Βικιπαίδεια

Ε΄ Σταυροφορία

Η Πέμπτη Σταυροφορία (1217–1221) ήταν μία προσπάθεια των Δυτικοευρωπαίων να ανακτήσουν την Ιερουσαλήμ και τους υπόλοιπους Αγίους Τόπους κατακτώντας πρώτα το Κάιρο, την πρωτεύουσα του ισχυρού κράτους των Αγιουβιδών στην Αίγυπτο.

1099jerusalem.jpg
Σταυροφορίες
Σταυροφορία του Μπαρμπάστρο
Α΄ Σταυροφορία
Σταυροφορία του λαού
Γερμανική Σταυροφορία, 1096
Σταυροφορία του 1101
Β΄ Σταυροφορία
Γ΄ Σταυροφορία
Δ΄ Σταυροφορία
Σταυροφορία των Αλβιγηνών
Σταυροφορία των παιδιών
Ε΄ Σταυροφορία
ΣΤ΄ Σταυροφορία
Ζ΄ Σταυροφορία
Σταυροφορία των βοσκών
Η΄ Σταυροφορία
Θ΄ Σταυροφορία
Σταυροφορία της Αραγωνίας
Σταυροφορία της Αλεξάνδρειας
Σταυροφορία της Νικόπολης
Σταυροφορία των Χουσσιτών
Σταυροφορία της Βάρνας
Βόρειες Σταυροφορίες

Ο πάπας Ιννοκέντιος Γ ’ και ο διάδοχός του πάπας Ονώριος Γ’ οργάνωσαν σταυροφορικές στρατιές με επικεφαλής τον βασιλιά Ανδρέα Β΄ της Ουγγαρίας και τον δούκα Λεοπόλδο ΣΤ’ της Αυστρίας, και μία επίθεση εναντίον της Ιερουσαλήμ τελικά άφησε την πόλη στα χέρια των μουσουλμάνων. Αργότερα το 1218, ένας γερμανικός στρατός με επικεφαλής τον Όλιβερ του Πάντερμπορν και ένας μικτός στρατός Ολλανδών, Φλαμανδών και Φρισίων στρατιωτών με επικεφαλής τον Γουλιέλμο Α΄ κόμη της Ολλανδίας προσχώρησαν στη σταυροφορία. Για να επιτεθούν στη Δαμιέτη στην Αίγυπτο, συμμάχησαν στη Μ. Ασία με τον σελτζούκο σουλτάνο του Ρουμ υπό τον Καϊκαούς Α΄ και επιτέθηκαν στους Αγιουβίδες στη Συρία, σε μία προσπάθεια να αποδεσμεύσουν τους Σταυροφόρους από τις μάχες τους σε δύο μέτωπα.

Αφού κατέλαβαν το λιμάνι της Δαμιέτης, οι Σταυροφόροι βάδισαν νότια προς το Κάιρο τον Ιούλιο του 1221. Στον δρόμο πολιόρκησαν την Αλ-Μανσούρα από τη βόρεια πλευρά, αλλά γύρισαν πίσω αφού παγιδεύτηκαν και τα λιγοστά αποθέματά τους οδήγησαν σε αναγκαστική υποχώρηση. Ο σουλτάνος αλ-Καμίλ διέταξε την καταστροφή του φράγματος που έκλεινε τον ποταμό Νείλο, γεγονός που οδήγησε στην πλημμύρα του στρατοπέδου των Σταυροφόρων. Υποχώρησαν σε μία κοντινή κορυφή λόφου, όπου αντιστάθηκαν μέχρι λιμοκτονίας. Η πολιορκία είχε ως αποτέλεσμα μεγάλο αριθμό απωλειών των Σταυροφόρων και τελικά την παράδοση του στρατού. Ο Αλ Καμίλ ανάγκασε τους Ευρωπαίους να υποχωρήσουν από τη Νταμιέτα -και μαζί και από την Αίγυπτο- και να συνάψουν μία οκταετή συμφωνία ειρήνης.

