Deus otiosus: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Η αντίληψη του θεού – ''deus otiosus'' είναι κοινή σε πολλές θρησκείες, διαφορετικές μεταξύ τους και σε όλα τα μέρη του κόσμου. Ο όρος πιθανόν προέρχεται από τον Αρχιεπίσκοπο της [[Ούπσαλα]] ''Nathan Söderblom''<ref>''Fikentscher'', Deus otiosus-Deus activus, 73, με παραπομπή στο έργο του ''Söderblom'', Das Werden des Gottesglaubens, Leipzig 1916</ref>. Στη σημερινή εποχή επιβιώνει κυρίως σε θρησκείες [[Ιθαγενείς πληθυσμοί της Αμερικής|ιθαγενών πληθυσμών της Αμερικής]], της [[Αφρική|Αφρικής]], της [[Αυστραλία|Αυστραλίας]] και των νησιών του [[Ειρηνικός Ωκεανός|Ειρηνικού]]. Ο ''deus otiosus'' είναι μέρος του [[κοσμολογία|κοσμολογικού μύθου]] των θρησκειών αυτών. Έχει δημιουργήσει τον κόσμο και πολλές φορές έχει διδάξει στους ανθρώπους τη φωτιά ή την καλλιέργεια της γης<ref>''Fikentscher'', Deus otiosus-Deus activus, 70</ref>. Κατόπιν όμως για κάποιο λόγο αποσύρεται, αφήνοντας τον κόσμο στην τύχη του και στις αντικρουόμενες δυνάμεις που υπάρχουν σ’αυτόν<ref>''Fikentscher'', Deus otiosus-Deus activus, 78</ref>. Συνήθως, αλλά όχι πάντα, συνδέεται με τον ουρανό: είτε ο ίδιος ο ουρανός είναι ''deus otiosus'' είτε ο θεός έχει αποσυρθεί στον ουρανό<ref>''Eliade'', The Sacred and the Profane, 121 κ.εξ.</ref>. Πολλοί κοσμολογικοί μύθοι της Αφρικής αφηγούνται ότι ο ουρανός ήταν στην αρχή ξαπλωμένος πάνω στη γη, αλλά τον ενόχλησαν οι ανθρώπινες δραστηριότητες και αποτραβήχτηκε. Κατά άλλες εκδοχές λαών της Αφρικής ο θεός ζούσε μαζί με τους ανθρώπους στη γη ή οι άνθρωποι μαζί με τον θεό στον ουρανό αλλά για διάφορους λόγους η συμβίωση διαταράχτηκε και ο θεός αποσύρθηκε (στον ουρανό, στη γη ή σε μια βουνοκορφή)<ref>''Eliade/Sullivan''</ref>. Για τους ''Selk’nam'', φυλή στη [[Γη του Πυρός]], ο δημιουργός θεός ''Temáukel'' δημιούργησε μυθικούς προγόνους, οι οποίοι ανέλαβαν να ολοκληρώσουν τη δημιουργία του κόσμου. Όταν ο κόσμος ολοκληρώθηκε, ο ''Temáukel'' αποτραβήχτηκε πέρα από τα αστέρια. Δεν ενδιαφέρεται για τα ανθρώπινα δρώμενα και αντίστοιχα οι άνθρωποι δεν τον λατρεύουν και δεν του απευθύνουν προσευχές, παρά μόνο σε περιπτώσεις μεγάλων ασθενειών ή κακοκαιρίας<ref>''Eliade/Sullivan''</ref>.

Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που o ''deus otiosus'' δε συνδέεται με τον ουρανό. Κατά τους Ινδιάνους ''Tohono O’odham'' ο κόσμος, οι άνθρωποι και τα ζώα δημιουργήθηκαν από τον ''Elder Brother''. Στη συνέχεια όμως ο ''Elder Brother'' δεν μπορούσε ή δεν ήθελε να αμυνθεί ενάντια στους πιο δυνατούς από τον ίδιο εχθρούς του και έσκαψε έναν λαβύρινθο κάτω από τη γη, όπου και κρύφτηκε<ref>''Fikentscher'', Deus otiosus-Deus activus, 75</ref>. Για τους ''Mbuti'' στο [[Κονγκό]], ''deus otiosus'' είναι το δάσος, το οποίο είναι πηγή ζωής. Είναι ανενεργό, αλλά αποτελεί σημείο αναφοράς και κριτικής στην καθημερινή ζωή<ref>''Fikentscher'', Modes of Thought, 221</ref>.

