Γιάκομπ Φίλιπ Φαλμεράυερ: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων
Περιεχόμενο που διαγράφηκε Περιεχόμενο που προστέθηκε
Χωρίς σύνοψη επεξεργασίας |
rv unexplained removal of content |
||
Γραμμή 1:
[[Image:Fallmerayer.jpg|thumb|150px|right|Πορτραίτο του Φαλμεράυερ.]]
Ο '''Γιάκομπ Φίλιπ Φαλμεράιερ''' ([[Γερμανική γλώσσα|Γερμανικά]]: '''Jakob Philipp Fallmerayer''' [[10 Δεκεμβρίου]] [[1790]], Τιρόλο – [[26 Απριλίου]] [[1861]], [[Μόναχο]]) ήταν [[Αυστρία|Αυστριακός]] περιηγητής, δημοσιογράφος, πολιτικός και ιστορικός, περισσότερο γνωστός για τις περιηγητικές αφηγήσεις του και τις θεωρίες του σχετικά με τη φυλετική καταγωγή των Νεοελλήνων. Στο έργο του "Ιστορία της χερσονήσου της Πελοποννήσου κατά τους Μεσαιωνικούς Χρόνους" διατυπώνει την άποψη πως οι [[Έλληνες]] της νεότερης εποχής δεν κατάγονται από την φυλή των αρχαίων Ελλήνων, αλλά προέρχονται από [[Σλάβοι|Σλάβους]] που εισέβαλαν στην [[Ελλάδα]] κατά την περίοδο του [[Μεσαίωνας|Μεσαίωνα]] και [[Αλβανία|Αλβανούς]] που εξαπλώθηκαν κατά τον ύστερο Μεσαίωνα και τους νεότερους χρόνους.
==Βίος==
Ο Φαλμεράιερ καταγόταν από φτωχούς γονείς και φέρεται ότι κατά την παιδική του ηλικία ήταν βοσκός. Αργότερα φοίτησε στην εκκλησιαστική σχολή του Μπρίξεν και στο Πανεπιστήμιο του [[Σάλτσμπουργκ]], [[θεολογία]], ανατολικές γλώσσες και [[ιστορία]]. Αργότερα σπούδασε την [[νομική επιστήμη]] στο Πανεπιστήμιο του Λάντσουτ, για να αφοσιωθεί τελικά στην κλασσική [[φιλολογία]] και τη [[γλωσσολογία]]. Ολοκληρώνοντας τη στρατιωτική του θητεία στο βαθμό του υπολοχαγού, έμεινε για μεγάλο χρονικό διάστημα στη [[Γαλλία]] με το σύνταγμά του, ως δάσκαλος στο [[Άουγκσμπουργκ]]. Αργότερα διετέλεσε καθηγητής στο φιλολογικό λύκειο του Λάντσχουτ<ref>Εκεί εξαιτίας ενός λόγου που εκφώνησε ''Περί της χρησιμότητας της Ιστορίας'' και θεωρήθηκε φιλελεύθερος, προκάλεσε την οργή των φανατικών [[Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία|Καθολικών]], που φρόντισαν να εξαφανίσουν τα αντίτυπά του. Βλ. Παπακωνσταντίνου Θ. 1962, 102.</ref>.
Από το [[1831]] έως το [[1834]] περιηγήθηκε με τον [[Ρωσία|Ρώσο]] στρατηγό Όστερμαν-Τολστόι στην [[Αίγυπτος|Αίγυπτο]], τη Νουβία, την [[Παλαιστίνη (ιστορική περιοχή)|Παλαιστίνη]], τη [[Συρία]], τις [[Σποράδες]], τις [[Κυκλάδες]], την ηπειρωτική Ελλάδα, όπου φέρεται ότι συναντήθηκε με τον αρχαιολόγο [[Κυριάκος Πιττάκης|Κυριάκο Πιττάκη]], και αργότερα στην [[Κωνσταντινούπολη]].
