Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη

Σύμφωνα με τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (1982), η αποκλειστική οικονομική ζώνη (ΑΟΖ) θεωρείται η θαλάσσια έκταση, εντός της οποίας ένα κράτος έχει δικαίωμα έρευνας ή άλλης εκμετάλλευσης των θαλασσίων πόρων, συμπεριλαμβανομένης της παραγωγής ενέργειας από το νερό και τον άνεμο[1]. Εκτείνεται πέραν των χωρικών υδάτων μιας χώρας (συνήθως 12 ναυτικά μίλια) στα 200 ναυτικά μίλια από την ακτογραμμή. Η χρήση του όρου μπορεί να περιλαμβάνει την υφαλοκρηπίδα, ονομαστικά και μόνο. Σε επίπεδο ουσίας δικαίου και συνεπαγόμενων δικαιωμάτων είναι δύο διαφορετικές ζώνες. Η ΑΟΖ δεν συμπεριλαμβάνει τα χωρικά ύδατα, ούτε και την υφαλοκρηπίδα πέραν των 200 ν.μ. Η διαφορά χωρικών υδάτων και ΑΟΖ είναι πως τα χωρικά ύδατα αφορούν σε πλήρη κυριαρχία, ενώ η ΑΟΖ αποτελεί απλό "κυριαρχικό δικαίωμα", το οποίο αναφέρεται στη δικαιοδοσία του παράκτιου κράτους μέχρι και κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Η επιφάνεια είναι διεθνή ύδατα[2].

Η οριοθέτηση των θαλασσίων υδάτων κατά το διεθνές δίκαιο

Ορισμός της ΑΟΖ Επεξεργασία

 
Παγκόσμιος χάρτης με πληροφορίες ζώνης ώρας και αποκλειστικής οικονομικής ζώνης

Γενικά, η ΑΟΖ μιας χώρας εκτείνεται από τα εξωτερικά όρια των χωρικών υδάτων και μέχρι τα 200 ν.μ. (370 χλμ.), τα οποία υπολογίζονται από τις γραμμές βάσης/ baseline (Άρθρο 57 της Σύμβασης για το Δίκαιο της θάλασσας), οι οποίες δεν συμπίπτουν ακριβώς με την ακτογραμμή [3]. Εξαίρεση σ' αυτόν τον κανόνα αποτελούν οι περιπτώσεις όπου οι ΑΟΖ δύο ή περισσοτέρων χωρών αλληλοεφάπτονται, όταν δηλαδή οι ακτογραμμές των εν λόγω χωρών απέχουν λιγότερο από 400 ναυτικά μίλια (740 χλμ). Στην περίπτωση που οι ΑΟΖ αλληλοεφάπτονται, έγκειται στις χώρες που τις διεκδικούν να ορίσουν από κοινού θαλάσσια σύνορα.[4] Γενικά, κάθε σημείο εντός αλληλοεφαπτόμενης περιοχής περιέρχεται στη δικαιοδοσία της εγγύτερης χώρας.[5]

Στην έκταση της ΑΟΖ συνυπολογίζεται και η συνορεύουσα ζώνη, η οποία εκτείνεται για 12 ν.μ. πέραν του ορίου των εθνικών υδάτων. Οι χώρες μπορούν να αξιώνουν δικαίωμα και στην υφαλοκρηπίδα, η οποία μπορεί να εκτείνεται έως και 350 ν.μ. από την ακτογραμμή και πέραν την ΑΟΖ, ωστόσο αυτές οι περιοχές δεν λογίζονται ως μέρος της ΑΟΖ τους. Ο δια νόμου ορισμός της υφαλοκρηπίδας δεν αντιστοιχεί επακριβώς στη γεωλογική σημασία του όρου, καθώς περιλαμβάνει το υποθαλάσσιο μέρος της ξηράς, καθώς και τον πυθμένα εντός της ΑΟΖ.

Ιστορική αναδρομή της ΑΟΖ Επεξεργασία

Μόλις στα τέλη του 20ύ αιώνα υιοθετήθηκε η ιδέα της κατάτμησης θαλασσίων περιοχών εν είδει ΑΟΖ, ώστε να υπάρχει καλύτερος έλεγχος των αλιευτικών υποθέσεων εκτός εθνικών υδάτων.