ΠροετοιμασίεςΕπεξεργασία

Από το 1208 ο πάπας Ιννοκέντιος Γ΄ είχε σχεδιάσει μία σταυροφορία για την ανακατάληψη της Ιερουσαλήμ. Τον Απρίλιο του 1213 εξέδωσε την παπική βούλα Quia maior, καλώντας όλον τον χριστιανικό κόσμο να συμμετάσχει σε μία νέα Σταυροφορία. [1] Ακολούθησε μία άλλη παπική βούλα, η Ad Liberandam το 1215. [2]

ΓαλλίαΕπεξεργασία

Το μήνυμα της Σταυροφορίας κηρύχθηκε στη Γαλλία από τον Ρομπέρ ντε Κουρσόν. σε αντίθεση με άλλες Σταυροφορίες, λίγοι Γάλλοι ιππότες προσχώρησαν, καθώς πολεμούσαν ήδη στη Σταυροφορία κατά των Αλβιγηνών ενάντια στην αίρεση των Καθαρών στη νότια Γαλλία.

Το 1215 ο πάπας Ιννοκέντιος Γ΄ κάλεσε τη Δ΄ Σύνοδο του Λατερανού, όπου, μαζί με τον Λατίνο πατριάρχη της Ιερουσαλήμ, Ραούλ ντε Μερανκούρ, συζήτησαν για την ανάκτηση των Αγίων Τόπων, μεταξύ άλλων εκκλησιαστικών υποθέσεων. Ο πάπας Ιννοκέντιος Γ΄ ήθελε η επιχείρηση να οδηγηθεί από τον παπισμό, όπως θα έπρεπε να ήταν η Α΄ Σταυροφορία, για να αποφευχθούν τα λάθη της Δ΄ Σταυροφορίας, που είχαν αναλάβει οι Ενετοί. Ο πάπας Ιννοκέντιος Γ΄ σχεδίαζε να συναντηθούν οι σταυροφόροι στο Μπρίντιζι το 1216 και απαγόρευσε το εμπόριο με τους Μουσουλμάνους, για να εξασφαλίσει ότι οι σταυροφόροι θα είχαν πλοία και όπλα. Κάθε σταυροφόρος θα λάμβανε μία ευαρέστηση, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που απλώς βοήθησαν να πληρώσουν τα έξοδα ενός σταυροφόρου, αλλά δεν ξεκίνησαν οι ίδιοι τη Σταυροφορία.

Ουγγαρία και ΓερμανίαΕπεξεργασία

Ο Όλιβερ του Πάντερμπορν είχε κηρύξει τη σταυροφορία στη Γερμανία και ο αυτοκράτορας Φρειδερίκος Β΄ προσπάθησε να συμμετάσχει το 1215. Ο Φρειδερίκος Β΄ ήταν ο τελευταίος μονάρχης που ήθελε να ενταχθεί ο Ιννοκέντιος Γ΄, καθώς είχε αμφισβητήσει τον παπισμό (και θα το έκανε στα επόμενα χρόνια). Ο Ιννοκέντιος Γ΄ απεβίωσε το 1216 και τον διαδέχτηκε ο Πάπας Ονώριος Γ΄, αλλά παρά την υπόσχεση του Φρειδερίκου Β¨ να συμμετάσχει στη Σταυροφορία, ο Φρειδερίκος Β΄ υποχώρησε και οι οργανωμένοι σταυροφοριακοί στρατοί με επικεφαλής τον βασιλιά Ανδρέα Β΄ της Ουγγαρίας και τον Λεοπόλδο ΣΤ΄ δούκα της Αυστρίας απέτυχαν. Ο Ανδρέας Β΄ εκτιμάται ότι είχε τον μεγαλύτερο βασιλικό στρατό στην ιστορία των σταυροφοριών.