Το [[1835]] έγινε μέλος της Ακαδημίας Επιστημών του Μονάχου και το [[1836]] εγκατέλειψε την πόλη για να περιηγηθεί στη νότια Γαλλία και την [[Ιταλία]] με τον φίλο του πλέον Όστερμαν-Τολστόι. Στην Ιταλία παρέμεινε τέσσερα χρόνια, συγκεκριμένα στην [[Γένοβα]], και από εκεί επιχείρησε μια δεύτερη περιηγητική εκστρατεία στην Ανατολή, διαπλέοντας τον [[Δούναβης|Δούναβη]] μέχρι τον [[Εύξεινος Πόντος|Εύξεινο Πόντο]], από εκεί στην [[Τραπεζούντα]] και την Κωνσταντινούπολη, το [[Άγιο Όρος]], τη [[Μακεδονία]] και τη [[Θεσσαλία]].
Στην τρίτη περιήγησή του προς την Ανατολή επισκέφθηκε και πάλι την Κωνσταντινούπολη, τη [[Μικρά Ασία]], τη Συρία και την Παλαιστίνη. Τις περιηγήσεις διέκοψε ο διορισμός του ως τακτικός καθηγητής της ιστορίας στο [[Πανεπιστήμιο του Μονάχου]]. Επιστρέφοντας στο [[Μόναχο]], πέραν της καθηγητικής του ιδιότητας, ο Φαλμεράυερ ασχολήθηκε και με την [[πολιτική]], ως βουλευτής της Γερμανικής Εθνοσυνέλευσης της [[Φραγκφούρτη|Φραγκφούρτης]]. Εξαιτίας των δηλωμένων αντιμοναρχικών του φρονημάτων εκδιώχθηκε από το πανεπιστήμιο και αναγκάστηκε να καταφύγει στην [[Ελβετία]]. Επέστρεψε μόνον όταν ψηφίστηκε [[Αμνηστία|αμνηστευτικός]] [[νόμος]] το [[1850]] για όλους τους αντιφρονούντες. Τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του τα έζησε μακριά από την πολιτική και το πανεπιστήμιο, ασκώντας βιοποριστικά το επάγγελμα του [[δημοσιογράφος|δημοσιογράφου]].
Αν και ως ιστορικός δε θεωρείται εξέχων, τα έργα του, μείζονα και ελάσσονα, διακρίνονται για τη [[λογοτεχνία|λογοτεχνική]] τους αξία, το κλασικό ύφος και γλώσσα τους. Ιδιαίτερα ενδιαφέροντα ως πηγές έρευνας για τις αφηγήσεις τους, θεωρούνται τα απομνημονεύματά του. Ο αντίκτυπος της θεωρίας του για την καταγωγή των Νεοελλήνων ήταν και η γενεσιουργός αιτία για τη δημιουργία της [[επιστήμη|επιστήμης]] της [[Λαογραφία|Λαογραφίας]] στην Ελλάδα.
==Θεωρία==
Όπως είναι φυσικό στην εποχή της εμφάνισης της θεωρίας του ξέσπασε μεγάλος θόρυβος τόσο στην [[Ευρώπη]] όσο και στην Ελλάδα, προκαλώντας αρνητικά σχόλια εν είδει αντιρρητικής φιλολογίας. Οι Έλληνες λόγιοι προσπάθησαν να αποδείξουν αβάσιμους τους ισχυρισμούς του με συγκριτικές μελέτες της γλώσσας, των ηθών και των εθίμων των Ελλήνων διαχρονικά. Αρκετοί Έλληνες λόγιοι δημοσίευσαν έργα ενώ οι εφημερίδες εδημοσίευσαν πολεμικές και γελοιογραφίες εναντίον του. Φέρεται ότι διάφοροι ρήτορες τον απαξίωναν σε διαλέξεις, ενώ τα παιδιά τον αποδοκίμαζαν στο δρόμο<ref>Βελουδής 1982, σσ. 46–66</ref>. Η θεωρία του, αν και κινείται ενίοτε στα όρια της υπερβολής, εμπεριέχει έγκυρα στοιχεία, ιδιαίτερα σε σχέση με την παντελή άρνηση της φυλετικής καθαρότητας<ref>Todorova Maria 2009, ''Imagining the Balkans'', Oxford University Press, United States, ISBN 9780195387865, σσ. 125-126</ref>.