Αρχικά, τα εθνικά ύδατα μιας χώρας εκτείνονταν για 3 ν.μ. (6 χλμ) από την ακτογραμμή της -όσο περίπου είναι το βεληνεκές ενός κανονιού. Στη νεότερη εποχή, τα εθνικά ύδατα επεκτάθηκαν στα 12 ναυτικά μίλια (περ. 19 χλμ). Στις αρχές του 1970, το Εκουαδόρ διεκδίκησε την επέκταση των εθνικών του υδάτων στα 200 ν.μ.· κατέσχεσαν έτσι αμερικανικά αλιευτικά και υποχρέωσαν τις ΗΠΑ να πληρώσουν βαριά πρόστιμα για καταπάτηση περιοχής εθνικής κυριαρχίας. Εν τέλει, οι ΗΠΑ συμφώνησαν να τεθεί το θέμα στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης.[6] Αυτό υπήρξε το πρώτο βήμα για την καθιέρωση των 12 ν.μ. ως νόρμα των εθνικών υδάτων μιας χώρας. Παράλληλα, με την Τρίτη Συμβαση του ΟΗΕ περί Δικαίου της Θάλασσας το 1982, αναγνωρίστηκε διεθνώς ο ορισμός της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης στα 200 ν.μ.

Το Άρθρο 55, μέρος Ε΄της Σύμβασης, ορίζει τα εξής:

Ειδικό νομικό καθεστώς της αποκλειστικής οικονομικής ζώνης
Η αποκλειστική οικονομική ζώνη ορίζεται ως η θαλάσσια περιοχή πέραν και εφαπτομένης των εθνικών υδάτων, και υπόκειται σε συγκεκριμένο νομικό καθεστώς όπως ορίζεται στο παρόν παράρτημα, υπό το οποίο τα δικαιώματα και η δικαιοδοσία του οριζόμενου Κράτους, και τα δικαιώματα και οι ελευθερίες των άλλων Κρατών καθορίζονται από τις διατάξεις της παρούσας Συνθήκης.

ΑΟΖ υπό αμφισβήτηση Επεξεργασία

Η ακριβής έκταση της ΑΟΖ είναι συχνά θέμα διαμάχης μεταξύ δύο ή περισσότερων χωρών. Ακολουθεί ένας κατάλογος με μερικές σημαντικές έριδες κάποιων χωρών, επί των θαλασσίων υδάτων τους.

  • Το διπλωματικό επεισόδιο μεταξύ Ηνωμένου Βασιλείου και Ισλανδίας, γνωστό και ως Πόλεμοι του μπακαλιάρου.
  • Η Νορβηγία βρίσκεται σε έριδα με τη Ρωσία επί των εθνικών τους υδάτων και της ΑΟΖ, όσον αφορά στο Αρχιπέλαγος Σβάλμπαρντ.
  • Η Ελλάδα βρίσκεται σε διαμάχη με την Τουρκία, επί της έκτασης της υφαλοκρηπίδας.
  • Η Νότια Κινεζική Θάλασσα αποτελεί μήλο της έριδος μεταξύ πολλών όμορων χωρών.
  • Υπάρχει μια διαφιλονικούμενη περιοχή ανάμεσα στις ΗΠΑ και τον Καναδά, τη λεγόμενη Θάλασσα Μποφόρ. Στην περιοχή υπάρχουν αποθέματα υδρογονανθράκων, τα οποία οι δύο χώρες διεκδικούν.
  • Η διαμάχη επί της νησίδας Rockall (βρίσκεται μεταξύ Ιρλανδίας και Ισλανδίας). Η έριδα είναι επί θέματος ΑΟΖ, παρά για τους πόρους, ή τη γεωστρατηγική σημασία της.
  • Ενα μέρος της Καναδικής ΑΟΖ διεκδικεί η Γαλλία, για λογαριασμό των νήσων Σαιν Πιερ και Μικελόν, των οποίων διατηρεί την κυριαρχία από το 1763 (επίσημα από το 1985). Οι νήσοι περικλείονται ολοκληρωτικά από την ΑΟΖ του Καναδά.

