Βικιπαίδεια

Αντιδάνειο: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Περιήγηση ιστορικού διαδραστικά
← Προηγούμενη διαφοράΕπόμενη διαφορά →
Περιεχόμενο που διαγράφηκε Περιεχόμενο που προστέθηκε
ΟπτικήΚώδικας wiki
Mmsoft (συζήτηση | συνεισφορές)
771 επεξεργασίες
Dada (συζήτηση | συνεισφορές)
18.047 επεξεργασίες
+πρότυπα για αναφορές
Γραμμή 14:
Οι όροι που έχουν επικρατήσει σε διάφορες γλώσσες είναι οι εξής: ελλ. αντιδάνεια, περιπλανώμενες λέξεις, ταξιδεύτρες λέξεις, γαλλ. emprunts aller-retour, αγγλ. repatriated loans, γερμ. Ruckwanderer, wanderne Worter, ιταλ. prestiti restituiti, ρουμαν. cuvinte c l toare. Αναφέρουμε το χαρακτηριστικό παράδειγμα αντιδάνειας λέξης της Ελληνικής: αρχ.ελλ. και μεταγεν. διφθέρα > αραβ. defter> τουρκ. defter/tefter >ν.ελλ. τεφτέρι.
 
Aυτό που διαφοροποιεί τα δάνεια από τα αντιδάνεια είναι η αμφίδρομη πορεία, το πήγαινε-έλα (πβ. γαλλ. aller-retour, γερμ. Ruckwanderer), ο επαναπατρισμός (πβ. αγγλ. repatriated) των εκπατρισθεισών / ξενιτεμένων λέξεων. Γι’αυτό ο Πετρούνιας( {{ref|1)}} τα ονομάζει χαρακτηριστικά ‘δάνεια''δάνεια διπλής κατεύθυνσης’κατεύθυνσης''.
 
Από την άλλη πλευρά, δεν νοούνται αντιδάνεια χωρίς την ύπαρξη διαδοχικών δανείων. Ακόμη και η επιστροφή στην αρχική γλώσσα εκδηλώνεται με τη μορφή δανείου. Αναφέρουμε το παράδειγμα: αρχ. ελλ. και μεταγεν. ποντικόν (κάρυον), ‘καρύδι''καρύδι του Πόντου’Πόντου'' >τουρκ. ''fιndιk'' > ν.ελλ. ''φουντούκι''
 
Για να θεωρηθεί μια λέξη της Ν.Ελληνικής αντιδάνειο, βασική προϋπόθεση είναι ο αρχικός και ο τελικός τύπος να ανήκουν στην ίδια γλώσσα, αντιπροσωπεύοντας παλαιότερη και νεότερη μορφή της. Άλλη προϋπόθεση, σύμφωνα με την Αναστασιάδη -Συμεωνίδη( {{ref|2)}}, είναι ότι δεν θα πρέπει να υπάρχει νεολογισμός σε ενδιάμεσο στάδιο. Επομένως αποκλείονται οι νεολογισμοί από την εξέταση των αντιδανείων.
 
Συγκεκριμένα δεν θεωρούνται αντιδάνεια οι εξής κατηγορίες λέξεων που αποτελούν νεολογισμούς:
 
* α) οι νεότερες λέξεις που οι λόγιοι έπλασαν από αρχαίες ή μεταγενέστερες: π.χ. αισιοδοξία.
* β) οι λέξεις που δημιουργήθηκαν σε γλώσσες, όπως η [[γαλλική γλώσσα|Γαλλική]] και η [[αγγλική γλώσσα|Αγγλική]], με στοιχεία της αρχ. Ελληνικής και κατόπιν ήλθαν στη Ν. Ελληνική και στις άλλες γλώσσες ως διεθνείς επιστημονικοί όροι, π.χ. ελλ. ''τηλε'' + ''σκοπειν'' > γαλλ. ''telescope'' > ν.ελλ. ''τηλεσκόπιο''. Τέτοιες λέξεις θα θεωρηθούν ‘ελληνογενείς''ελληνογενείς ξένοι όροι’(όροι'' {{ref|3)}} και όχι αντιδάνεια.
* γ) τα σημασιολογικά δάνεια: π.χ. η έννοια ‘παρακολουθώ και σχολιάζω δημοσιογραφικά ή μεταδίδω τηλεοπτικά ένα γεγονός /μια είδηση’ που απέκτησε το ρήμα καλύπτω λόγω της επίδρασης του αγγλο-αμερικ. ''to cover'' ({{ref|4).}}, και
* δ) τα μεταφραστικά δάνεια: π.χ. ''ουρανοξύστης'' από το αγγλ. ''skyscraper'' ({{ref|5)}}.
 
