Δημοψήφισμα (Σύνταγμα της Ελλάδος)

Το δημοψήφισμα, δηλαδή η διατύπωση της λαϊκής βουλήσεως διά καθολικής άμεσης ψηφοφορίας επί τιθεμένου ερωτήματος, προβλέπεται στο ισχύον Σύνταγμα της Ελλάδος. Το δημοψήφισμα είναι ένας θεσμός άμεσης δημοκρατίας, που πλαισιώνει το πολίτευμα της έμμεσης (αντιπροσωπευτικής, κοινοβουλευτικής) δημοκρατίας, το οποίο καθιερώνεται από το ισχύον Σύνταγμα.

Πίνακας αποτελεσμάτων για μερικά από τα δημοψηφίσματα που έχουν γίνει στην Ελλάδα

Οι διατάξεις του άρθρου 44§2 του ισχύοντος Συντάγματος

Στο άρθρο 44 παράγραφος 2 εδάφιο α' του ισχύοντος Συντάγματος, προβλέπεται η διενέργεια δημοψηφίσματος για κρίσιμα εθνικά θέματα. Για να διενεργηθεί δημοψήφισμα για κρίσιμα εθνικά θέματα απαιτείται σχετική πρόταση του Υπουργικού Συμβουλίου προς τη Βουλή και απόφαση της Βουλής για τη διενέργεια του δημοψηφίσματος, η οποία λαμβάνεται με απόλυτη πλειοψηφία του όλου αριθμού των βουλευτών (δηλαδή με 151 βουλευτές, εφόσον ο αριθμός όλων των βουλευτών είναι 300). Ακολούθως, το δημοψήφισμα προκηρύσσεται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, κατά δεσμία αρμοδιότητα (δηλαδή ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας δεν μπορεί να αρνηθεί τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος που αποφάσισε η Βουλή, ύστερα από πρόταση του Υπουργικού Συμβουλίου) . .

Περαιτέρω, στο εδάφιο β' του άρθρου 44 παράγραφος 2 του ισχύοντος Συντάγματος, προβλέπεται η διενέργεια δημοψηφίσματος επί ψηφισμένων νομοσχεδίων που ρυθμίζουν σοβαρό κοινωνικό θέμα, δηλαδή η έγκριση ψηφισμένων νομοσχεδίων από τον λαό. Για να διενεργηθεί ένα τέτοιο δημοψήφισμα απαιτείται απόφαση της Βουλής, η οποία λαμβάνεται με την πλειοψηφία των τριών πέμπτων του συνόλου των βουλευτών, αφού προηγηθεί πρόταση από τα δύο πέμπτα του συνόλου των βουλευτών. Μετά τη λήψη αποφάσεως της Βουλής που πληροί τις ανωτέρω προϋποθέσεις, το δημοψήφισμα προκηρύσσεται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας . . Το ψηφισμένο νομοσχέδιο δημοσιεύεται ως νόμος του κράτους από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, μόνον εφόσον η απάντηση αποδοχής του (ΝΑΙ) λάβει την πλειοψηφία στο δημοψήφισμα.

Το Σύνταγμα θέτει αριθμητικό περιορισμό στις προτάσεις δημοψηφισμάτων ανά κοινοβουλευτική περίοδο. Σύμφωνα με το εδάφιο γ' του άρθρου 44 παράγραφος 2, δεν επιτρέπεται να εισαχθούν στην ίδια κοινοβουλευτική περίοδο, περισσότερες από δύο προτάσεις δημοψηφίσματος για νομοσχέδιο. Εξ αντιδιαστολής προκύπτει ότι δεν υφίσταται αριθμητικό όριο ως προς τη διενέργεια δημοψηφισμάτων για κρίσιμο εθνικό θέμα, οπότε δημοψηφίσματα για κρίσιμο εθνικό θέμα, μπορούν να διενεργηθούν περισσότερα από δύο κατά τη διάρκεια της ίδιας κοινοβουλευτικής περιόδου .

Οι διατάξεις της παραγράφου 2 του άρθρου 44, οι οποίες προβλέπουν τη δυνατότητα διενέργειας δημοψηφίσματος, θεσπίσθηκαν για πρώτη φορά από την Ε' Αναθεωρητική Βουλή (1975) και αναθεωρήθηκαν από την Στ' Αναθεωρητική Βουλή (1986), προς την κατεύθυνση του περιορισμού του ρόλου του Προέδρου της Δημοκρατίας στην προκήρυξη του δημοψηφίσματος και στην ενίσχυση του ρόλου της Βουλής. Δεν πρέπει να λησμονείται ότι οι προβλέψεις για τη διενέργεια δημοψηφίσματος εντάσσονται στο μέρος του Συντάγματος που αφορά τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, δεδομένου ότι ιστορικά και τυπικά η προκήρυξη δημοψηφίσματος εντάσσεται στις αρμοδιότητες του Προέδρου της Δημοκρατίας.

