Δύο Έννοιες της Ελευθερίας

Η θετική ελευθερία... είναι ένας βάσιμος παγκόσμιος στόχος. Δεν γνωρίζω τον λόγο για τον οποίο θα έπρεπε να το αμφισβητώ, ή, επιπλέον, να αμφισβητώ και την συνοδευτική πρόταση, πως η δημοκρατική αυτό-κυβέρνηση είναι μια βασική ανθρώπινη ανάγκη, κάτι πολύτιμο από μόνο του, ανεξαρτήτως του αν αντιτίθεται με τις αξιώσεις της αρνητικής ελευθερίας ή τέλος πάντων οποιοδήποτε άλλου σκοπού... αυτό που με ενδιαφέρει να καθιερωθεί είναι πως, οποιοσδήποτε και αν είναι ο κοινός τους τόπος, και οτιδήποτε και αν ευθύνεται για την παρερμήνευση, η αρνητική και θετική ελευθερία δεν είναι το ίδιο πράγμα»

Αϊζάια Μπερλίν, Five Essays on Liberty: An Introduction[1]

«Δύο Έννοιες της Ελευθερίας» είναι ο τίτλος της εναρκτήριου διάλεξης που δόθηκε από τον φιλελεύθερο φιλόσοφο Αϊζάια Μπερλίν στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης στις 31 Οκτωβρίου 1958. Μεταγενέστερα εκδόθηκε ως 57-φυλλο έντυπο στην Οξφόρδη από την Clarendon Press. Επιπλέον εμφανίζεται στη συλλογή εγγράφων του Μπερλίν, η οποία τιτλοφορείται «Δοκίμια περί Ελευθερίας» (1969) και το 2002 επανεκδόθηκε σε μία συλλογή με τον απλό τίτλο «Ελευθερία[2]».

Το δοκίμιο με την αναλυτική προσέγγισή του ως προς τον ορισμό των συλλήψεων της πολιτικής, επανεισήγαγε τη μελέτη της πολιτικής φιλοσοφίας στις μεθόδους της αναλυτικής φιλοσοφίας. Επίσης αποτελεί ένα από τα πρώτα έργα του Μπερλίν που εκφράζει την ηθική του αντίληψη αναφορικά με την αξία του πλουραλισμού. Ο Μπερλίν όρισε την αρνητική όψη της ελευθερίας (όπως ο όρος «ελευθερία» χρησιμοποιήθηκε από τον Τόμας Χομπς[3]) ως απουσία εξαναγκασμού ή παρέμβασης μέσω ιδιωτικής δράσης πρακτόρων, από ένα εξωτερικό κοινωνικό σώμα. Επίσης την όρισε ως ένα σχετικά πρόσφατο πολιτικό ιδεώδες, το οποίο επανεμφανίστηκε στα τέλη του 17ου αιώνα, μετά την αργή και άναρθρη γέννησή του κατά τα αρχαίες διδασκαλίες του σοφιστή Αντιφώντα, τη μαθητεία των Κυρηναϊκών και του Οτάνη μετά το θάνατο του ψευδο-Σμέρδη[4]. Στην εισαγωγή του δοκιμίου ο Μπερλίν γράφει:

Όσον αφορά στον Οτάνη, δεν επιθυμούσε ούτε να εξουσιάζει ούτε να εξουσιάζεται- το ακριβώς αντίθετο από τη συλλογιστική του Αριστοτέλη για την πραγματική κοινωνική ελευθερία... [Αυτό το ιδεώδες] παραμένει απομονωμένο και, μέχρι την εποχή του Επίκουρου, μη ανεπτυγμένο... η έννοια δεν είχε προκύψει ρητά[5]

Περίληψη Επεξεργασία

Θετική ελευθερία Επεξεργασία

εμπλέκεται στην απάντηση προς το ερώτημα: «Τι, ή ποιος, είναι η πηγή του ελέγχου ή της παρέμβασης που μπορεί να καθορίσει ότι κάποιος θα κάνει ή θα είναι αυτό και όχι εκείνο;». Τα δύο ερωτήματα είναι σαφώς διαφορετικά, παρότι οι απαντήσεις σ’ αυτά μπορούν να επικαλύπτονται. ("Berlin, I: «Two Concepts of Liberty», 1958")

