμαρίου |
| Δημοτική Ενότητα | Κουρητών |
| Γεωγραφία | |
| Νομός | Ρεθύμνης |
| Υψόμετρο | 430 |
| Έκταση | 18,826 (η κοινότητα) |
| Πληροφορίες | |
| Ταχ. κώδικας | 74059 |
| Τηλ. κωδικός | 28330 |
Το χωριό έχει ανακηρυχθεί παραδοσιακός οικισμός[1].
Σήμερα αριθμεί 230, περίπου, μόνιμους κατοίκους, ενώ κοντά στο χωριό ανασκάπτεται μινωικός οικισμός, ο οποίος λειτουργούσε συμπληρωματικά αυτού της Φαιστού, που δεν απέχει πολύ.
Το χωριό είναι επίσης γνωστό για το αρχοντικό της Καλλίτσας Ψαρουδάκη, η οποία μικρό παιδί, στα χρόνια της Επανάστασης του 1821, απήχθη από τους Τούρκους, που είχαν υπό την κυριαρχία τους τότε το νησί της Κρήτης και πουλήθηκε στην Αίγυπτο. Όμως ευτύχησε, αφού παντρεύτηκε το 1828 τον Ρόμπερτ Χέιν, γόνο πλούσιας οικογένειας από τη Σκωτία και, μη ξεχνώντας το χωριό της, επέστρεψε και έφτιαξε το αρχοντικό που υπάρχει μέχρι σήμερα.
Το Αποδούλου φημίζεται για το ξηρό κλίμα του. Κυριότερα προϊόντα είναι το λάδι, το κρασί, τα χαρούπια, το μέλι και τα κτηνοτροφικά.
Ονομασία και ιστορία Επεξεργασία
Το τοπωνύμιο είναι αρχαϊκό[2]. Προέρχεται από τη λέξη «Απόδουλος», που σημαίνει απελεύθερος, ο δούλος που απελευθερώθηκε.
Το Μεσαίωνα οι πειρατές εξορμούσαν σε παράλιες περιοχές της Κρήτης παίρνοντας τους κατοίκους σκλάβους. Πολλοί ανακτούσαν την ελευθερία τους πληρώνοντας λύτρα. Σε πολλές διαθήκες της εποχής εκείνης αναφέρονται κληροδοτήματα για την απελευθέρωση δούλων. Κάτι τέτοιο οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο αρχικός οικισμός αναπτύχθηκε από τέτοιους οικιστές που αποτραβήχτηκαν σε πιο ορεινά μέρη.
Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, το τοπωνύμιο Αποδούλου, δεν προέρχεται από το Απόδουλος, ήτοι απελευθερωθείς δούλος, αλλά Απόδουλος σημαίνει εκείνος, ο οποίος επεράτωσε την εργασία του. Πρβλ. "Εβράδυασε και ακόμη δεν αποδουλέψαμε", ήτοι δεν επερατώσαμε την εργασία μας.[3]
Υπάρχει και τρίτη εκδοχή, σύμφωνα με την οποίαν το τοπωνύμιο Αποδούλου είναι προελληνικό. Ως γνωστόν, στην μεγαλόνησο Κρήτη διατηρούνται πολλά προελληνικά τοπωνύμια.[4][5]
Αναφέρεται το 1577 από το Fr. Barozzi[6], από τον Καστροφύλακα[7] και από τον Φραντσέσκο Μπαζιλικάτα[8] ως Apodhulu το 1630. Στην αιγυπτική απογραφή του 1834 αναφέρεται Apodhulo[9] με 14 χριστιανικές και 6 τούρκικες οικογένειες. Κατά τη διάρκεια της Κρητικής Επανάστασης του 1866-1869, το χωριό κατέστη δύο φορές τόπος σύγκρουσης μεταξύ των Ελλήνων επαναστατών και των οθωμανικών δυνάμεων: πρώτα τη 12η Φεβρουαρίου του 1867 όπου πραγματοποιήθηκε ελληνική επίθεση, η οποία αποκρούστηκε λόγω έγκαιρης ενίσχυσης των αμυνομένων και κατόπιν στα τέλη Νοεμβρίου του 1868, όταν ισχυρές οθωμανικές δυνάμεις πραγματοποίησαν εκκαθαριστική επιχείρηση στην ευρύτερη περιοχή.[10]