Σύμφωνα με τις απόψεις του η φυλή των αρχαίων Ελλήνων εξαφανίστηκε παντελώς εξαιτίας της καθόδου σλάβικων φύλων στην [[Πελοπόννησος|Πελοπόννησο]] και την υπόλοιπη Ελλάδα κατά τον 6ο αιώνα. Συγκεκριμένα αναφέρει:
<blockquote>
''Η Ελληνική φυλή έχει τελείως εξολοθρευθή από την Ευρώπη. Η φυσική ομορφιά, το μεγαλείο του πνεύματος, η απλότητα των συνηθειών, η καλλιτεχνική δημιουργία, οι αθλητικοί αγώνες, οι πόλεις, τα χωριά, το μεγαλείο των μνημείων και των αρχαίων ναών, ακόμα και το όνομα του λαού, έχουν εξαφανισθή από την Ελλάδα''
</blockquote>
Για τον Φαλμεράυερ πρόγονοι των συγχρόνων Ελλήνων είναι οι [[Σλάβοι]], κατά κύριο λόγο, και οι Αλβανοί που μετανάστευσαν στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του [[Μεσαίωνας|Μεσαίωνα]], εξαφανίζοντας την ελληνική φυλή, με αποτέλεσμα οι σύγχρονοι Έλληνες να αποτελούν στην ουσία μια σλαβική φυλή:
<blockquote>
''Ούτε μία απλή σταγόνα αίματος, γνησίου ελληνικού αίματος, δεν τρέχει στις φλέβες των χριστιανών κατοίκων της σημερινής Ελλάδας. Μιά τρομερή καταιγίδα διασκόρπισε έως την πιό απόμακρη γωνιά της Πελοπονήσου μιά νεά φυλή συγγενή προς την μεγάλη φυλή των Σλάβων. Οι Σκύθες-Σλάβοι, οι Ιλλυριοί-Αρβανίτες, οι συγγενικοί με τους Σέρβους και τους Βουλγάρους λαοί, είναι εκείνοι που τώρα ονομάζουμε Ελληνες. Ενας λαός με σλαβικά χαρακτηριστικά , τοξοειδείς βλεφαρίδες και σκληρά χαρακτηριστικά Αλβανών βοσκών του βουνού, που φυσικά δεν προέρχεται από το αίμα του Νάρκισου, του Αλκιβιάδη και του Αντίνοου. Μόνο μία δυνατή ρομαντική φαντασία μπορεί να ονειρεύεται ακόμα μιά αναγέννηση των αρχαίων Ελλήνων''
</blockquote>
Η εμφάνιση της θεωρίας του Φαλμεράυερ έγινε σε μία περίοδο που οι Έλληνες αγωνίζονταν για την απελευθέρωση από τους [[Οθωμανοί|Τούρκους]], γεγονός που είχε προκαλέσει κύματα συμπάθειας και σεβασμού σε ολόκληρη την Ευρώπη προς τον ιστορικό λαό που πάσχιζε για την ελευθερία του, και μία έντονη υποστήριξη για την αναβίωση του ελληνικού μεγαλείου μετά από τόσους αιώνες σκλαβιάς. Τότε εμφανίστηκε ο Αυστριακός ιστορικός, ο οποίος διακηρύσσοντας τον αφανισμό των Ελλήνων, υποστήριξε ότι η Ευρώπη δεν χρωστάει τίποτα στους σύγχρονους κατοίκους της Ελλάδας. Η θεωρία έχει την βάση της στην αναστροφή της εξιδανικευμένης εικόνας που κατασκεύασαν οι Ευρωπαίοι για τους σύγχρονους Έλληνες. Η σκληρή πραγματικότητα της Ελλάδας στη συγκεκριμένη περίοδο, ήταν η εικόνα της εξαθλίωσης και της προσαρμογής στα "βάρβαρα", κατά τους Ευρωπαίους διανοούμενος, ήθη της Ανατολής. Στο βαθμό που οι σύγχρονοι Έλληνες διέψευδαν τις προσδοκίες των [[Ρομαντισμός|ρομαντικών]] [[Φιλέλληνας|φιλελλήνων]], άρχισε σταδιακά να αμφισβητείται και η ίδια τους η ταυτότητα, δηλαδή η [[Αρχαία Ελλάδα|αρχαιοελληνική]] καταγωγή πάνω στην οποία θεμελίωσαν τον [[Νεοελληνικός διαφωτισμός|Νεοελληνικό Διαφωτισμό]] και την [[Ελληνική Επανάσταση του 1821|επανάστασή]] τους<ref>Πολίτης Αλ. 1998, 23-26.</ref>.