ΠορτογαλίαΕπεξεργασία

Σύμφωνα με τον Όλιβερ του Πάντερμπορν, το Gesta crucignorum Rhenanorum (Πεπραγμένα των σταυροφόρων του Ρήνου) και το De itinere Frisonum (Η διαδρομή των Φρεισίων), πολλοί από τους Σταυροφόρους από τη Ρηνανία, τη Φλάνδρα και τη Φρεισία αποφάσισαν να μεταβούν στους Αγίους Τόπους με το παραδοσιακό θαλάσσιο ταξίδι. Ο στόλος έκανε την πρώτη τους στάση στο Ντάρτμουθ στη νότια ακτή της Αγγλίας. Εκεί εξέλεξαν τους ηγέτες τους και τους νόμους με τους οποίους θα οργάνωναν το εγχείρημά τους. Από εκεί με επικεφαλής τους κόμητες Γουλιέλμο Α΄ της Ολλανδίας και Γεώργιο του Βηντ συνέχισαν τον δρόμο τους νότια προς τη Λισαβόνα. [3] Όπως και στα προηγούμενα σταυροφοριακά θαλάσσια ταξίδια, ο στόλος διασκορπίστηκε από καταιγίδες και σταδιακά κατάφερε να φτάσει στην πορτογαλική πόλη της Λισαβόνας, αφού έκανε μια ενδιάμεση στάση στο περίφημο ιερό του Αγ. Ιακώβου στην Κομποστέλα. [4] Κατά την άφιξή τους στην Πορτογαλία, κατά τη διάρκεια της Β΄ σταυροφορίας και της Γ΄ σταυροφορίας, ο επίσκοπος της Λισαβόνας και άλλα μέλη του πορτογαλικού κλήρου προσπάθησαν να πείσουν τους σταυροφόρους να τους βοηθήσουν να καταλάβουν την πόλη Αλκάσερ ντο Σαλ, που ελέγχεται από τους Αλμοάδες. Ωστόσο οι Φρείσιοι, σύμφωνα με την De itinere Frisonum, αρνήθηκαν λόγω του Ιννοκέντιου Γ ' αποκλεισμό «της επιχείρησης κατά τη Δ΄ Λατερανή Σύνοδο. [5] Ωστόσο, τα άλλα μέλη του στόλου πείστηκαν από τους Πορτογάλους και ξεκίνησαν την πολιορκία της πόλης τον Αύγουστο του 1217. Οι Σταυροφόροι κατέλαβαν τελικά το Αλκάσερ ντο Σαλ με τη βοήθεια των στρατιωτικών Ταγμάτων τον Οκτώβριο του 1217, αφού απέκρουσαν την προσπάθεια των κυβερνητών της Σεβίλλης, του Μπανταχόθ και του Χαέν να ανακουφίσουν την πολιορκημένη φρουρά. Σύμφωνα με τον Γουλιέλμο της Ολλανδίας στην επιστολή του προς τον πάπα Ονόριο Γ΄, ο Αλμοάδης αρχηγός της φρουράς με 2.000 οπαδούς του μεταστράφηκαν στον Χριστιανισμό, αφού παρέδωσαν την πόλη στις σταυροφορικές δυνάμεις. Από εκεί και πέρα ο Σταυροφοριακός στόλος συνέχισε το ταξίδι του προς το Λεβάντε. [6] Μία ομάδα Φρεισίων που αρνήθηκαν να βοηθήσουν τους Πορτογάλους με τα σχέδια πολιορκίας τους κατά του Αλακάσερ ντο Σαλ, προτίμησαν να επιτεθούν στις ευκολότερες παράκτιες πόλεις Φάρο, Ρότα και Κάδιθ στον δρόμο τους προς τους Αγίους Τόπους. Από εκεί αυτός ο στόλος διασκορπίστηκε και έφτασε στις ιταλικές ακτές σε διαφορετικές χρονικές περιόδους κατά το Φθινόπωρο του 1218, όπου αναγκάστηκαν να ξεχειμωνιάσουν, πριν συνεχίσουν το δρόμο τους για την Άκρα. [7]

ΓεωργίαΕπεξεργασία

Ο πάπας Ιννοκέντιος Γ΄ είχε καταφέρει να εξασφαλίσει τη συμμετοχή της Γεωργίας στη Σταυροφορία. Οι σε μεγάλο βαθμό απομονωτικές πολιτικές της Γεωργίας της επέτρεψαν να συσσωρεύσει έναν ισχυρό στρατό και μία πολύ μεγάλη συγκέντρωση ιππέων. Ωστόσο, μία απροσδόκητη εισβολή Μογγόλων το 1221-1222 οδηγούμενη από τους Ζέμπε και Σουμπουτάι δέσμευσαν τον στρατό της Γεωργίας σε δύο διαδοχικές μάχες, κυρίως στο Κουράν. Μετά το τέλος του Γεωργιανού βασιλιά Γεωργίου Δ΄ Λάσα, η αδελφή του βασίλισσα Ρουσουντάν έγραψε στον πάπα ενημερώνοντάς τον ότι η Γεωργία δεν ήταν σε θέση να εκπληρώσει την υπόσχεσή της να βοηθήσει στη Σταυροφορία, επειδή ο στρατός της είχε καταστραφεί από αγνώστους άγριους. Υπάρχει η εικασία ότι η παράξενα παθητική συμπεριφορά των Σταυροφόρων στα τελευταία χρόνια οφειλόταν σε εκείνους που περίμεναν τον Γεωργιανό στρατό να ενταχθεί στη μάχη. [8]