Κλίμα Επεξεργασία
Η περιοχή παρουσιάζει ήπιους χειμώνες και θερμά καλοκαίρια. Σύμφωνα με τον μετεωρολογικό σταθμό στην ευρύτερη περιοχή Αποδούλου (184 μέτρα υψόμετρo) στις 3 Αυγούστου 2021 σημειώθηκε θερμοκρασία που έφτασε τους 48.8°C. [11]
Αρχαιολογικοί Χώροι και Μνημεία Επεξεργασία
Η εύφορη κοιλάδα της Αμπαδιάς κατοικείται από την Προϊστορική Εποχή συνεχώς μέχρι σήμερα. Ειδικότερα στην περιοχή του οικισμού του Αποδούλου έχουν επισημανθεί και εν μέρει ερευνηθεί μεταξύ άλλων ορισμένοι Αρχαιολογικοί Χώροι και περισσότερα μνημεία, ήτοι :
1)Νούφεια, ναός Αγίου Γεωργίου Ξιφηφόρου : Βυζαντινός ναός με τοιχογραφίες καλής ποιότητας του 13ου αιώνα.[12] Σύμφωνα με την γραπτή κτητορική, επιγραφή, η οποία φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ρεθύμνου, ο ναός αυτός υπήρξε το Καθολικό Ιεράς Μονής. Η επιγραφή αυτή είναι έμμετρη και έχει ως εξής :
"Οράς με έφιππον, προς μάχην εναντίον,
ξιφηφόρον, δόρατι καθωπλισμένον,
Έφορός ειμι της Μονής της ενθάδε,
ει τις βουληθή του αδικήσαι με,
όδε στρέψω κατ΄ αυτού το δόρυ και το ξίφος".
Ο ναός του Αγίου Γεωργίου Ξιφηφόρου σχετίζεται με πολλές λαογραφικού χαρακτήρα παραδόσεις.
2)Κονάκι : Μεγαλοπρεπές οικοδόμημα, το οποίο ανηγέρθη από τον σύζυγο της Καλλιόπης ή Καλλίτσας Αλεξάνδρου Ψαρουδάκη το 1846. Η Καλλίτσα συνελήφθη αιχμάλωτος από τους Τούρκους το 1821/1822, μαζί με έναν αδελφό της Ιωάννη, ακολούθως επωλήθησαν ως δούλοι. Η Καλλίτσα κατέληξε στο σκλαβοπάζαρο της Αλεξάνδρειας (Αίγυπτος), όπου την αγόρασε ένας ΄Αγγλος Λόρδος, ο οποίος εξετίμησε την ευφυία και την ομορφιάν της και την οποίαν κατόπιν έλαβε ως σύζυγον ο υιός του. Το 1828 επεσκέφθησαν την Κρήτη και το Αποδούλου για να γνωρίσουν τους γονείς και την Οικογένεια της Καλλίτσας και το 1846, σύμφωνα με σωζόμενη κτητορική επιγραφή, ανηγέρθη ο Πύργος-Κατοικία, που οι κάτοικοι του Αποδούλου αποκαλούν Κονάκι, ήτοι Μέγαρον. Στο παρελθόν εχρησίμευσε ως ιδιωτική κατοικίας, Δημοτικό Σχολείο και Σταθμός Χωροφυλακής. Σήμερα είναι κλειστό. Αυτό έχει κηρυχθεί ως ιστορικό-διατηρητέο μνημείο και ανήκει στην Οικογένεια Αριστείδου Γ. Ψαρουδάκη και κληρονόμων Ιωάννη Γ. Ψαρουδάκη.