Η θετική ελευθερία μπορεί να γίνει κατανοητή ως η κυριαρχία επί του εαυτού και περιλαμβάνει το ρόλο κάποιου στην επιλογή του ποιος κυβερνά την κοινωνία, της οποίας είναι μέλος. Ο Μπερλίν συνήγαγε την έννοια της θετικής ελευθερίας από τον ορισμό του Αριστοτέλη για την ιδιότητα του πολίτη, η οποία ιστορικά προκύπτει από τον κοινωνικό ρόλο των ελεύθερων ανδρών στην Αθήνα της κλασικής περιόδου: ήταν, όπως ισχυριζόταν ο Μπερλίν, η ελευθερία επιλογής των αρχόντων τους που είχε παραχωρηθεί στους πολίτες και είχε επαινεθεί κατά τρόπο διάσημο από τον Περικλή. Ο Μπερλίν δεχόταν ότι και οι δύο έννοιες της ελευθερίας αντιπροσωπεύουν ισχυρά ανθρώπινα ιδανικά και ότι και οι δύο μορφές ελευθερίας είναι απαραίτητες σε οποιαδήποτε ελεύθερη και πολιτισμένη κοινωνία.

Αρνητική ελευθερία Επεξεργασία

η ελευθερία στην αρνητική της μορφή περιλαμβάνει μιαν απάντηση προς το ερώτημα: «Ποιός είναι ο χώρος εντός του οποίου το υποκείμενο - ένα άτομο ή μία ομάδα ατόμων - είναι ή πρέπει να αφήνεται ελεύθερος να κάνει ή να είναι αυτό που μπορεί να κάνει ή να είναι, χωρίς παρέμβαση από άλλους ανθρώπους»[6]

Για τον Μπερλίν, η αρνητική ελευθερία εκπροσωπεί μια διαφορετική, και μερικές φορές αντικρουόμενη, κατανόηση της έννοιας της ελευθερίας, που χρειάζεται να εξετασθεί προσεκτικά. Οι μεταγενέστεροι υποστηρικτές της (όπως ο Τοκβίλ, ο Κονστάντ, ο Μοντεσκιέ, ο Τζων Λοκ, ο Ντέιβιντ Χιουμ και ο Τζον Στιούαρτ Μιλ, που δεχόταν τον αυτοπροσδιορισμό[7], όπως τον καταλάβαινε ο Χρύσιππος) επέμεναν ότι η συγκράτηση και η πειθαρχία συνιστούσαν την αντίθεση στην ελευθερία και είχαν (και έχουν) την τάση να συγχέουν λιγότερο την ελευθερία με τη συγκράτηση κατά τον τρόπο που έκαναν οι ρασιοναλιστές και οι φιλοσοφικοί πρόδρομοι του ολοκληρωτισμού. Αυτή η έννοια της αρνητικής ελευθερίας, υποστήριζε ο Μπερλίν, συνιστά μια εναλλακτική, και μερικές φορές αντιτιθέμενη, έννοια ως προς τη θετική ελευθερία και βρίσκεται συχνά πιο κοντά στην ενστικτώδη μοντέρνα χρήση της λέξης.

Κατάχρηση θετικής ελευθερίας Επεξεργασία

Ο Αϊζάια Μπερλίν παρατηρεί ότι ιστορικά η θετική ελευθερία έχει αποδειχτεί αρκετά επιρρεπής στην ρητορική κατάχρηση, και ιδιαίτερα από τον 18ο αιώνα και ύστερα, είτε επανασχεδιάζεται πατερναλιστικά από το τρίτο πρόσωπο, είτε συγχέεται με την έννοια της αρνητικής ελευθερίας και επομένως συγκαλύπτει μια βαθύτερη διαφωνία ως προς τις αξίες.

