Βοαδίκεια

βασίλισσα της Κελτικής φυλής της Βρετανίας των Ικένων

Η Βοαδίκεια ή Μπουντίκα (Boudica ή Boudicca ή Boadicea, ~30[2] - 60 ή 61) ήταν βασίλισσα των Ικενίων, Κελτικού φύλου της (αρχαίας) Βρετανίας, που επαναστάτησε ενάντια στα κατοχικά στρατεύματα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ήταν η αρχαιότερη (γνωστή) γυναίκα που ηγήθηκε ενός επαναστατικού κινήματος.[3] Στις μέρες μας θεωρείται λαϊκή ηρωίδα της Βρετανίας,[4] και γι' αυτό αποτελεί κεντρική φιγούρα της βρετανικής κουλτούρας.[5]

Βοαδίκεια
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη
μητρική γλώσσα
Boudīka (Ιρλανδικά) και Voadicea (Λατινικά)
Γέννηση30 (περίπου)
Ρωμαϊκή Βρετανία
Θάνατος61 ή 62[1]
Ρωμαϊκή Βρετανία
Αιτία θανάτουδηλητηρίαση
Συνθήκες θανάτουαυτοκτονία
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότηταστρατιωτικός ηγέτης
ηγεμόνας
κυβερνώσα βασίλισσα
αντιστασιακός
Οικογένεια
ΣύζυγοςΠρασουτάγος
Στρατιωτική σταδιοδρομία
Πόλεμοι/μάχεςBoudican revolt
Αξιώματα και βραβεύσεις
Αξίωμαβασίλισσα (Άισένι)
Commons page Σχετικά πολυμέσα
Άγαλμα της Βοαδίκειας

Το όνομά της φαίνεται να ήταν αρχικά Μπουντίκα (Boudica), αλλά ο Ρωμαίος ιστορικός Τάκιτος, ο οποίος αποτελεί και την κύρια πηγή πληροφοριών για τη ζωή της, φαίνεται πως το έγραψε λάθος ως Μπουντίκκα (Boudicca).[6] Μεταγενέστεροι συγγραφείς παρέφθαραν το όνομά της σε Βοαδίκεια (Boadicea).[6]

Η ζωή της

Επεξεργασία

Γεννήθηκε γύρω στο 30 μ.Χ. στο μέρος που σήμερα θα αποκαλούσαμε Ανατολική Αγγλία.[2] Έγινε σύζυγος του υποτελή των Ρωμαίων βασιλιά των Ικένων Πρασούταγου και ανέλαβε την εξουσία της φυλής της μετά τον θάνατό του, σύμφωνα με τις επιθυμίες του.[6] Το ότι η Βοαδίκεια έγινε αρχηγός της φυλής της ενώ ήταν γυναίκα δεν ήταν καθόλου παράξενο αφού ήταν κοινή πρακτική, αν όχι όλων, των περισσότερων κέλτικων φυλών στη Βρετανία.[2] Στην διαθήκη του ο Πρασούταγος άφησε τη μισή περιουσία στον Ρωμαίο αυτοκράτορα, που τότε ήταν ο Νέρων, και την άλλη μισή στις κόρες του.[2] Όμως ο Νέρων, βάσει των ρωμαϊκών κριτηρίων που θεωρούσαν αδύναμη και αφύσικη της εξουσία μία γυναίκας, έκρινε πως από την στιγμή που αρχηγός των Ικένων είχε γίνει η Βοαδίκεια μπορούσε να διεκδικήσει όλη την περιουσία του Πρασούταγου χωρίς συνέπειες και διέταξε εισβολή.[2] Οι Ρωμαίοι κατέλαβαν το βασίλειο των Ικένων, μαστίγωσαν την Βοαδίκεια και βίασαν τις κόρες της, φέρθηκαν στους συγγενείς της σαν να ήταν σκλάβοι ενώ άρπαξαν και την περιουσία όλων των Ικενών πολέμαρχων.[2]