3)Καστρί : ΝΔ του οικισμού και σε απόσταση περίπου 5χλμ. από αυτόν, δεξιά της αμαξιτής οδού Αποδούλο- Μάνδρες - Τυμπάκι και σε απόσταση περί[που 200μ μ. από αυτήν, στην κορυφή ενός λόφου, κείνται τα ερείπια αρχαίας κρητικής πόλεως, η οποία πιθανώς ονομάζετο Βίωνος. Εκτός απ΄τα ερείπια οικοδομημάτων, διατηρούνται και τα λείψανα του αρχαίου κοιμητηρίου της πόλεως. Επίσης σε αυτήν υπήρχε Ιερόν της Αθηνάς F-αδίας, ήτοι : "της ηδείας Αθηνάς" σύμφωνα με ανευρεθείσα αρχαία επιγραφή. Επίνειον αυτής ήταν ο παράλιος οικισμός Σουλία ή Σουλένα (σημερ. Αη Γαλήνης), επί του Λιβυκού Πελάγους.Η πόλη ήκμασε κατά τους κλασσικούς και ελληνιστικούς χρόνους και φαίνεται ότι παρήκμασε κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες και την διεδέχθη η πόλη Σύβριτος (σημερινός Θρόνος).
4)Φράγκου το Λουρί : ΝΔ του οικισμού και σε απόσταση περίπου 4 χλμ. από αυτόν, στη θέση "Φράγκου το Λουρί", επισημάνθηκε και εν μέρει ανεσκάφη Μινωϊκό Νεκροταφείο, με πολυάριθμους θολωτούς τάφους. Θεωρείται το δεύτερο σε μέγεθος και σημασία Μινωϊκό Νεκροταφείο της Κρήτης.
5)Αιγιδόμανδρα και Ψηλά Χώματα : ΝΔ του οικισμού και σε απόσταση περίπου 3 χλμ. από αυτόν ανεσκάφησαν θολωτοί τάφου Μινωϊκής Εποχής.
6)Σοπατάκια: Βόρεια του οικισμού και σε απόσταση 600 μ. περίπου από αυτόν, ανατολικά του σημερινού κοιμητηρίου και δεξιά της αμαξιτής οδού Αποδούλου-Νίθαυρις, ανεσκάφη το 1963 θολωτός τάφος Μινωϊκής Εποχής, ο οποίος περιείχε πήλινη σαρκοφάγο και διάφορα κτερίσματα (Ανασκαφή Αρχαιολόγου Κωνσταντίνου Δαβάρα).
7)Μιτατάκι : ΝΔ του οικισμού και σε απόσταση περίπου 3,5 χλμ. από αυτόν έχουν επισημανθεί λείψανα αγροικίας Μινωϊκής Εποχής. Στα μέσα του 20ου αι. ανακαλύφθηκε χάλκινος πέλεκυς Μινωϊκής Εποχής και παραδόθηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου.
8)Γούρνες : Βόρεια του οικισμού και σε απόσταση περίπου 1,5 χλμ. από αυτόν, στην κορυφή γηλόφου ανασκάπτεται κατά τα τελευταία χρόνια από την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία, σε συνεργασία με την Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών ένας οικισμός της Μινωϊκής Εποχής.
Το έτος 1932 ανακαλύφθηκε στη θέση αυτή τυχαία από τον Εμμναουήλ Παν. μαραγκάκη λίθινο, κυλινδρικό, άωτο κύπελλο από μαύρο στεατίτη, το οποίο θεωρείται ότι είχε λατρευτική χρήση. Στην εξωτερική επιφάνεια αυτού διατηρείται εγχάρακτη επιγραφή (Γραμμική γραφή Α), της Μινωϊκής Εποχής, Δύο τμήματα αυτού εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου. Ακολούθως ο Σπυρίδων Μαρινάτος επραγματοποίησε ανασκαφή στον χώρο αυτόν και απεκάλυψε τα ερείπια Μκινωϊκής ΄Επαυλης.