==Κατηγορίες αντιδανείων της Ν.Ελληνικής==
Γραμμή 32:
Η αρχική λέξη, στο πέρασμά της από γλώσσα σε γλώσσα, θα πρέπει να έχει υποστεί τουλάχιστον ένα είδος γλωσσικής μεταβολής. Έτσι τα αντιδάνεια διαιρούνται σε τρεις (3) κατηγορίες:
 
* α) σε όσα παρουσιάζουν μεταβολή μόνο ως προς τη μορφή: π.χ. αρχ. ελλ. λιμήν, -ένος, αιτ. λιμένα > μεταγεν. ελλ. υποκορ. ''λιμένιον'', το > βυζ. ''λιμένι(ν)'' >τουρκ. liman > ν.ελλ. ''λιμάνι''
* β) σε όσα παρουσιάζουν μεταβολή μόνο ως προς τη σημασία: π.χ. ''φανταστικός'', ‘αυτός''αυτός που ανήκει ή αναφέρεται στη φαντασία’φαντασία'', ‘ανύπαρκτος’''ανύπαρκτος'', ‘πλασματικός’''πλασματικός'' > αγγλ. ''fantastic'' > ν.ελλ. φανταστικός με την επιπλέον σημασία ‘εξαιρετικός’''εξαιρετικός'', ‘εντυπωσιακός’''εντυπωσιακός''. Τέτοιες λέξεις ονομάζονται κρυφά αντιδάνεια ({{ref|6)}}.
* γ) σε όσα παρουσιάζουν μεταβολές και ως προς τη μορφή και ως προς τη σημασία: αρχ.ελλ. καμπή /δωρ. καμπά, ‘κάμψη’, ‘λύγισμα’, ‘καμπυλωτό τμήμα’, ‘κάμψη ώμων, ισχίων, δακτύλων’, ‘άρθρωση’> λατ. camba/gamba ‘πόδι αλόγου και γενικά τετράποδου’> ιταλ. gamba, ‘μηρός ανθρώπου’, ‘τμήμα της κάλτσας και του παντελονιού στο ύψος της κνήμης’ > ν.ελλ.γάμπα, ‘το μέρος του ποδιού από το γόνατο μέχρι τον αστράγαλο’.
 
===Το κριτήριο της γλώσσας===
Εκτός από το κριτήριο της μεταβολής, υπάρχουν διάφορα άλλα κριτήρια με τα οποία κατηγοριοποιούνται οι αντιδάνειες λέξεις της Ν. Ελληνικής.
 
Tο πρώτο είναι η γλώσσα μέσω της οποίας ήλθαν στη Ν. Ελληνική. Υπάρχουν αντιδάνεια μέσω της Λατινικής, της Ιταλικής, της Γαλλικής, της Αγγλικής, της Τουρκικής και άλλων γλωσσών. Καθοριστικός είναι ο ρόλος της Λατινικής, μέσω της οποίας ήλθαν αντιδάνειες λέξεις στη Μεσαιωνική και Νέα Ελληνική: ελλ. χορδή/δωρ. χορδά > λατ. chorda > μεσαιων.ελλ.κόρδα>ν.ελλ.κόρδα, ‘πτέρυγα μοναστηριού’
 
Μέσω της Λατινικής λέξεις ελληνικής καταγωγής πέρασαν στην Ιταλική, στη Γαλλική, στην Αγγλική, από τις οποίες επέστρεψαν στην Ελληνική: ελλ. καρωτόν >μεταγεν. λατ. carota, -ae >ιταλ. carota > ν.ελλ.καρότα, η > καρότο, το μεταγεν. ελλ. αποθήκη >λατ. apotheca, -ae > ιταλ. bottega > προβηγκ. botica > γαλλ. boutique > ν.ελλ. μπουτίκ
 