Δεκαετίες μετά από αυτή τη Σταυροφορία, ο Μογγόλος ηγεμόνας Χουλεγκού Χαν έκανε απογραφή του βασιλείου της Γεωργίας, για να εξακριβώσει πόσα στρατεύματα θα μπορούσε να συγκεντρώσει. Σύμφωνα με τις σύγχρονες πηγές, το βασίλειο κρίθηκε ότι ήταν σε θέση να στείλει εννέα τούμεν. [9] Ένα τούμεν ήταν τυπικά 10.000 άνδρες, αλλά συνήθως κατά μέσο όρο 5.000. [10] Εάν η απογραφή του Χουλεγκού ήταν ακριβής, τότε το βασίλειο της Γεωργίας τον 13ο αι. ήταν ικανό να συγκεντρώσει 45.000 στρατιώτες. Αν μία δύναμη αυτού του μεγέθους προσχωρούσε στην Ε΄ Σταυροφορία, θα είχε υπερδιπλασιάσει τη δύναμη των Σταυροφόρων.

Η εκστρατείαΕπεξεργασία

 
Ο βασιλιάς Ανδρέας Β΄ της Ουγγαρίας

Οι Άγιοι ΤόποιΕπεξεργασία

Ο πρώτος που πήρε τον σταυρό στην Ε΄ Σταυροφορία ήταν ο Ανδρέας Β΄ της Ουγγαρίας. [11] Τον Ιούλιο του 1217 ο βασιλιάς αναχώρησε από το Ζάγκρεμπ, συνοδευόμενος από τον Λεοπόλδο ΣΤ΄ δούκα της Αυστρίας και τον Όθωνα Α΄ δούκα της Μερανίας. [12] [13] Ο στρατός του βασιλιά Ανδρέα Β΄ ήταν τόσο μεγάλος —τουλάχιστον 20.000 έφιπποι στρατιώτες και ακόμη πιο πολλοί («αμέτρητοι») πεζικάριοι— που το μεγαλύτερο μέρος του παρέμεινε πίσω όταν ο Ανδρέας Β΄ και οι άνδρες του ξεκίνησαν από το Σπλιτ δύο μήνες αργότερα. [12] [14] Μεταφέρθηκαν από τον Βενετικό στόλο, ο οποίος ήταν ο μεγαλύτερος ευρωπαϊκός στόλος της εποχής. [15] Ο Ανδρέας Β΄ και τα στρατεύματά του ξεκίνησαν στις 23 Αυγούστου 1217 από το Σπλιτ. Αποβιβάστηκαν στις 9 Οκτωβρίου στην Κύπρο, από όπου απέπλευσαν στην Άκρα και εντάχθηκαν στον Ιωάννη του Μπριέν ηγεμόνα του βασιλείου της Ιερουσαλήμ, τον Ούγο Α΄ της Κύπρου και τον Βοημούνδο Δ΄ πρίγκιπα της Αντιόχειας για να πολεμήσουν εναντίον των Αγιουβιδών στη Συρία. Μέχρι την επιστροφή του στην Ουγγαρία, ο βασιλιάς Ανδρέας Β΄ παρέμεινε ο ηγέτης των χριστιανικών δυνάμεων στην Ε΄ Σταυροφορία. [16] Τον Οκτώβριο του 1217 οι ηγέτες των σταυροφόρων -μάγιστροι των Ιωαννιτών, Ναϊτών και Τευτόνων ιπποτών με τους ηγέτες και τους αξιωματούχους της Σταυροφορίας- πραγματοποίησαν πολεμικό συμβούλιο στην Άκρα, υπό την προεδρία του βασιλιά Ανδρέα Β΄. [17]