Το 60 με 61 μ.Χ. η Βοαδίκεια ηγήθηκε εξέγερσης των Ικένων, που μαζί με τους Τρινοβάντες επαναστάτησαν κατά του Ρωμαίου διοικητή της Βρετανίας Γαΐου Σουητώνιου Παυλίνου. Η εξέγερση συνέβη την περίοδο που ο στρατός των Ρωμαίων ετοιμαζόταν να εισβάλει στο νησί Άνγκλεσι από την βορειοδυτική Ουαλία και σύντομα εξαπλώθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της επαρχίας. Οι εξεγερμένοι στράφηκαν κατά της ρωμαϊκής αποικίας και παλαιάς πρωτεύουσας των Τρινοβαντών Καμουλόδουνον (σημερινό Κόλτσεστερ), το οποίο και κατέστρεψαν. Η καταστροφή του Καμουλοδούνου από το στρατό της Βοαδίκειας ήταν απόλυτη καθώς βασανίστηκαν και σκοτώθηκαν περίπου 10.000 άνθρωποι με φρικτό τρόπο ενώ μέχρι σήμερα στο υπέδαφος της πόλης μπορεί κανείς να βρεί ένα στρώμα πάχους περίπου ενός μέτρου που αποκαλύπτει την απόλυτη καταστροφή που προκάλεσε η Βοαδίκεια και ο στρατός της κατακαίοντας την πόλη.[2]

Στην συνέχεια εκστράτευσε κατά του Λονδινίου (σημερινό Λονδίνο), στο οποίο είχε προλάβει να επιστρέψει ο Σουητόνιος όταν έμαθε τα νέα για την καταστροφή του Καμουλοδούνου, χωρίς όμως να μπορέσει να προστατέψει την πόλη από τις δυνάμεις της Βοαδίκειας. Το Λονδίνιο είχε την ίδα τύχη με το Καμουλόδουνον και αμέσως μετά ακολούθησε και το Βερουλάμιον (κοντά στο σημερινό Σεντ Άλμπανς).[2]

Ο Σουητώνιος κατάφερε τελικά να νικήσει τους εξεγερμένους κατά την μάχη της Οδού Βάτλινγκ. Σύμφωνα με τον Τάκιτο 80.000 Βρετανοί έχασαν την ζωή τους στο πεδίο των μαχών.

Η Βοαδίκεια σύμφωνα με τον Τάκιτο αυτοκτόνησε μετά την ήττα, ενώ σύμφωνα με τον Δίωνα Κάσσιο αρρώστησε και πέθανε. Ο τάφος της παρέμεινε άγνωστος όπως και η τύχη των κορών της.[2]

Μετά την κατάπνιξη της επανάστασης της Βοαδίκειας το νησί της Βρετανίας ουσιαστικά βρέθηκε υπό τον αδιαμφισβήτητο έλεγχο των Ρωμαίων αλλά ο αυτοκράτορας Νέρων, αντί να τιμήσει τον Σουητώνιο για τη νίκη του, διέταξε να απομακρυνθούν από τη Βρετανία τόσο εκείνος όσο και τα στρατεύματά του έτσι ώστε να αποφύγει να προκαλέσει την οργή των Κελτών που θα μπορούσε να διαταράξει την ισχύουσα κατάσταση που ήταν υπέρ του. Έτσι ο Σουητώνιος απομακρυνθηκε από τη Βρετανία και ο Νέρων κατάφερε να διατηρήσει τον έλεγχό της χωρίς περισσότερες αιματοχυσίες.[7]

Η κληρονομιά της

Επεξεργασία

Αποτέλεσε πρότυπο για τις βασίλισσες Ελισάβετ Α΄ και Βικτώρια και έδωσε έμπνευση σε διάφορους καλλιτέχνες αλλά και προπαγανδιστές σε διάφορες εποχές[3]. Αν και το πρότυπό της δεν διευκόλυνε την αποδοχή της γυναικείας εξουσίας στη Βρετανία, χρησιμοποιήθηκε όμως ως δικαιολογία για να γίνει αποδεκτή μία γυναίκα στην εξουσία.[3]