9)Άνω και Κάτω Καβούσα : ΝΔ του οικισμού και σε απόσταση περίπου 5 χλμ. από αυτόν διατηρούνται δίπλα από δύο πηγές νερού ισάριθμες λίθινες γούρνες και λείψανα Λουτρών της Ελληνιστικής εποχής και των Ρωμαϊκής Περιόδου.
10)Μάνδρες : ΝΔ του οικισμού και σε απόσταση 7 χλμ. από αυτόν στη θέση Μάνδρες, διατηρούνται λείψανα αγροικιών της Ελληνιστικής και της Ρωμαϊκής Εποχής. Τέλη του 20ου αι. αποκαλύφθηκε επιτύμβιο λίθινο ανάγλυφο, με την εγχάρακτη επιγραφή : "ΚΩΤΥΛΩ", το οποίο φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ρεθύμνου.
11)Νούφεια -Αξί Κεφάλι : Στα τέλη του 200υ αι. ανακαλύφθηκε λίθινος πέλεκυς της Νεολιθικής Εποχής και παραδόθηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου Κρήτης.
12)Λούτρα : Βόρεια του οικισμού και σε απόσταση περίπου 1 χλμ. από αυτόν, στη θέση "Λούτρα, η", διατηρούνται ερείπια μεσαιωνικών Λουτρών.
13)Ρίζικας : ΝΔ του Αποδούλου και σε απόσταση περίπου 5 χλμ. από αυτό, κείται ο σήμερα εγκαταλελειμμένος οικισμός Ρίζικας. Στη θέση "Λαγούδι" έχει επισημανθεί θολωτός τάφος Μινωϊκής Εποχής. Επίσης στην περιοχή διατηρούνται λείψανα ρωμαϊκών χρόνων. Στο κέντρο του οικισμού κείται το μεσαιωνικό ναϋδριο του Αγίου Παντελεήμονος (14ος αι.).
13)Σάτα : Νότια του Αποδούλου και σε απόσταση 4,5 χλμ. περίπου από αυτό κείται ο οικισμός "Σάτα" - ονομασία Φοινικική- με ερείπια δίκλιτου ή διμάρτυρου ναού, ο οποίος σύμφωνα με υπάρχουσα παράδοση ήταν αφιερωμένος στην Αγία Πελαγία. Επίσης διατηρείται και το ναύδριο του Αγίου Δημητρίου, κτισμένο στα ερείπια παλαιοτέρου ναού.
14)Σάτα-Καλοθιανά : Σε μικρή απόσταση από τον οικισμό, στη θέση "Καλοθιανά, τα" ο ΄Αγγλος Αρχαιολόγος Thom Dubebin, κατά το διάστημα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1940-1944), ανεκάλυψε τα ερείπια οικοδομημάτων Ρωμαϊκής Εποχής.
Τοπική κοινότητα Επεξεργασία
Η τοπική κοινότητα Αποδούλου είναι χαρακτηρισμένη ως αγροτικός ημιορεινός οικισμός, με έκταση 18,826 χμ² (2011). Περιλαμβάνει και τους οικισμούς Μάνδρες, Ρίζικας και Σάτα. [13]
Πληθυσμός Επεξεργασία
| Έτος | Πληθυσμός |
|---|---|
| 1991 | 206 (225) |
| 2001 | 148 (176) |
| 2011 | 256 (307) |
| Έτος | Πληθυσμός |
|---|---|
| 1961 | 298 (360) |
| 1971 | 263 (284) |
| 1981 | 242 (277) |
| 1991 | 211 (231) |
| 2001 | 167 (205) |
| 2011 | 253 (304) |
(σε παρένθεση ο πληθυσμός της τοπικής κοινότητας)
Πρόεδροι της Κοινότητας μεταπολιτευτικά Επεξεργασία