Ο καλά τοποθετημένος στρατός του βασιλιά Ανδρέα Β΄ νίκησε τον σουλτάνο Αλ-Αντίλ Α΄ στη Βηθσαϊδά στον ποταμό Ιορδάνη στις 10 Νοεμβρίου 1217. Οι μουσουλμανικές δυνάμεις υποχώρησαν στα φρούρια και τις πόλεις τους. Στην Ιερουσαλήμ τα τείχη και οι οχυρώσεις γκρεμίστηκαν, για να εμποδίσουν τους Χριστιανούς να κρατήσουν υπερασπιζόμενοι την πόλη, αν κατάφερναν να τη φτάσουν και να την πάρουν. Οι μουσουλμάνοι εγκατέλειψαν την πόλη, φοβούμενοι ότι θα επαναληφθεί η αιματοχυσία της Α΄ Σταυροφορίας του 1099. Οι καταπέλτες και οι βλητικές μηχανές των σταυροφόρων δεν έφτασαν εγκαίρως, οπότε ήταν άκαρπες οι επιθέσεις τους στα φρούρια του Λιβάνου και στο όρος Θαβώρ. Στη συνέχεια ο Ανδρέας Β΄ πέρασε τον χρόνο του συλλέγοντας υποτιθέμενα κειμήλια. Στις αρχές του 1218 ο Ανδρέας Β΄, ο οποίος ήταν πολύ άρρωστος, αποφάσισε να επιστρέψει στην Ουγγαρία. [18] [19]

Ο Ανδρέας Β΄ και ο στρατός του αναχώρησαν για την Ουγγαρία τον Φεβρουάριο του 1218 και ο Βοημούνδος Δ΄ και ο Ούγος Α΄ επέστρεψαν επίσης στις περιοχές τους. [19]

Συμμαχία με το σουλτανάτο του ΡουμΕπεξεργασία

Αργότερα το 1218 ο Όλιβερ της Κολωνίας έφτασε με νέο γερμανικό στρατό και ο Γουλιέλμος Α΄ κόμης της Ολλανδίας έφτασε με μικτό στρατό αποτελούμενο από Ολλανδούς, Φλαμανδούς και Φρίσειους στρατιώτες. Με τον Λεοπόλδο ΣΤ΄ και τον Ιωάννη συζήτησαν να επιτεθούν στη Δαμιέτη στην Αίγυπτο. Για να το επιτύχουν αυτό, συμμάχησαν με τον Καϊκαούς Α΄, τον σελτζούκο σουλτάνο του Ρουμ στη Μ. Ασία, ο οποίος επιτέθηκε στους Αγιουβίδες στη Συρία, σε μία προσπάθεια να ελευθερώσει τους Σταυροφόρους από τις μάχες σε δύο μέτωπα. [20] [21] [22] [23]

ΑίγυπτοςΕπεξεργασία

Τον Ιούλιο του 1218 οι σταυροφόροι άρχισαν την πολιορκία της Δαμιέτης και παρά την αντίσταση του απροετοίμαστου σουλτάνου Αλ-Αντίλ, ο πύργος έξω από την πόλη καταλήφθηκε στις 25 Αυγούστου. Δεν μπόρεσαν να κερδίσουν την ίδια τη Δαμιέτη και τους επόμενους μήνες οι ασθένειες σκότωσαν πολλούς σταυροφόρους, συμπεριλαμβανομένου του Ρομπέρ ντε Κουρσόν. Ο Αλ-Αντίλ απεβίωσε επίσης και τον διαδέχθηκε ο αλ-Καμίλ . Εν τω μεταξύ, ο Ονώριος Γ΄ έστειλε τον Πελάγιο του Αλμπάνο να ηγηθεί της Σταυροφορίας το 1219. Ο Αλ Καμίλ προσπάθησε να διαπραγματευτεί την ειρήνη με τους σταυροφόρους. Προσφέρθηκε να ανταλλάξει τη Δαμιέτη με την Ιερουσαλήμ, αλλά ο Πελάγιος δεν θα δεχόταν αυτές τις προσφορές. Αφού άκουσε αυτό ο Γουλιέλμος Α΄ κόμης της Ολλανδίας εγκατέλειψε τη σταυροφορία και έπλευσε στην πατρίδα του. Τον Αύγουστο ή τον Σεπτέμβριο, ο Φραγκίσκος της Ασίζης έφτασε στο στρατόπεδο των σταυροφόρων και πέρασε για να κηρύξει στον αλ-Καμίλ. Μέχρι τον Νοέμβριο, οι σταυροφόροι είχαν εξαντλήσει τις δυνάμεις του σουλτάνου και κατάφεραν τελικά να καταλάβουν το λιμάνι.