Περιοχές όπου παγετώνες καλύπτουν τη θαλάσσια περιοχή μιας χώρας πέραν της ακτογραμμής της, αποτελούν επίσης πιθανές διαφιλονικούμενες εκτάσεις.[7]

ΑΟΖ κατά χώρα Επεξεργασία

Ελλάδα Επεξεργασία

Η Ελλάδα έχει ορίσει ΑΟΖ με την Ιταλία και μερικώς με την Αίγυπτο, ενώ ακόμα προσπαθεί να ολοκληρώσει την ΑΟΖ με την Αίγυπτο και να ορίσει ΑΟΖ με την Αλβανία, Λιβύη, Κύπρο και Τουρκία, και έχει το δικαίωμα να το πράξει σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας και τη διεθνή νομοθεσία. Ωστόσο η ελληνική πλευρά δεν έχει προβεί μέχρι στιγμής σε κάποια τέτοιου είδους διεκδίκηση.

Η τουρκική δήλωση περί πολέμου δεν αφορά την ΑΟΖ· η Τουρκία ισχυρίζεται ότι το Αιγαίο, ως ημίκλειστη θαλάσσια περιοχή, πρέπει να τεθεί υπό ειδικό καθεστώς, εν αντιθέσει με άλλες ημίκλειστες θάλασσες όπως την Αδριατική θάλασσα, ή πλήρως κλειστές όπως τη Μαύρη Θάλασσα. Η Τουρκία δεν έχει υπογράψει τη Συνθήκη του ΟΗΕ περί Δικαίου της Θάλασσας, με την οποία τα εθνικά ύδατα μιας χώρας μπορούν να επεκταθούν στα 12 ναυτικά μίλια. Αν και φέρει μόνιμη αντίρρηση στο σχετικό άρθρο της Συνθήκης, η ίδια έχει επεκτείνει τα εθνικά της ύδατα στη Μαύρη Θάλασσα στα 12 ν.μ. Το 1995, κατά την επικύρωση της Συνθήκης από το ελληνικό κοινοβούλιο, η Τουρκία δήλωσε[8] ότι στην περίπτωση που η Ελλάδα επέκτεινε τα εθνικά της ύδατα πέραν των 6 ν.μ., αυτό θα εκλαμβανόταν ως απόπειρα περιορισμού της καθώς και άμεση προσβολή της εθνικής της κυριαρχίας. Με αυτόν τον ισχυρισμό ισχύει ακόμη και σήμερα το λεγόμενο casus belli.

Την ίδια ώρα, ενώ η Λιβύη δείχνει - μετά και το ξέσπασμα της Αραβικής Άνοιξης- διστακτική στην υπογραφή σχετικής συμφωνίας, η κυβέρνηση του Ισραήλ έχει αναγνωρίσει ήδη τις ΑΟΖ τόσο της Ελλάδας, όσο και της Κύπρου. Στα σχέδιά του είναι η μεταφορά του φυσικού αερίου που θα εξορύσσεται από το κοίτασμα Λεβιάθαν, μέσω ενός υποθαλάσσιου αγωγού ο οποίος θα διέρχεται και από την Ελληνική ΑΟΖ. Κατά το σχέδιο αυτό τεκμαίρεται η αναγνώριση της ελληνικής ΑΟΖ από το Ισραήλ, κάτι που αποτελεί ισχυρό διαπραγματευτικό «χαρτί» για τις ελληνικές διεκδικήσεις. Είναι γεγονός ότι μια τέτοια σύμπραξη θα αποτελέσει μια ισχυρή ενεργειακή συμμαχία μεταξύ της Κύπρου, της Ελλάδας και του Ισραήλ, αν και την εξόρυξη και παραγωγή έχει αναλάβει η αμερικανική εταιρεία American Νoble Εnergy Ltd[9]. Ο ισραηλινός υπουργός εξωτερικών Gaby Levy, δήλωσε στην τουρκική οικονομική εφημερίδα Hürriyet Daily News & Economic Review: "Κατ' ουσίαν, στην απόπειρα να προστατέψουμε και να εξασφαλίσουμε τα ισραηλινά συμφέροντα στη Μεσόγειο, το Ισραήλ υποχρεώθηκε να οριοθετήσει επίσημα τα θαλάσσια σύνορά του".[10]

Κατάταξη κατά έκταση Επεξεργασία

Ο ακόλουθος κατάλογος περιλαμβάνει εξαρτώμενες περιοχές υπό την κυριαρχία Κυρίαρχων Χωρών (συμπεριλαμβανομένων ακατοίκητων περιοχών), αλλά όχι διεκδικήσεις χωρών επί της Ανταρκτικής. Ως Εσωτερική Έκταση Χώρας νοείται η έκταση που καταλαμβάνει η στεριά, συμπεριλαμβανομένων των νήσων.