Στην εποχή της Ελισάβετ Α΄

Επεξεργασία

Όταν η Ελισάβετ Α΄ κατέλαβε τον αγγλικό θρόνο το 1558 η χώρα είχε ήδη υποστεί την εναλλαγή τεσσάρων μοναρχών μέσα σε μόλις δώδεκα χρόνια (και τις θρησκευτικές μεταβολές που αυτό συνεπάγονταν) με τελευταία στον θρόνο την μεγαλύτερη αδερφή της, Μαίρη, που είχε αποκτήσει το προσωνύμιο «αιμοσταγής» εξαιτίας των αδίστακτων πρακτικών της προκειμένου να αποτρέψει τη θρησκευτική μεταρρύθμιση στην Αγγλία και είχε δημιουργήσει μία αρνητική εικόνα για τις γυναίκες στην εξουσία.[5] Αν και η Ελισάβετ κατά την βασιλεία της προσέφερε στη χώρα της σταθερότητα, ειρήνη, ευημερία, ενότητα και θρησκευτική ανοχή, στην αρχή της θητείας της έπρεπε να δημιουργήσει μία ισχυρή δημόσια εικόνα που θα την εμφάνιζε ως ισχυρή πολιτική, θρησκευτική και στρατιωτική ηγέτιδα καθώς η εξουσία ενός ηγεμόνα εξαρτώνταν αποκλειστικά από την αποδοχή του από τον λαό.[5] Το γεγονός πως ήταν νεαρή, ανύπαντρη και νόθα κόρη του πατέρα της, Ερρίκου Η΄, δεν έκανε τα πράγματα πιο εύκολα.[5] Η ταύτισή της με την Βοαδίκεια βοήθησε την Ελισάβετ από τη μία να προωθήσει την εικόνα της ως στρατιωτική και πολιτική ηγέτιδα και από την άλλη να καθυσηχάσει τις ανησυχίες σχετικά με την γυναικεία εξουσία προβάλλοντας παραδοσιακούς ρόλους φύλου.[5] Η Βοαδίκεια δεν παρουσιάστηκε ως πολεμίστρια βασίλισσα, αλλά ως μία εξαιρετική γυναίκα «υπεράνω των γυναικείων αδυναμιών» που μπόρεσε να ασκήσει εξουσία ως εξαίρεση. Ως τέτοιες εξαιρέσεις εμφανίζονταν η Ελισάβετ και αργότερα η Άννα, η σύζυγος του Ιάκωβου Α΄ που την διαδέχθηκε.[5] Την ίδια στιγμή η Βοαδίκεια, ως ιέρεια και προστάτιδα του δρυιδισμού, εκπροσωπούσε την εικόνα της Ελισάβετ ως προστάτιδα της Προτεσταντικής πίστης.[5]

Στην εποχή του Ιάκωβου Α΄

Επεξεργασία

Με την διαδοχή του Ιάκωβου Α΄ η Βοαδίκεια χρησιμοποιήθηκε και πάλι ως σύμβολο, αυτή τη φορά της «άγριας» γυναίκας που ταυτίζονταν με τη φύση σε αντιπαραβολή με τον πολιτισμένο άντρα.[5] Η επανάστασή της θεωρήθηκε πράξη γυναικείας ανυποταγής ενάντια στην φυσική τάξη της αντρικής εξουσίας, μία πράξη που τελικά της στοίχισε τον πόλεμο και οδήγησε στην ήττα του έθνους της και στην μεταμόρφωσή του σε μία πιο ρωμαϊκή και αρρενωπή κοινοπραξία.[5] Όπως και η Καρτιμάντουα και η Κορδηλία, η Βοαδίκεια ήταν η απόδειξη της βίαιης και ασταθούς γυναικείας φύσης που μπορούσε να αποβεί καταστροφική αν αφεθεί ανεξέλενκτη και ως τέτοια βοήθησε τον Ιάκωβο να περιορίσει ξανά τις γυναίκες, που είχαν ενισχυθεί από την βασιλεία της Ελισάβετ, και πάλι πίσω στον οικιακό χώρο.[8] Όμως η Βοαδίκεια, παρά την παρουσίασή της ως ριζοσπαστική επαναστάτρια, κατάφερε να συγκινήσει τους Βρετανούς και να γίνει σύμβολο εθνικής ενότητας και εθνικιστικών προσδοκιών μέχρι και σήμερα γιατί στην κέλτικη παράδοση η χώρα πάντα παρουσιάζονταν ως μία γόνιμη και πληθωρική γυναικεία θεότητα που εξασφάλιζε την συνέχεια του βρετανικού λαού και την αναγέννησή του.[5]

Στη βικτωριανή εποχή

Επεξεργασία
 
Η θεά Μπριτάνια, σύμβολο της Βρετανίας.