ελλ. γραμματική (τέχνη) > μεταγεν. λατ. (ars) grammatica > παλαιο-γαλλ. grammaire, grimoire >μεσο-αγγλ. gramer > νεο-αγγλ. grammar, gramaryle > σκωτσ. glammar > σύγχρ.αγγλ. glamour/ αμερ. glamor > ν.ελλ. γκλάμουρ /γκλαμουριά
 
Μεγάλος αριθμός αντιδανείων ήλθε στη Ν.Ελληνική μέσω της Τουρκικής: ελλ. έβενος > αραβ. -περσ. abanus/ abnus > τουρκ. abanoz > ν.ελλ. αμπανόζι
 
Οι περισσότερες αντιδάνειες λέξεις ήλθαν στη Ν.Ελληνική μέσω της Ιταλικής λόγω της ακτινοβολίας της δεύτερης για αιώνες και λόγω της Ενετοκρατίας στην Ελλάδα. Ακολουθούν τα αντιδάνεια μέσω της Τουρκικής λόγω της μακρόχρονης υποδούλωσης των Ελλήνων στον τουρκικό ζυγό. Από την εξέταση ενός μεγάλου αριθμού αντιδανείων λέξεων, συνάγονται ορισμένα στατιστικά συμπεράσματα για τις μεταβολές τις οποίες υπέστησαν.
 
Συγκεκριμένα παρατηρείται ότι τα περισσότερα αντιδάνεια που ήλθαν από την Τουρκική μεταβλήθηκαν μόνο ως προς τη μορφή, ενώ τα περισσότερα αντιδάνεια που ήλθαν από την Ιταλική μεταβλήθηκαν και ως προς τη μορφή και ως προς τη σημασία. Στην κατηγορία των αντιδανείων εντάσσονται τα λεγόμενα αντιδάνεια υβρίδια που προέκυψαν με προσθήκη παραγωγικής κατάληξης σε ενδιάμεση γλώσσα: αρχ.ελλ. πίσος, ο/ πίσον, το >λατ. pisum/ υποκορ. *pisellum > ιταλ pisello > ν.ελλ. μπιζέλι
 
===Το κριτήριο της προσαρμογής===
Γραμμή 57:
Η συχνότητα χρήσης των αντιδανείων αποτελεί επίσης κριτήριο κατηγοριοποίησής τους. Αυτή καθορίζεται με βάση την παλαιότητα, την προσαρμογή, το γόητρο της γλώσσας μέσω της οποίας επέστρεψαν και τα ιδιώματα της Ελληνικής στα οποία απαντούν. Τα περισσότερα είναι λέξεις ευρείας χρήσεως: γάμπα, καρότο. Ορισμένα είναι ιδιωματικές λέξεις, κυρίως αυτά που ήλθαν από την Τουρκική: αμπανόζι. Απαντούν κυρίως στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, στη Μακεδονία, στη Θράκη, στον Πόντο, στη Ρούμελη. Ελάχιστα που επέστρεψαν μέσω της Ιταλικής και της Ενετικής απαντούν κυρίως στα Επτάνησα, στην Κρήτη και στην Πελοπόννησο: αρχ.ελλ. μηχανή/ δωρ. μαχανά > λατ. machina /δημώδ. λατ. αμάρτυρο macina >ιταλ. macchina/macina >ν.ελλ. μάκινα/μάκενα
 