Χώρα ΑΟΖ χλμ2 Υφαλοκρηπίδα χλμ2 ΑΟΖ+Εσωτερική Έκταση Χώρας χλμ2
  Ηνωμένες Πολιτείες 11,351,000 2,193,526 21,814,306
  Γαλλία 11,035,000 389,422 11,655,724
  Αυστραλία 8,505,348 2,194,008 16,197,464
  Ρωσία 7,566,673 3,817,843 24,664,915
  Ηνωμένο Βασίλειο 6,805,586 722,891 7,048,486
  Νέα Ζηλανδία 6,682,503 277,610 6,953,478
  Ινδονησία 6,159,032 2,039,381 8,019,392
  Καναδάς 5,599,077 2,644,795 15,607,077
  Ιαπωνία 4,479,388 454,976 4,857,318
  Χιλή 3,681,989 252,947 4,431,381
  Βραζιλία 3,660,955 774,563 12,175,832
  Κιριμπάτι 3,441,810 7,523 3,442,536
  Μεξικό 3,177,593 419,102 5,141,968
  Ομόσπονδες Πολιτείες της Μικρονησίας 2,996,419 19,403 2,997,121
  Δανία 2,551,238 495,657 4,761,811
  Παπούα Νέα Γουινέα 2,402,288 191,256 2,865,128
  Νορβηγία 2,385,178 434,020 2,770,404
  Ινδία 2,305,143 402,996 5,592,406
  Νησιά Μάρσαλ 1,990,530 18,411 1,990,711
  Πορτογαλία 1,727,408 92,090 1,819,498
  Φιλιππίνες 1,590,780 272,921 1,890,780
  Νήσοι Σολομώντα 1,589,477 36,282 1,618,373
  Νότια Αφρική 1,535,538 156,337 2,756,575
  Σεϋχέλλες 1,336,559 39,063 1,337,014
  Μαυρίκιος 1,284,997 29,061 1,287,037
  Φίτζι 1,282,978 47,705 1,301,250
  Μαδαγασκάρη 1,225,259 101,505 1,812,300
  Αργεντινή 1,159,063 856,346 3,939,463
  Ισημερινός 1,077,231 41,034 1,333,600
  Ισπανία 1,039,233 77,920 1,545,225
  Μαλδίβες 923,322 34,538 923,622
  Κίνα 879,666 831,340 10,520,487
  Σομαλία 825,052 55,895 1,462,709
  Περού 815,915 82,000 2,101,131
  Κολομβία 808,158 53,691 1,949,906
  Πράσινο Ακρωτήριο 800,561 5,591 804,594
  Ισλανδία 751,345 108,015 854,345
  Τουβαλού 749,790 3,575 749,816
  Βανουάτου 663,251 11,483 675,440
  Τόγκο 659,558 8,517 660,305
  Μπαχάμες 654,715 106,323 668,658
  Παλάου 603,978 2,837 604,437
  Μοζαμβίκη 578,986 94,212 1,380,576
  Κόστα Ρίκα 574,725 19,585 625,825
  Ναμίμπια 564,748 86,698 1,388,864
  Υεμένη 552,669 59,229 1,080,637
  Ιταλία 541,915 116,834 843,251
  Ομάν 533,180 59,071 842,680
  Μιανμάρ 532,775 220,332 1,209,353
  Σρι Λάνκα 532,619 32,453 598,229
  Ανγκόλα 518,433 48,092 1,765,133
  Ελλάδα 505,572 81,451 637,529
  Βενεζουέλα 470,666 107,759 1,382,716
  Βιετνάμ 417,663 365,198 748,875
  Ιρλανδία 410,310 139,935 480,583
  Λιβύη 351,589 64,763 2,111,129
  Κούβα 350,751 61,525 460,637
  Παναμάς 335,646 53,404 411,163
  Μαλαισία 334,671 323,412 665,474
  Ναουρού 308,480 41 308,501
  Ισημερινή Γουινέα 303,509 7,820 331,560
  Νότια Κορέα 300,851 225,214 400,529
  Ταϊλάνδη 299,397 230,063 812,517
  Μαρόκο (εξαιρουμένης της Δυτικής Σαχάρας) 274,577 53,746 721,127
  Αίγυπτος 263,451 61,591 1,265,451
  Τουρκία 261,654 56,093 1,045,216
  Τζαμάικα 258,137 9,802 269,128
  Δομινικανή Δημοκρατία 255,898 10,738 304,569
  Λιβερία 249,734 17,715 361,103
  Ονδούρα 249,542 68,718 362,034
  Τανζανία 241,888 25,611 1,186,975
  Πακιστάν 235,999 51,383 1,117,911
  Γκάνα 235,349 22,502 473,888
  Σαουδική Αραβία 228,633 107,249 2,378,323
  Νιγηρία 217,313 42,285 1,141,081
  Σιέρα Λεόνε 215,611 28,625 287,351
  Γκαμπόν 202,790 35,020 470,458
  Μπαρμπάντος 186,898 426 187,328
  Ακτή Ελεφαντοστού 176,254 10,175 498,717
  Ιράν 168,718 118,693 1,797,468
  Μαυριτανία 165,338 31,662 1,190,858
  Κομόρες 163,752 1,526 165,987
  Σουηδία 160,885 154,604 602,255
  Σενεγάλη 158,861 23,092 355,583