<blockquote>
''Ενα διπλό στρώμα από ερείπια και ο βόρβορος δύο νέων και διαφορετικών λαών σκεπάζει τους τάφους των αρχαίων Ελλήνων. Τα αθάνατα έργα του αρχαίου ελληνικού πνεύματος και μερικά ερείπια, που βρίσκονται στην Ελλάδα, αποτελούν τώρα την μόνη απόδειξη πως πριν από πολλά χρόνια υπήρχε ένας λαός σαν τους Ελληνες''
</blockquote>
Σύμφωνα με τον Φαλμεράιερ ο εκσλαβισμός και ο εξαλβανισμός περιοχών της ελλαδικής επικράτειας, νόθευσε και εξαφάνισε μέσω της φυλετικής επιμειξίας την αρχαιοελληνική φυλή και τον [[Πολιτισμός|πολιτισμό]] της. Σύμφωνα με το επιχείρημα της φυλετικά ανόθευτης ιστορικής κοινότητας -χαρακτηριστικό της ρομαντικής ιστοριογραφίας- οι σύγχρονοι Έλληνες δεν είναι γνήσιοι απόγονοι των αρχαίων και συνεπώς δεν είναι ορθό να αντιμετωπίζονται ως τέτοιοι. Η άποψή του προκάλεσε σημαντική κρίση στη σχέση που δημιούργησαν οι σύγχρονοι Έλληνες με την ταυτότητά τους, το παρελθόν και την ιστορία τους. Η αμφισβήτηση της καταγωγής από τους αρχαίους προγόνους έθεσε ζήτημα επαναπροσδιορισμού της εθνικής ταυτότητας. Το ζήτημα της ιδιαιτερότητας και μοναδικότητας του ελληνικού έθνους τέθηκε υπό καθεστώς επαναδιαπραγμάτευσης<ref>Ροτζώκος Ν. 1999, 221.</ref>.
Οι ιστορικοί που έγραψαν προκειμένου να αντικρούσουν τη θεωρία του υποστηρίζουν πως ο Φαλμεράιερ παρερμήνευσε χωρία [[Βυζαντινή ιστοριογραφία|Βυζαντινών ιστορικών]]. Ο [[Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος]] ήταν ο Έλληνας ιστορικός που έλεγξε ως εσφαλμένη τη θεωρία του στη μελέτη του περί της εποίκισης των Σλάβων στην Πελοπόννησο<ref>Παπαρρηγόπουλος Κ. 1843, ''Περί εποικίσεως σλαυικών τινων φύλων είς την Πελοπόννησον'', Αθήνα.</ref>.
Το ζήτημα της καταγωγής των σύγχρονων Ελλήνων τέθηκε, ως ήταν φυσικό, στο επίκεντρο της έρευνας της ελληνικής και ξένης ιστοριογραφίας της περιόδου, σαφώς επηρεασμένης από τον ρομαντικό ιστορισμό. Το [[εννοιολογικό πλαίσιο|πλαίσιο]] μέσα στο οποίο έγινε αυτός ο προσδιορισμός ήταν καθαρά πολιτισμικό. Εφόσον ο ελληνικός πολιτισμός επιβιώνει ιστορικά, είναι διαχρονικός, ενιαίος και μοναδικός, καθώς παρουσιάζεται σε όλη την διάρκεια της ιστορικής του πορείας να έχει αφομοιωτικές δυνατότητες των εξωγενών στοιχείων, διατηρώντας τον πυρήνα της ταυτότητάς του. Αυτή ήταν η βασική ιδέα, μέσω της οποίας επιχειρήθηκε η αποκατάσταση της ελληνικής ιστορικής συνέχειας του ελληνικού [[Έθνος (κοινωνιολογία)|έθνους]] ανά τους αιώνες και συνεπώς η αντίκρουση της θεωρίας Φαλμεράιερ<ref>Βελουδής Γ. 1982, 29-42, 63-80.</ref>.