Το 1780 ο ποιητής Γουίλιαμ Κόουπερ (William Cowper) έγραψε το ποίημα «Βοαδίκεια: Μία Οδή» στο οποίο προέβλεψε ότι η Βρετανία, ενσαρκωμένη από την Βοαδίκεια, θα κυβερνούσε μία αυτοκρατορία που δεν μπορούσαν να διανοηθούν ούτε οι Ρωμαίοι αλλά ούτε και ο ίδιος. Πενήντα επτά χρόνια αργότερα (1837) και αφού ο Κόουπερ είχε πεθάνει, στον αγγλικό θρόνο ανέβηκε μία γυναίκα το όνομα της οποίας, από σύμπτωση, ήταν Βικτώρια, που στα λατινικά σήμαινε «νίκη», δηλαδή είχε το ίδιο όνομα με την Βοαδίκεια, το όνομα της οποίας στα Κέλτικα σήμαινε επίσης «νίκη». Υπό την ηγεσία της βασίλισσας Βικτώριας η Βρετανική Αυτοκρατορία προσάρτησε στα εδάφη της την Ινδία, την Αυστραλία, τον Καναδά καθώς και εδάφη της Αφρικής και του Νότιου Ειρηνικού και έφτασε στο απόγειό της πραγματοποιώντας έτσι την πρόβλεψη του Κόουπερ.[9]

Αν και διάφοροι συγγραφείς σε διάφορες εποχές έχουν προσεγγίσει την Βοαδίκεια εξίσου με θαυμασμό αλλά και με αμφισβήτηση, από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, μία εποχή που εξύψωσε διάφορες ιστορικές φυσιογνωμίες σε επίπεδο ήρωα (όπως για παράδειγμα τον Νέλσονα και τον Γουέλινγκτον), η Βοαδίκεια άρχισε να αποκτά ηρωικές διαστάσεις στη Βρετανία.[9] Από πολύ νωρίς ταυτίστηκε με την μυθική φιγούρα της Βρετανίας που εκπροσωπούσε τη χώρα και επιφανειακά έμοιαζε με την Βοαδίκεια στα σύμβολά της.[5][9]

Την εποχή της βασίλισσας Βικτώριας αναγείρθηκαν διάφορα αγάλματά της στο Λονδίνο, το Κάρντιφ και και το Κόλτσεστερ καθώς και ένα βιτρώ στο δημαρχείο του τελευταίου.[9] Έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής στην Ουαλία, μία περιοχή της Μεγάλης Βρετανίας που θεωρούνταν ότι ήταν η τελευταία που αντιστέκονταν στην ρωμαϊκή κυριαρχία.[9] Το αγάλμα της Βοαδίκειας στο Λονδίνο ήταν δώρο προς τον λαό της Αγγλίας από την βασίλισσα Βικτώρια καθώς και μία επιβεβαίωση της γυναικείας της εξουσίας σε μία εποχή αυξημένου εθνικισμού.[3] Η Βικτώρια θεωρήθηκε πρόγονος και κληρονόμος της Βοαδίκειας, η οποία, αν και στο τέλος ηττήθηκε, αποτέλεσε για τους Βρετανούς μία ενωτική φυσιογνωμία που τους ενέπνεε να δημιουργήσουν μία αυτοκρατορία μεγαλύτερη ακόμα και από τη Ρωμαϊκή.[9] Η Φράνσις Πάουερ Κομπ δώρισε συμβολικά πέντε λίρες για την κατασκευή του αγάλματος συνεοδευόμενες από ένα σημείωμα που συνέδεε την Βικτώρια με την Βοαδίκεια.[9] Ειρωνικά, η Βοαδίκεια, μία γυναίκα που αγωνίστηκε για την ανεξαρτησία του λαού της από μία αυτοκρατορία, έγινε το σύμβολο για την δημιουργία μίας άλλης.[10] Για τους Βρετανούς όμως δεν υπήρχε καμία αντίφαση αφού η Βοαδίκεια για εκείνους δεν ήταν αντίθετη προς τις αυτοκρατορίες αλλά αντίθετη προς τους Ρωμαίους. Υπό το πρίσμα αυτό, το γεγονός πως χρησιμοποιήθηκε ως σύμβολο μία Βρετανικής αυτοκρατορίας στη θέση της Ρωμαϊκής, ήταν μία δικαίωση του αγώνα της.[9]