  Ολλανδία 154,011 77,246 192,345
  Ουκρανία 147,318 79,142 750,818
  Ουρουγουάη 142,166 75,327 318,381
  Γουιάνα 137,765 50,578 352,734
  Βόρεια Κορέα 132,826 54,566 253,364
  Σάο Τομέ και Πρίνσιπε 131,397 1,902 132,361
  Σαμόα 127,950 2,087 130,781
  Σουρινάμ 127,772 53,631 291,592
  Αϊτή 126,760 6,683 154,510
  Αλγερία 126,353 9,985 2,508,094
  Νικαράγουα 123,881 70,874 254,254
  Γουινέα-Μπισσάου 123,725 39,339 159,850
  Κένυα 116,942 11,073 697,309
  Γουατεμάλα 114,170 14,422 223,059
  Αντίγκουα και Μπαρμπούντα 110,089 4,128 110,531
  Τυνησία 101,857 67,126 265,467
  Κύπρος 98,707 4,042 107,958
  Ελ Σαλβαδόρ 90,962 16,852 112,003
  Φινλανδία 87,171 85,109 425,590
  Μπανγκλαντές 86,392 66,438 230,390
  Ταϊβάν 83,231 43,016 119,419
  Ερυθραία 77,728 61,817 195,328
  Τρινιδάδ και Τομπάγκο 74,199 25,284 79,329
  Ανατολικό Τιμόρ 70,326 25,648 85,200
  Σουδάν 68,148 19,827 1,954,216
  Καμπότζη 62,515 62,515 243,550
  Γουινέα 59,426 44,755 305,283
  Κροατία 59,032 50,277 115,626
  Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα 58,218 57,474 141,818
  Γερμανία 57,485 57,485 414,599
  Μάλτα 54,823 5,301 55,139
  Εσθονία 36,992 36,992 82,219
  Άγιος Βικέντιος και Γρεναδίνες 36,302 1,561 36,691
  Μπελίζ 35,351 13,178 58,317
  Βουλγαρία 34,307 10,426 145,186
  Μπενίν 33,221 2,721 145,843
  Κατάρ 31,590 31,590 43,176
  Δημοκρατία του Κονγκό 31,017 7,982 373,017
  Πολωνία 29,797 29,797 342,482
  Δομινίκα 28,985 659 29,736
  Λετονία 28,452 27,772 93,011
  Γρενάδα 27,426 2,237 27,770
  Ισραήλ 26,352 3,745 48,424
  Ρουμανία 23,627 19,303 262,018
  Γκάμπια 23,112 5,581 34,407
  Γεωργία 21,946 3,243 91,646
  Λίβανος 19,516 1,067 29,968
  Καμερούν 16,547 11,420 491,989
  Αγία Λουκία 15,617 544 16,156
  Αλβανία 13,691 6,979 42,439
  Τόγκο 12,045 1,265 68,830
  Κουβέιτ 11,026 11,026 28,844
  Συρία 10,503 1,085 195,683
  Μπαχρέιν 10,225 10,225 10,975
  Μπρουνέι 10,090 8,509 15,855
  Άγιος Χριστόφορος και Νέβις 9,974 653 10,235
  Μαυροβούνιο 7,745 3,896 21,557
  Τζιμπουτί 7,459 3,187 30,659
  Λιθουανία 7,031 7,031 72,331
  Βέλγιο 3,447 3,447 33,975
  Λαϊκή Δημοκρατία του Κογκό 1,606 1,593 2,346,464
  Σιγκαπούρη 1,067 1,067 1,772
  Ιράκ 771 771 439,088
  Μονακό 288 290
  Κράτος της Παλαιστίνης 256 256 6,276
  Σλοβενία 220 220 20,493
  Ιορδανία 166 59 89,508
  Βοσνία και Ερζεγοβίνη 50 50 51,259
  Καζακστάν 2,724,900
  Μογγολία 1,564,100
  Τσαντ 1,284,000
  Νίγηρας 1,267,000
  Μάλι 1,240,192
  Αιθιοπία 1,104,300
  Βολιβία 1,098,581
  Ζάμπια 752,612
  Αφγανιστάν 652,090
  Κεντροαφρικανική Δημοκρατία 622,984
  Νότιο Σουδάν 619,745
  Μποτσουάνα 582,000
  Τουρκμενιστάν 488,100
  Ουζμπεκιστάν 447,400
  Παραγουάη 406,752
  Ζιμπάμπουε 390,757
  Μπουρκίνα Φάσο 274,222
  Ουγκάντα 241,038
  Λάος 236,800
  Λευκορωσία 207,600
  Κιργιζία 199,951
  Νεπάλ 147,181
  Τατζικιστάν 143,100
  Μαλάουι 118,484
  Ουγγαρία 93,028
  Αζερμπαϊτζάν 86,600
  Αυστρία 83,871
  Τσεχία 78,867
  Σερβία 77,474
  Σλοβακία 49,035
  Ελβετία 41,284
  Μπουτάν 38,394
  Μολδαβία 33,846
  Λεσότο 30,355
  Αρμενία 29,743
  Μπουρούντι 27,834
  Ρουάντα 26,338
  Βόρεια Μακεδονία 25,713
  Εσουατίνι 17,364
  Κόσοβο 10,887
  Λουξεμβούργο 2,586
  Ανδόρρα 468
  Λίχτενσταϊν 160
  Άγιος Μαρίνος 61
  Βατικανό 0.44