Οι θέσεις του Φαλμεράιερ απορρίφθηκαν ως υποκειμενικές και αντιεπιστημονικές από την Βαυαρική Ακαδημία Επιστημών και Κλασικών Μελετών, ενώ δέχτηκε επικρίσεις από πολλούς Ευρωπαίους ιστορικούς. Παράλληλα ήταν η αφορμή για να ξεκινήσουν γενετικές μελέτες πάνω στον ελληνικό πληθυσμό από ξένους γενετιστές όπως ο [[Ιταλία|Ιταλός]] Λουίτζι Λούκα Καβάλι-Σφόρτσα, οι οποίοι υποστήριξαν την γενετική σύνδεση αρχαίων και σύγχρονων Ελλήνων<ref>Η ιδέα της φυλετικής καθαρότητας συνδέεται με την πεποίθηση ότι οι διάφορες [[φυλή|φυλές]] είναι δυνατόν να διατηρηθούν αμιγείς απαγορεύοντας τον συγχρωτισμό και την επιμειξία με άλλες φυλές. Ιδεολογική βάση του ρατσισμού η συγκεκριμένη ιδέα επενδύθηκε με απόπειρες βιολογικής απόδειξης, αλλά σήμερα θεωρείται ψευδοεπιστημονική.</ref>.
==Εργογραφία==
*1827: ''Geschichte des Kaisertums von Trapezunt'' (Ιστορία της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας) (Μόναχο).
*1830: ''Geschichte der Halbinsel Morea während des Mittelalters.'' Teil 1: ''Untergang der peloponnesischen Hellenen und Wiederbevölkerung des leeren Bodens durch slavische Volksstämme'' (Ιστορία της χερσονήσου της Πελοποννήσου κατά τους Μεσαιωνικούς Χρόνους Μέρος πρώτο: Παρακμή των Ελλήνων της Πελοποννήσου καιεπανακατοίκησης της κενής γης από Σλαβικούς λαούς) (Στουτγάρδη).
*1835: ''Welchen Einfluß hatte die Besetzung Griechenlands durch die Slawen auf das Schicksal der Stadt Athen und der Landschaft Attika? Oder nähere Begründung der im ersten Bande der'' Geschichte der Halbinsel Morea während des Mittelalters ''aufgestellten Lehre über die Enstehung der heutigen Griechen'' (Ποιά ήταν η επίδραση της κατοχής της Ελλάδας από τους Σλάβους στην πόλη των Αθηνών και τα περίχωρα της Αττικής; Ή, μια λεπτομερέστερη ερμηνεία της θεωρίας περί της προέλευσης των σημερινών Ελλήνων που προτάθηκε στον πρώτο τόμο, στο ''Ιστορία της χερσονήσου της Πελοποννήσου κατά τους Μεσαιωνικούς Χρόνους '') (Στουτγάρδη).
*1836: ''Geschichte der Halbinsel Morea während des Mittelalters.'' Teil 2: ''Morea, durch innere Kriege zwischen Franken und Byzantinern verwüstet und von albanischen Colonisten überschwemmt, wird endlich von den Türken erobert. Von 1250-1500 nach Christus'' (Μέρος δεύτερο: Ο Μωρηάς, ερημωμένος από εσωτερικούς πολέμους μεταξύ των Φράγκων και των Βυζαντινών και επανοικημένος από Αλβανούς αποικιστές, κατακτάται τελικά από τους Τούρκους. Από το 1250 έως το 1500) ([[Τύμπινγκεν]]).
*1843-44: ''Originalfragmente, Chroniken, Inschriften und anderes Material zur Geschichte des Kaisertums Trapezunt'' (Original fragments, chronicles, inscriptions, and other material on the history of the Empire of Trebizond) (''Abhandlungen der Historischen Klasse der Bayerischen Akademie der Wissenschaften.'' Bd. 3, Abt. 3, pp. 1-159 and Bd. 4, Abt. 1, pp. 1-108).
*1845: ''Fragmente aus dem Orient'' (Αποσπάσματα από την Ανατολή) [2 Τόμοι] ([[Στουτγάρδη]]). [http://www.literature.at/webinterface/library/COLLECTION_V01?objid=11671 Διαθέσιμο online]
*1852: ''Denkschrift über Golgotha und das Heilig-Grab: Der Evangelist Johannes, der jüdische Geschichtsschreiber Flavius Josephus und die Gottesgelehrtheit des Orients'' (Στοχασμοί περί του Γολγοθά και του Αγίου Τάφου: Ιωάννης ο Ευαγγελιστής, ο Ιουδαίος ιστορικός [[Φλάβιος Ιώσηπος]] και η θεία πολυμάθεια της Ανατολής) (''Abhandlungen der Historischen Klasse der Bayerischen Akademie der Wissenschaften.'' Bd. 6, Abt. 3, 643-88).