Ορισμένα αντιδάνεια διευρύνουν ολοένα και περισσότερο τη χρήση τους: γκλάμουρ-γκλαμουριά. Υπάρχουν ελάχιστα αντιδάνεια που αποτελούν ειδικούς όρους: ελληνιστ. εγκύκλιος παιδεία, ‘σύνολο επιστημονικής εκπαίδευσης’ >νεολατ. encyclopaedia > γαλλ. encyclopedie > λόγ. εγκυκλοπαιδεία > ν.ελλ. εγκυκλοπαίδεια Τα περισσότερα αντιδάνεια επηρεάστηκαν από την προφορά των λέξεων των γλωσσών από τις οποίες προήλθαν. Γι’αυτό χαρακτηρίζονται ακουστικά αντιδάνεια ({{ref|7)}}: αρχ.ελλ. βαλάνειον >λατ. balineum >balneum >*banneum> *baneum > banium >banyum >ιταλ. bagno >ν.ελλ. μπάνιο Ελάχιστα είναι επηρεασμένα από τη γραπτή μορφή των λέξεων των γλωσσών από τις οποίες προήλθαν και ονομάζονται οπτικά αντιδάνεια: ελλ. σμύρις/σμίρις, -ιδος /σπάν.-εως /σμιρίτης λίθος >λατ. smyris, -idis >*smirilium >όψιμο λατ. smeriglion >ιταλ. smeriglio >ν.ελλ. σμιρίγλι/ σμυρίγκλι/σμιρίγκλι
 
Η απόδοση του ιταλ. -gli ως -γλι- αντί -λι εξηγείται αν θεωρηθεί ότι πρόκειται για οπτικό αντιδάνειο. Ορισμένες λέξεις έχουν εσφαλμένα θεωρηθεί από ορισμένους ως αντιδάνεια. Γι’αυτό θα πρέπει να υπάρχουν επαρκείς αποδείξεις (δικαιολόγηση μορφο-φωνολογικών μεταβολών, χρονολόγηση, σημασιολογικά, πραγματολογικά στοιχεία για τη χρήση των λέξεων). Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η λ. καπετάνιος που δεν πρέπει να θεωρείται αντιδάνειο, αλλά δάνειο που, μέσω της Ενετικής, ανάγεται στη Λατινική: λατ. caput, -itis >μεσαιων.λατ. capitaneus 6ου αι./μεταγεν. capitanus>ενετ. capetano/capetanio/capitanio>ν.ελλ. καπετάνιος ({{ref|8)}}. Τα βυζ. κατεπάνω/κατεπάνος/καταπάνος απαντούν το 10ο αι. και δημιουργήθηκαν για να αποδοθεί ο υστερολατ. λατ.τύπος ή από παρετυμολογία ({{ref|9)}}.
 
Εκτός από τις αντιδάνειες λέξεις, αναφέρονται στη βιβλιογραφία και αντιδάνεια επιθήματα της Ν.Ελληνικής, π.χ. -ίστας: αρχ.ελλ. -ιστής>λατ. -ista >ιταλ. -ista>ν.ελλ. -ίστας ({{ref|10)}}.
 
Η Α.-Μ. Αποστόλου - Πανάρα ({{ref|11)}} κάνει λόγο για αντιδάνεια προθήματα (κάποια από αυτά προήλθαν από προθέσεις, π.χ. αντί) και επιθήματα ελληνικής καταγωγής που διαδόθηκαν ευρέως σε πολλές γλώσσες και γι’αυτό αποτελούν διεθνισμούς: αντιήρωας < antihero, bio-, holo-).
 
==Αναφορές==
#{{note|1}} Πετρούνιας 1985: 307-416.
 
#{{note|2}} Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1985: 261-268.
 
#{{note|3}} Μπαμπινιώτη Γ. 1998: Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα. Κέντρο Λεξικολογίας.
 
#{{note|4}} Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1994: 34.
 
#{{note|5}} Χαραλαμπάκης 19993: 329-330.
 
#{{note|6}} Πετρούνιας 1982: 331.
 
#{{note|7}} πβ. ακουστικά δάνεια Πετρούνιας 1984 /1994: 424-425 και Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1994: 156-157.
 
#{{note|8}} Μπαμπινιώτη Γ. 1998: Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Κέντρο Λεξικολογίας.
 
#{{note|9}} Μαγουλάς 1970: ΕΕΦΣΠΑ, 324-350
 
#{{note|10}} Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1985: 265.
 
#{{note|11}} Α.-Μ. Αποστόλου- Πανάρα 1997: 152-153, 157-159.
 
==Βιβλιογραφία==
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/wiki/Αντιδάνειο"