Πριν το 1974, κοινοτάρχης επί 10 και πλέον χρόνια διατέλεσε ο Νικόλαος Γεωργ. Τρουλλινός, υπηρετήσας επί 35ετία στη Χωροφυλακή, ο οποίος πέθανε στις 21 Σεπτεμβρίου 1980.Στα έργα του συμπεριλαμβάνονται η στέγαση της κοινότητας και της αστυνομίας, η κατασκευή αμαξιτής οδού, η υδροδότηση του χωριού και η ανέγερση ναού στο νεκροταφείο.[19] Πρόεδροι της Κοινότητας Αποδούλου, διετέλεσαν μετά το 1975, οι:
| Πρόεδρος της Κοινότητας (Γέννηση - Θάνατος) | Ποσοστό % (έτος εκλογών)[20] | Διάρκεια | Σημειώσεις |
|---|---|---|---|
| Ευάγγελος Ψαρουδάκης (1912 - 11 Οκτωβρίου 1987)[21] | 100% (1978, από τον 1ο γύρο) | 1975-1982 | Δάσκαλος και αντιστασιακός. Πρώτος αιρετός δήμαρχος μετά τη Μεταπολίτευση. |
| Νικόλαος Τρουλλινός | 56,7% (1982) / 62% (1986)/ 100% (1990) | 1983-1994 | Τρεις θητείες. |
| Γεώργιος Ψαρουδάκης | 100% (1994) | 1995-1998 | Τελευταίος πρόεδρος ως την κατάργηση της κοινότητας. |
Δείτε: Κοινότητα Αποδούλου
Μεταφορές Επεξεργασία
Το χωριό διασχίζει η Επαρχιακή Οδός 13, γνωστή και ως Αμαριώτικος Δρόμος, που το ενώνει με το Ρέθυμνο (Περιβόλια, Πρασιές) και το υπόλοιπο Αμάρι (Απόστολοι, Γεωργική Σχολή, Βιζάρι, Φουρφουράς, Κουρούτες, Νίθαυρις, Αποδούλου, Βαθιακό, Πλάτανος, Άρδακτος, Λοχριά).[22] Η αναβάθμιση του δρόμου αυτού είναι υπό μελέτη.[23]
Παραπομπές Επεξεργασία
- ↑ Αρχείο Παραδοσιακών Οικισμών και Διατηρητέων Κτιρίων - ΦΕΚ Δ-728 α/ 01.01.1995, Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε.[νεκρός σύνδεσμος]
- ↑ Κρητικά Χρονικά, τόμ. 1, σ. 400
- ↑ Βολανάκης, Ι. Ηλ. (1982). Το χωριό Αποδούλου Αμαρίου Ρεθύμνης και η Ιστορία του. Αθήνα. σελ. 17-18.
- ↑ Βολανάκης, Ι.Ηλ. (2009). Τα τοπωνύμια της Επαρχίας Αμαρίου Ρεθύμνης Κρήτης. Ρέθυμνο. σελ. 11 και 209-210.
- ↑ Βολανάκης, Ι. Ηλ. Τα προελληνικά τοπωνύμια της περιοχής του Αμαρίου Ρεθύμνης Κρήτης (Ανακοίνωση στο επιστημονικόν Συνέδριον : " ΤΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ", Χανιά - Κρήτης, 3-5/10/2015). υπό έκδοση. σελ. 1-20.
- ↑ (Fo 27r) Nuphia et Apodholou
- ↑ (Κ175) Apodulu με 139 κατοίκους το 1583
- ↑ Μνημεία Κρητικής Ιστορίας V, σ. 129
- ↑ Ρashley, Τraνels in Crete, I1, 314
- ↑ Μαμαλάκη, Ιωάννου Π. (1983). Η Κρητική Επανάστασις του 1866 - 1869. Χανιά: Ιστορική Λαογραφική και Αρχαιολογική Εταιρεία Κρήτης. σελ. 184, 382-383.
- ↑ https://www.meteoclub.gr/themata/nea/48-8%C2%B0c-%CF%83%CF%84%CE%B7-%CE%BD%CF%8C%CF%84%CE%B9%CE%B1-%CE%BA%CF%81%CE%AE%CF%84%CE%B7-%CE%B1%CF%8D%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%82-2021
- ↑ Βολανάκης, Ι. Ηλ. (1981). Ο εις Αποδούλου Αμαρίου Βυζαντινός ναός του Αγίου Γεωργίου Ξιφηφόρου (Ανάτυπο από τον Β΄ τόμο των Πεπραγμένων του Δ΄ διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Ηράκλειο Κρήτης, 29-03/09/1976). Αθήνα. σελ. 23-26.