 
Τον Νοέμβριο του 1219 οι Σταυροφόροι καταλαμβάνουν την Τάναϊ.

Στη συνέχεια, τον Ιούλιο του 1221, ενθουσιασμένοι από τις φήμες ότι ο στρατός ενός βασιλιά Δαβίδ, απογόνου του θρυλικού Ιωάννη του Πρεσβύτερου, πήγαινε από τα ανατολικά προς τους Αγίους Τόπους για να συμμετάσχει στη Σταυροφορία, οι σταυροφόροι στη Δαμιέτη προχώρησαν νότια προς το Κάιρο. [24] Αυτή η κίνηση παρατηρήθηκε από τις δυνάμεις του αλ-Καμίλ και οι συχνές επιδρομές κατά μήκος των πλευρών του στρατού οδήγησαν στην αποχώρηση περίπου 2.000 γερμανικών στρατευμάτων, που αρνήθηκαν να συνεχίσουν την προέλαση και επέστρεψαν στη Δαμιέτη.

Μέχρι τώρα ο αλ-Καμίλ ήταν σε θέση να συμμαχήσει με τους άλλους Αγιουβίδες στη Συρία, οι οποίοι είχαν νικήσει τον Καϊκαούς Α΄. Η πορεία των σταυροφόρων στο Κάιρο ήταν καταστροφική: ο ποταμός Νείλος πλημμύρισε μπροστά τους, σταματώντας την προέλαση των σταυροφόρων. Ένα στεγνό κανάλι, που είχαν προηγουμένως περάσει, πλημμύρισε, εμποδίζοντας έτσι την υποχώρηση του στρατού των σταυροφόρων. Με τον εφοδιασμό να λιγοστεύει, άρχισε μία αναγκαστική υποχώρηση, με αποκορύφωμα μία νυχτερινή επίθεση του Αλ-Καμίλ, η οποία είχε ως αποτέλεσμα μεγάλο αριθμό απωλειών των σταυροφόρων και τελικά την παράδοση του στρατού υπό τον Πελάγιο.

ΣυνέπειεςΕπεξεργασία

Οι όροι αυτής της παράδοσης σήμαιναν την παραίτηση της Δαμιέτης στον αλ-Καμίλ με αντάλλαγμα την απελευθέρωση των σταυροφόρων. Ο Αλ Καμίλ συμφώνησε σε οκταετή ειρηνευτική συμφωνία με την Ευρώπη και να επιστρέψει ένα κομμάτι του Τιμίου Σταυρού. Ωστόσο το κειμήλιο δεν επιστράφηκε ποτέ, καθώς ο αλ-Καμίλ στην πραγματικότητα δεν το είχε.

Η αποτυχία της Σταυροφορίας προκάλεσε έξαρση αντιπαπικού συναισθήματος από τον Οσιτανό ποιητή Γκουιλχέμ Φιγκουέιρα. Η πιο ορθόδοξη Γκορμόντα ντε Μονπεσλιέ απάντησε στο D'un sirventes far του Φιγκουέιρα με ένα δικό της τραγούδι, Greu m'es a durar: αντί να κατηγορήσει τον Πελάγιο ή τον παπισμό, έριξε το φταίξιμο στην «ανοησία» των πονηρών.

Επιπτώσεις στη λογοτεχνίαΕπεξεργασία

Το Palästinalied είναι ένα διάσημο λυρικό ποίημα του Walther von der Vogelweide γραμμένο στα μεσαία γερμανικά που περιγράφει έναν προσκυνητή που ταξίδευε στους Αγίους Τόπους κατά τη διάρκεια της Ε΄ Σταυροφορίας. [25]