Παραπομπές Επεξεργασία

  1. «Part V - Exclusive Economic Zone, Article 56». Law of the Sea. United Nations. Ανακτήθηκε στις 28 Αυγούστου 2011. 
  2. «Part V - Exclusive Economic Zone, Articles 55, 56». Law of the Sea. United Nations. 
  3. «Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το δίκαιο της θάλασσας /* Σύμβαση του Μοντέγκο Μπαίυ */». Επίσημη Εφημερίδα. 23 Ιουνίου 1998. Ανακτήθηκε στις 28 Φεβρουαρίου 2020. 
  4. William R. Slomanson, 2006. Fundamental Perspectives on International Law, 5th edn. Belmont, CA: Thomson-Wadsworth, 294.
  5. UN Convention on the Law of The Sea.
  6. «Time.com». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Νοεμβρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 19 Νοεμβρίου 2011. 
  7. «The Legal Status of Ice in the Antarctic Region». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 27 Φεβρουαρίου 2006. Ανακτήθηκε στις 19 Νοεμβρίου 2011. 
  8. «Casus belli: από την Τουρκική Εθνοσυνέλευση κατά της Ελλάδος». www.europarl.europa.eu. Ανακτήθηκε στις 21 Απριλίου 2021. 
  9. «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Ιανουαρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 19 Νοεμβρίου 2011. 
  10. «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Νοεμβρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 19 Νοεμβρίου 2011. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι Επεξεργασία