- ↑ 13,0 13,1 https://www.statistics.gr/2011-census-pop-hous
- ↑ https://www.eetaa.gr/metaboles/apografes/apografi_2011_monimos.pdf
- ↑ https://www.eetaa.gr/metaboles/apografes/apografi_2001_monimos.pdf
- ↑ https://www.eetaa.gr/metaboles/apografes/apografi_1991_monimos.pdf
- ↑ ΠΛ 3:414
- ↑ ΠΛΜ 10:165
- ↑ Νεκρολογία στην εφ. "Το Βήμα", φύλλο 11ης Οκτωβρίου 1980, σελ. 8.
- ↑ ΕΕΤΑΑ, Αποτελέσματα δημοτικών εκλογών.
- ↑ Γεώργιος Κ. Φωτάκης Αποδούλου, Ρέθυμνο 2008. ΄Εκδοση Πολιτιστικού Συλλόγου Αποδούλου.
- ↑ Απόφαση ΔΜΕΟ/Ε/Ο/266/1995: Ανακατάταξη Επαρχιακού Δικτύου των Νομών της Χώρας
- ↑ «Αμαριώτικος δρόμος: Επανεκκίνηση για το φιλόδοξο έργο». Rethemnos News. 7 Απριλίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Απριλίου 2021.
Πηγές - Βιβλιογραφία Επεξεργασία
- Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης: Ο εις Αποδούλου Αμαρίου βυζαντινός ναός του Αγίου Γεωργίου Ξιφηφόρου. Ανακοίνωσις εις το Δ΄ Διεθνές Κρητολογικόν Συνέδριον, Ηράκλειον Κρήτης, Σεπτέμβριος 1976, τόμος Β΄, (Αθήνα 1981), σ. 23-66, πίν. 12-48.
- Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης: Το χωριό Αποδούλου Αμαρίου Ρεθύμνης και η Ιστορία του, Αθήναι 1982, σ. 1-120.
- Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης: Τα προελληνικά τοπωνύμια της περιοχής του Αμαρίου Ρεθύμνης Κρήτης. Ανακοίνωση στο επιστημονικόν Συνέδριον : "ΤΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ", Χανιά Κρήτης, 3-5. Οκτωβρίου 2015, σ. 1-20 (Πρακτικά, υπό έκδοση).
- Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης: Τα τοπωνύμια της Επαρχίας Αμαρίου Ρεθύμνης Κρήτης, Ρέθυμνον 2009.
- Κριτόλαος Στ. Ψαρουδάκης: Καλλίτσα, Η σκλάβα που έγινε Λαίδη.
- Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, 1996, 2006 (ΠΛΜ)
- Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς, 1963 (ΠΛ)
- Κώστας Νικ. Ψαρουδάκης, Οικογένεια Ψαρουδάκηδων. Δύο αιώνες Ιστορίας και Λαογραφίας, Ηράκλειο 2020.-
- Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού - Αποδούλου Αρχειοθετήθηκε 2011-10-11 στο Wayback Machine.
- amariotes.gr - Αποδούλου
- Ιωσ. Χατζηδάκης, Περιηγήσεις εις Κρήτην, 1881, σ. 42
- F. W. Sieber, Ταξίδι στη νήσο Κρήτη του Ελληνικού Αρχιπελάγους κατά το έτος 1817, μετάφραση από τα Γερμανικά στα Ελληνικά υπό Δρ. Ιωάννου Ηλ. Βολανάκη, Αρχαιολόγου - Εισαγωγή - Σχόλια (Αθήνα 2022), σ. 1-712.
- Φωτογραφίες από τα ευρήματα των ανασκαφών του Σπ. Μαρινάτου