Κοινό χαρακτηριστικό είναι ότι ο ''deus otiosus'' δε λατρεύεται. Μπορεί να του απευθύνουν οι άνθρωποι θυσίες και προσευχές, αλλά σε έκτακτες περιπτώσεις, ενώ δεν υπάρχουν σταθερές γιορτές προς τιμήν του<ref>''Eliade'', The Sacred and the Profane, 125: "the celestial supreme being appears to have lost religious currency"</ref>. Οι μύθοι γι’αυτόν είναι σύντομοι σε σχέση με τις αφηγήσεις για τα κατορθώματα ηρώων ή άλλων θεών και σε αυτούς τους μύθους περιγράφεται η απόσυρση ή αντικατάστασή του. Η απόσυρση συνήθως γίνεται είτε οικεία βουλήσει είτε όταν ένας νεώτερος θεός του πάρει την παντοδυναμία. Περιβεβλημένος με ασάφεια και αδρότητα και αποτελώντας το ανώτατο ον, ο ''deus otiosus'' ορίζει τα άκρα όρια του όντος και της θρησκευτικής φαντασίας. Πέρα από αυτόν δεν υπάρχει τίποτα. Συμβολίζει την πρωταρχική εποχή ''(primordiality)'', την εποχή πριν και πέρα από τον χρόνο. Στις θρησκείες όπου ο ''deus otiosus'' αποσύρθηκε στον ουρανό, ο ουρανός συμβολίζει την απόσταση και τη διαφορά<ref>''Eliade/Sullivan''</ref>. Κάποιοι ''dei otiosi'' θα επιστρέψουν στο τέλος του χρόνου, όταν όλα τελειώσουν. Μπορεί με το πέρασμα του χρόνου ο αποσυρμένος θεός να ξεχαστεί και να φύγει από το πάνθεον της φυλής. Τέτοια περίπτωση είναι ο ''*Dyeus'', ο ινδοευρωπαϊκός θεός του ουρανού, ο οποίος αργότερα σταμάτησε να λατρεύεται. Δεν υπάρχουν ύμνοι και μύθοι που να τον αναφέρουν. Παρ’όλα αυτά υπάρχουν αναφορές στην Αταρβαβέδα (μια από τις τέσσερις [[Βέδες]]), όπως "ο ουρανός γνωρίζει τα πάντα" (1.32.4) ή "ο ουρανός πατέρας" (6.4.3) που υπενθυμίζουν την αρχετυπική εικόνα, ενώ αποτελεί το πρότυπο για τον [[ινδουισμός|ινδουιστικό]] θεό ''Dyaus Pitar'', τον αρχαίο ελληνικό [[Δίας|Δία]] και τον ρωμαϊκό [[Γιούπιτερ]]<ref>''Eliade/Sullivan''</ref>.

Στη [[Μεσοποταμιακή μυθολογία|θρησκεία των Σουμερίων]] οι [[Ενλίλ]] και [[Ένκι]] αντικαθιστούν τον ''deus otiosus'' [[Ανού|Αν]] (ή Ανού)<ref>''Eliade'', A History of religious Ideas, Vol. 1, 57· ''Fikentscher'', Deus otiosus-Deus activus, 75</ref>. Στην [[αρχαία ελληνική θρησκεία]] οι παλαιότεροι θεοί [[Ουρανός (μυθολογία)|Ουρανός]] και [[Γαία (μυθολογία)|Γαία]] παραχώρησαν τη θέση τους στον [[Δίας|Δία]] και στην [[Ήρα]]. Στον [[Ινδουισμός|Ινδουισμό]] υπάρχουν μεσαιωνικές παραδόσεις κατά τις οποίες ο [[Ίντρα]] είναι αποτραβηγμένος και ενεργοί είναι ο [[Σίβα]] και ο [[Βισνού]].

Ο [[Ρουμανία|Ρουμάνος]] θρησκειολόγος και συγγραφέας ''Mircea Eliade'' συνδέει την απόσυρση του ''deus otiosus'' και ειδικά των ουράνιων θεοτήτων με τη στροφή των ανθρώπων στη [[Γεωργία (εργασία)|γεωργία]]. Ασχολούμενοι οι άνθρωποι με την καλλιέργεια της γης έδωσαν περισσότερη σημασία σε αξίες όπως η γονιμότητα και οι σχετικές θεότητες της μητέρας γης ήρθαν στο προσκήνιο, ενώ άρχισαν να αναζητούν και να βλέπουν το θείο (''hierophany'' κατά ''Eliade''<ref>''Eliade'', The Sacred and the Profane, 11: "To designate the ''art of manifestation'' of the sacred we have proposed the term ''hierophany''. It is a fitting term, because it does not imply anything further; [only] that ''something sacred shows itself to us''"</ref>)σε πιο απτές και συγκεκριμένες εκφάνσεις της ζωής (γονιμότητα, σεξουαλικότητα). Σε περιόδους μεγάλης κρίσης όμως οι νέοι θεοί δε φαίνονται ικανοί να αποτρέψουν το κακό και οι άνθρωποι στρέφονται πάλι στο υπέρτατο ον<ref>''Eliade'', The Sacred and the Profane, 125-126</ref>. Κατά τον ''Eliade'' οι [[Εβραίοι]] αντίστοιχα σε περιόδους αφθονίας λάτρευαν τον [[Βάαλ]], την [[Αστάρτη]] και άλλους θεούς των γειτονικών λαών. Σε κρίσιμες όμως περιόδους επέστρεφαν στον [[Γιαχβέ]], τον Θεό της [[Βίβλος|Βίβλου]] και δημιουργό του κόσμου<ref>''Eliade'' The Sacred and the Profane, 126 κ.εξ.</ref>.