Κατά την Βικτωριανή Εποχή δόθηκε μεγάλη σημασία στην διδακτική χρήση της ιστοριας και διάφοροι σγγραφείς άρχισαν να συλλέγουν ιστοριες διάσημων γυναικών και να τις δημοσιεύουν σε συλλογές. Μεταξύ του 1850 και του 1870 δημοσιεύονταν κατά μέσο όρο δέκα με δώδεκα τέτοια βιβλία κάθε χρόνο.[9] Όμως η Βοαδίκεια σπάνια περιλαμβάνονταν σε αυτά γιατί οι βικτωριανοί θεωρούσαν προβληματική τη βία και τον παγανισμό της καθώς και το άδοξο τέλος της.[9] Ακόμα και όταν αναφέρονταν όμως, η ιστορία της χρησιμοποιούνταν περισσότερο ως παράδειγμα της ακαταλληλότητας των γυναικών για την εξουσία χωρίς αντρική καθοδήγηση και κυρίως των κινδύνων της απόρριψης της εκπολιτιστικής και ηθικοπλαστικής επίδρασης του Χριστιανισμού.[9] Άλλοι καλλιτέχνες όμως, όπως εκείνοι που δημιούργησαν τα αγάλματά της, επικεντρώνονταν περισσότερο στο γεγονός ότι ήταν μία προστατευτική μητέρα που έπαιρνε εκδίκηση για τις κόρες της καθιστώντας την πολεμική επιθετικότητά της σύμβολο μητρότητας.[9] Για όσους γνώριζαν την ιστορία της ήταν επίσης μία βασίλισσα που έπαιρνε το σπαθί για να υπερασπίσει την πατρίδα της.[9]

Στον 20ο αιώνα

Επεξεργασία

Κατά τον 20ο αιώνα οι Βρετανές σουφραζέτες την μετέτρεψαν σε σύμβολο του γυναικείου αγώνα και συγκεντρώνονταν γύρω από το άγαλμά της για να πανηγυρίσουν[3] ενώ η Κρίσταμπελ Πάνκχαρστ χαρακτηρίστηκε «Βοαδίκεια της πολιτικής».[2] Σταδιακά όμως εγκατέλειψαν το σύμβολο της Βοαδίκειας καθώς θεωρήθηκε ότι ήταν μία γυναίκα που δεν δίστασε να οδηγήσει τον στρατό της στο να διαπράξει φρικτά εγκλήματα σε βάρος των γυναικών στις πόλεις που κατακτούσε.[2][9]

Η μεταμόρφωση όμως τη Βοαδίκειας σε εθνικό σύμβολο και εθνική ηρωίδα για τους Βρετανούς ολοκληρώθηκε κατά τον 20ο αιώνα, μία εποχή που η θέση και ο ρόλος των γυναικών βελτιώνονταν όλο και περισσότερο.[2] Οι γυναίκες συμμετείχαν ενεργά στον Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο και στην Μεγάλη Βρετανία απέκτησαν δικαίωμα ψήφου το 1918.[2] Κατά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο οι γυναίκες συμμετείαν ακόμα πιο δυναμικά και η νεαρή, πριγκίπισσα τότε, Ελισάβετ ήθελε να καταταγεί στον στρατό ως μηχανικός.[2] Ο βρετανικός εθνικισμός άρχισε να δέιχνει πιο έτοιμος για μία γυναίκα ηρωίδα, αλλά η εκλογή της πρώτης γυναίκας πρωθυπουργού, της Μάργκαρετ Θάτσερ, και ο πόλεμος στα Φώκλαντ ήταν εκείνο που οδήγησε στο να αναφέρεται όλο και ποιο συχνά η Βοαδίκεια ως πρότυπο αλλά και ως ομοιότητα για τις γυναίκες στην εξουσία.[2] Είναι ενδιαφέρον να αναφερθεί όμως πως η βασίλισσα Ελισάβετ Β΄ δεν ταυτίστηκε ούτε καν συγκρίθηκε ποτέ με την Βοαδίκεια την επονομαζόμενη πρώτη βασίλισσα της Βρετανίας.[2]