Ο Μπερλίν υποστηρίζει ότι υπό την επιρροή του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Ρουσσώ, του Καντ και του Έγελου, οι σύγχρονοι πολιτικοί στοχαστές συχνά συγχέουν την έννοια της θετικής ελευθερίας με την ορθολογική δράση, βασισμένοι σε μια ορθολογική γνώση στην οποία πρόσβαση έχει, λέγεται, μόνο μια ορισμένη κοινωνική ομάδα ή ελίτ[8]. Αυτή η ορθολογιστική σύγχυση ήταν ανοιχτή σε πολιτικές καταχρήσεις, η οποία παρείσδυε στην αρνητική ελευθερία, όταν τέτοιες ερμηνείες της θετικής ελευθερίας χρησιμοποιούνταν για να δικαιολογηθούν ο εθνικισμός, ο πατερναλισμός, η κοινωνική μηχανική, ο ιστορικισμός, ο συλλογικός ορθολογικός έλεγχος στο ανθρώπινο μέλλον. Ο Μπερλίν υποστήριζε ότι, ακολουθώντας αυτή τη σκέψη, οι απαιτήσεις για ελευθερία θα μπορούσαν παραδόξως να γίνουν απαιτήσεις για μορφές συλλογικού ελέγχου και πειθαρχίας - αυτές που θεωρούνται αναγκαίες για την «αυτοκυριαρχία» ή την «αυτοδιάθεση» των εθνών, τάξεων, δημοκρατικών κοινοτήτων, και ακόμα και την ανθρωπότητα στο σύνολό της. Επομένως υπάρχει μια εκλεκτική συγγένεια, στον Μπερλίν, μεταξύ θετικής ελευθερίας, όταν συγχέεται ρητορικά με στόχους που επιβάλλονται από το τρίτο πρόσωπο και λέγεται στο άτομο ότι «οφείλει» να επιθυμεί ορθολογικά, και οι αιτιολογήσεις για πολιτικό απολυταρχισμό, οι οποίες σε αντίθεση με τον πλουραλισμό αξιών, προϋποθέτουν ότι οι αξίες υπάρχουν στην πυθαγόρεια αρμονία.

Διαλεκτική Θετικής και Αρνητικής Ελευθερίας Επεξεργασία

Ο Μπερλίν δεν υποστήριζε ότι η ιδέα της θετικής ελευθερίας θα πρέπει να απορρίπτεται - αντιθέτως, την αναγνώρισε ως μια από πολλές ανθρώπινες αξίες, και μάλιστα ως απαραίτητη σε μια ελεύθερη κοινωνία[9]. Υποστήριζε ότι η θετική ελευθερία ήταν μια γνήσια και πολύτιμη εκδοχή ελευθερίας, υπό την προϋπόθεση ότι θα ταυτιζόταν με την αυτονομία του στίβου, και όχι με το κατόρθωμα των σκοπών που «θα έπρεπε» το άτομο να επιθυμεί «ορθολογικά»[10]. Ο Μπερλίν υποστήριζε μάλλον, ότι αυτές οι διαφοροποιούμενες έννοιες καταδείκνυαν τον πλουραλισμό και την ασυμβατικότητα των ανθρωπίνων αξιών, και την ανάγκη να διακριθούν αναλυτικά και να ανταλλαχθούν μεταξύ τους αντί να συγχέονται[11].

Επομένως, στις «Δύο Έννοιες της Ελευθερίας» του, ο Μπερλίν παρουσιάζει το εξής επιχείρημα, «Εκεί που θα τεθεί [το όριο μεταξύ ιδιωτικής ζωής και δημόσιας αρχής] είναι θέμα συζήτησης, μάλιστα παζαρέματος. Οι άνθρωποι είναι εν πολλοίς αλληλεξάρτητοι, και κανενός η δραστηριότητα είναι εντελώς ιδιωτική ώστε να μην εμποδίζει ποτέ τις ζωές άλλων με οποιονδήποτε τρόπο. "Ελευθερία για την τούρνα είναι θάνατος για τα ψαράκια": η ελευθερία κάποιων πρέπει να εξαρτάται από την συγκράτηση κάποιων άλλων. Είναι γνωστό από αναφορές άλλων ότι η ελευθερία για έναν κύριο από την Οξφόρδη διαφέρει σημαντικά από την ελευθερία για έναν χωρικό από την Αίγυπτο».

Παραπομπές Επεξεργασία

  1. Isaiah Berlin, (Oxford 2004) Liberty, σελ. 1-54
  2. Four Essays on Liberty, Oxford University Press, 1969.
  3. Isaiah Berlin, (Oxford 2004) Liberty, σελίδα 170
  4. Isaiah Berlin, (Oxford 2004) Liberty, σελίδα 33
  5. Isaiah Berlin, (Oxford 2004) Liberty, Five Essays on Liberty: An Introduction, σελίδα 33-4
  6. Berlin, I: "Two Concepts of Liberty",1958
  7. Isaiah Berlin, (Oxford 2004) Liberty, σελ. 171 και 260
  8. Isaiah Bern, (Oxford 2004) Liberty, σελ. 257
  9. Four Essays on Liberty, Oxford University Press, 1969. Superseded by Liberty.
  10. Isaiah Berlin, (Oxford 2004) Liberty, σελ. 39
  11. Isaiah Berlin, (Oxford 2004) Liberty, σελ. 217