Ρύθμιση διαδικαστικών ζητημάτων για τη διενέργεια δημοψηφίσματος με τυπικό νόμο

Με τον ν. 4023/2011 ρυθμίσθηκαν διαδικαστικά ζητήματα για τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος που προκηρύσσεται σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 44§2 . Η έκδοση τυπικού νόμου που ρυθμίζει ιδίως λεπτομερειακά ζητήματα ως προς τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος υποβοηθεί το ενδεχόμενο προκηρύξεώς του. H ψήφιση του ν. 4023/2011 συνεχόταν με την πρόθεση της τότε Κυβερνήσεως να θέσει σε δημοψήφισμα τους όρους χρηματοδοτήσεως της χώρας από τους διεθνείς θεσμούς, ενδεχόμενο που δεν πραγματοποιήθηκε, δεδομένου ότι η τότε Κυβέρνηση (πρωθυπουργός Γιώργος Παπανδρέου ) εξαναγκάσθηκε σε παραίτηση.

Μόνο μία φορά ενεργοποιήθηκε η πρόβλεψη του Συντάγματος για διενέργεια δημοψηφίσματος

Μολονότι στην Ελλάδα έχουν διενεργηθεί δημοψηφίσματα με μεγάλη ιστορική σημασία, που αφορούσαν τη μορφή του πολιτεύματος, οι διατάξεις του άρθρου 44§2 ετέθησαν σε εφαρμογή μόνο μία φορά, κατά τη διάρκεια των πέντε δεκαετιών ισχύος του Συντάγματος 1975 (1975 έως σήμερα). Στις 28 Ιουνίου του 2015, κατ' εφαρμογή του άρθρου 44§2 εδ. α' του Συντάγματος, η Βουλή αποφάσισε τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος επί του ερωτήματος εάν πρέπει να γίνει αποδεκτό το σχέδιο συμφωνίας των τριών θεσμών, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (Ε.Κ.Τ.) και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (Δ.Ν.Τ.), που προτάθηκε στην Ελλάδα στις 25 Ιουνίου. Την ίδια ημέρα εκδόθηκε το υπ' αρ. 38/2015 προεδρικό διάταγμα περί προκηρύξεως του δημοψηφίσματος . Το προκηρυχθέν δημοψήφισμα διεξήχθη στις 5 Ιουλίου 2015. Στο δημοψήφισμα αυτό υπερίσχυσε καταφανώς, με ποσοστό 61,31% η απάντηση 'ΟΧΙ' στο σχέδιο συμφωνίας των τριών θεσμών

Η λαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία: θεσμός παραπλήσιος με τον θεσμό του δημοψηφίσματος

Από την Θ' Αναθεωρητική Βουλή (2019) θεσπίσθηκε, στο ισχύον Σύνταγμα, η δυνατότητα λήψεως λαϊκής νομοθετικής πρωτοβουλίας. Συγκεκριμένα, εφόσον συγκεντρωθούν πεντακόσιες χιλιάδες υπογραφές πολιτών σε πρόταση νόμου, αυτή η πρόταση νόμου επεξεργάζεται, συζητείται και ψηφίζεται στη Βουλή . Η λαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία έχει ως αντικείμενο την έναρξη της διαδικασίας θεσπίσεως νόμου και όχι την εκ των υστέρων έγκριση ψηφισμένου νομοσχεδίου. Η λαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία, αν και είναι θεσμός άμεσης δημοκρατίας, όπως το δημοψήφισμα, διαφέρει από το δημοψήφισμα και ως προς το ότι δεν επιζητεί την επίτευξη της πλειοψηφίας των πολιτών, αλλά συνίσταται στη συγκέντρωση υπογραφών που ανέρχονται το λιγότερο στον οριζόμενο αριθμό. .

Βιβλιογραφία

• Δημητρόπουλος Ανδρέας: ΤΟ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ-Ο ρόλος και η σημασία του θεσμού στη σύγχρονη δημοκρατία. Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας.
• Δημητρόπουλος Ανδρέας:Πρόταση Αναθεώρησης του Συντάγματος-Το Συνταγματικό Δημοψήφισμα, εις Επιθεώρησις Δημοσίου και Διοικητικού Δικαίου 2017, σελ. 291επ.
• Φώτος Κωνσταντίνος: Το τέλος των ψευδαισθήσεων; Είναι πολύ πιο δύσκολο να σκοτώσεις ένα φάντασμα παρά την πραγματικότητα, εις Δελτίο Φορολογικής Νομοθεσίας 2015, σελ. 915 επ.
• Δούλη Μαρία:Συνταγματικό χρονικό 2015, εις Επιθεώρησις Δημοσίου και Διοικητικού Δικαίου 2015, σελ. 985 επ.
• Ρήγας Βασίλειος: Περί της νομοθετικής λειτουργίας. Όροι του νομοθετείν και δικαστικός έλεγχος της τηρήσεως αυτών στο Κράτος Δικαίου και υπό τη Διάκριση των Εξουσιών κατά το ισχύον Σύνταγμα, εις Νομικό Βήμα 2014 σελ. 507επ. ,860επ. ,2298επ., και εις Νομικό Βήμα 2015, σελ. 3επ.