*1853: ''Das Tote Meer'' (Η [[Νεκρά Θάλασσα]]) (''Abhandlungen der Historischen Klasse der Bayerischen Akademie der Wissenschaften.'' Bd. 7, Abt. 1, σσ. 39-144).
*1857: ''Das albanesische Element in Griechenland.'' Abt. 1: ''Über Ursprung und Altertum der Albanesen'' (Το αλβανικό στοιχείο στην Ελλάδα. Μέρος πρώτον: Περί της καταγωγής και της αρχαιότητος των Αλβανών.) (''Abhandlungen der Historischen Klasse der Bayerischen Akademie der Wissenschaften.'' Bd. 8, Abt. 2, σσ. 417-87).
*1860-61: ''Das albanesische Element in Griechenland.'' Abt. 2 und 3: ''Was man über die Taten und Schicksale des albanesischen Volkes von seinem ersten Auftreten in der Geschichte bis zu seiner Unterjochung durch die Türken nach dem Tode Skander-Bergs mit Sicherheit wissen kann.'' (Pts. 2 and 3: What can be known with certainty about the deeds and fate of the Albanian people from their first appearance in history until their subjugation by the Turks after the death of Skanderberg.) (''Abhandlungen der Historischen Klasse der Bayerischen Akademie der Wissenschaften.'' Bd. 8, Abt. 3, pp. 657-736 and Bd. 9, Abt. 1, pp. 3-110).
*1861: G.M. Thomas, ed., ''Gesammelte Werke.'' Bd. 1: ''Neue Fragmente aus dem Orient.'' Bd. 2: ''Politische und kulturhistorische Aufsätze.'' Bd. 3: ''Kritische Versuche.'' (Collected works. V. 1: New fragments from the Orient. V. 2: Political and cultural-historical essays. V. 3: Critical essays.) (Leipzig). [http://www.literature.at/webinterface/library/COLLECTION_V01?objid=11671 Available online]
*1877: G.M. Thomas, ed., ''Fragmente aus dem Orient'' (2nd edition, Stuttgart).
*1913: H. Feigl and E. Molden, eds., ''Schriften und Tagebücher: Fragmente aus dem Orient. Neue Fragmente. Politisch-historische Aufsätze — Tagebücher (in Auswahl)'' (Writings and diaries: Fragments from the Orient, New fragments, Political-historical essays — Selections from the diaries) (Munich and Leipzig).
*1943: E. Mika, ed., ''Byzanz und das Abendland: Ausgewählte Schriften'' (Byzantium and the West: selected writings) (Vienna).
*1949: F. Dölger, ed., ''Hagion Oros oder der Heilige Berg Athos'' (Hagion Oros, or, the Holy Mount Athos) (Vienna).
*1963: H. Reidt, ed., ''Fragmente aus dem Orient'' (Munich).
*1978: F.H. Riedl, ed., ''Hagion Oros oder der Heilige Berg Athos'' (Bozen). ISBN 88-7014-008-3
*1978: A. Kollautz, ed., ''Antrittsvolesung über Unversalgeschichte, gehalten zu Landshut am 20. November 1862'' (Inaugural lecture on universal history, held at Landshut on November 20, 1862) (''Der Schlern'' 52, pp. 123-39).
*1980: ''Geschichte des Kaisertums von Trapezunt'' (reprint of 1827 edition) (Hildesheim). ISBN 3487005859
*1984: E. Thurnher, ed., ''Reden und Vorreden'' (Speeches and Forewords) (Salzburg and Munich). ISBN 3-7025-0198-3
*1990: E. Thurnher, ed., ''Europa zwischen Rom und Byzanz'' (Europe between Rome and Byzantium) (Bozen). ISBN 88-7014-576-X
*2002: E. Hastaba, ed., ''Der Heilige Berg Athos'' (Bozen). ISBN 8872831741
*2003: N. Nepravishta, tr., ''Elementi shqiptar në Greqi'' (Albanian translation of ''Das albanesische Element in Griechenland'') (Tirana). ISBN 99927-950-0-X
*2007: ''Fragmente aus dem Orient'' (Bozen). ISBN 8872832543
==Παραπομπές-σημειώσεις==
<references />
| |||