ΣημειώσειςΕπεξεργασία

  1. ↑ Smith, Thomas W. (2019). «How to craft a crusade call: Pope Innocent III and Quia maior (1213)» (στα αγγλικά). Historical Research 92 (255): 2–23. doi:10.1111/1468-2281.12258. ISSN 1468-2281. 
  2. ↑ Christopher Tyerman (2006), God's war: a new history of the Crusades, Harvard University Press, ISBN 0-674-02387-0, https://archive.org/details/godswarnewhistor00tyer 
  3. ↑ Villegas-Aristizábal, Lucas, "A Frisian Perspective on Crusading in Iberia as Part of the Sea Journey to the Holy Land, 1217–1218," Studies in Medieval and Renaissance History, 3rd Series 15 (2018, Pub. 2021), 76-88. eISBN 978-0-86698-876-6
  4. ↑ Villegas-Aristizábal, Lucas, "A Frisian Perspective on Crusading in Iberia," 85-86, 122-123.
  5. ↑ Villegas-Aristizábal, Lucas, "Was the Portuguese Led Military Campaign against Alcácer do Sal in the Autumn of 1217 Part of the Fifth Crusade?", Al-Masaq 30:1 (2019), 62.
  6. ↑ Villegas-Aristizábal, Lucas, "Was the Portuguese Led Military Campaign against Alcácer do Sal in the Autumn of 1217 Part of the Fifth Crusade?", Al-Masaq 30:1 (2019), 64.
  7. ↑ Villegas-Aristizábal, "A Frisian Perspective on Crusading in Iberia"], 88-149.
  8. ↑ Frank McLynn, Genghis Khan. DaCapo Press (2015), 322–327.
  9. ↑ M.F. Brosset, "Historie de la Georgie," I (St. Petersburg, 1849), pp. 548–549.
  10. ↑ David Morgan, "The Mongols," 1986, p. 72. Morgan expresses skepticism that a tumen actually consisted of 10,000 men and notes that most were 3,000 to 7,000 men.
  11. ↑ Alexander Mikaberidze: Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia, Volume 1 (page 311)
  12. ↑ 12,0 12,1 Van Cleve 1969.
  13. ↑ Érszegi & Solymosi 1981, σελ. 133.
  14. ↑ Runciman 1989b.
  15. ↑ Richard 1999, σελ. 297.
  16. ↑ Thomas Keightley, Dionysius Lardner: Outlines of history: from the earliest period to the present time (page 210)
  17. ↑ Kenneth M. Setton, Norman P. Zacour, Harry W. Hazard: A History of the Crusades: The Impact of the Crusades on the Near East (page 358)
  18. ↑ (Jean Richard: The Crusades, c 1071-c. 1291) page 298.
  19. ↑ 19,0 19,1 Jonathan Howard (2011). The Crusades: A History of One of the Most Epic Military Campaigns of All Time. BookCaps Study Guides [for Kindle; Golgotha Press for paperback]. ISBN 9781610428040. Ανακτήθηκε στις 12 Μαΐου 2015. 
  20. ↑ Conte, Joseph J. (4 Δεκεμβρίου 2008). The 14th and Final Crusade to the Middle East: Crusades from the 11th Century to the 21st Century. ISBN 9781452055466. Ανακτήθηκε στις 30 Αυγούστου 2016. 
  21. ↑ Rawson, Andrew (10 Δεκεμβρίου 2015). A Clash of Thrones: The Power-crazed Medieval Kings, Popes and Emperors of Europe. ISBN 9780750966788. Ανακτήθηκε στις 30 Αυγούστου 2016. 
  22. ↑ Hadi, Hamdi (31 Μαρτίου 2016). Afghanistan's Experiences: The History of the Most Horrifying Events Involving Politics, Religion, and Terrorism. ISBN 9781524600068. Ανακτήθηκε στις 30 Αυγούστου 2016. 
  23. ↑ Avner, Falk (2010). Franks and Saracens: Reality and Fantasy in the Crusades and Terrorism. ISBN 9781855757332. Ανακτήθηκε στις 31 Αυγούστου 2016. 
  24. ↑ Christopher Eric Taylor, Waiting for Prester John: The Legend, the Fifth Crusade, and Medieval Christian Holy War, 2011, University of Texas at Austin.
  25. ↑ Kaye, Haley Caroline, "The Troubadours and the Song of the Crusades" (2016).Senior Projects Spring 2016.Paper 280. http://digitalcommons.bard.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1171&context=senproj_s2016. (Pages 70–77)

Περαιτέρω ανάγνωσηΕπεξεργασία

Εξωτερικοί σύνδεσμοιΕπεξεργασία

Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Ε΄_Σταυροφορία&oldid=9171167"