Στη σύγχρονη εποχή

Επεξεργασία

Σήμερα η Βοαδίκεια απεικονίζεται σε πληθώρα ταινιών, θεατρικών έργων και βιβλίων και αποτελεί κεντρικό στοιχείο της Βρετανικής κουλτούρας. Όπως και άλλα εθνικά σύμβολα όπως η μυθική θεά Βρετάνια χρησιμοποιήθηκε ακόμα και ως δικαιολογία για την κυριαρχία της Βρετανικής Αυτοκρατορίας πάνω στους υποτελείς λαούς.[5] Η εικόνα της είναι τόσο ισχυρή στη σημερινή εποχή που χρησιμοποιείται συχνά από διαφορετικές ομάδες ατόμων που συχνά πρεσβεύουν εντελώς διαφορετικά πράγματα. Η Βοαδίκεια μέσα στις εποχές, από κέλτισσα φεμινίστρια μέχρι διεθνής αγωνίστρια για την ελευθερία, έχει ερμηνευθεί με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, κάποιοι από τους οποίους είναι ακόμα και ειρωνικοί δεδομένου ότι η ίδια δεν διέθετε κάποια συγκεκριμένη εθνική ταυτότητα.[2][5]

Παραπομπές και σημειώσεις

Επεξεργασία
  1. «A Historical Dictionary of British Women» (Αγγλικά) Routledge. 17  Δεκεμβρίου 2003. ISBN-13 978-1-85743-228-2.
  2. 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 Lawson, Stephanie Lawson. [https://web.archive.org/web/20190803174151/http://press-files.anu.edu.au/downloads/press/p224201/pdf/Part9.pdf Nationalism and Biographical Transformation: The case of Boudicca]. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2019-08-03. https://web.archive.org/web/20190803174151/http://press-files.anu.edu.au/downloads/press/p224201/pdf/Part9.pdf. 
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Bélo, Tais Pagoto (2015) (στα αγγλικά). Boudica, the warrior queen: power, memory and feminism. https://www.academia.edu/15262636/Boudica_the_warrior_queen_power_memory_and_feminism. Ανακτήθηκε στις 2019-03-10. 
  4. Pruitt, Sarah (31 May 2016). «Who was Boudica?». HISTORY.com. http://www.history.com/news/ask-history/who-was-boudica. Ανακτήθηκε στις 2018-01-31. 
  5. 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 Frenee - Hutchins, Samantha (2009). The Cultural and Ideological Significance Of Representations of Boudica During the reigns of Elizabeth I and James I (PDF). Exeter University & Universite d' Orleans. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 2 Σεπτεμβρίου 2019. Ανακτήθηκε στις 10 Μαρτίου 2019. 
  6. 6,0 6,1 6,2 «Queen Boudica in London». Pocket Histories- Museum of London. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2017-10-15. https://web.archive.org/web/20171015095023/https://www.museumoflondon.org.uk/application/files/1214/5433/9990/queen-boudica-in-london.pdf. Ανακτήθηκε στις 2019-03-10. 
  7. «Honor and Removal: The Coins of the Iceni Revolt». Decoded Past - Decoding the Past (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 Αυγούστου 2020. Ανακτήθηκε στις 25 Μαΐου 2020. 
  8. Mikalachki, Jodi (2014). The legacy of Boadicea : gender and nation in early modern England. Abingdon, Oxon: Routledge. ISBN 9781134689507. 881571556. 
  9. 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 9,10 9,11 9,12 9,13 Vandrei, Martha (2009). Who will be a coward when a woman leads?”: Boudica and the Victorian Female Hero. King's College London. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2014-07-19. https://web.archive.org/web/20140719000306/http://essex.ac.uk/history/documents/conferences/hero-vandrei.pdf. Ανακτήθηκε στις 2019-03-10. 
  10. Warner, Marina (2000). Monuments & maidens : the allegory of the female form (1st U.S. pbk. prtg έκδοση). Berkeley: Univ. of California Press. ISBN 0520227336. 44268005.