|
===Τοπικές αρχαϊκές μορφές του αλφαβήτου ===
Το αρχαϊκό ελληνικό αλφάβητο είχε μεγάλη ποικιλία από τοπικές παραλλαγές. Όλα τα επιχώρια αλφάβητα ήταν βασισμένα αρχικά στα 22 γράμματα του φοινικικού αλφαβήτου, με εξαίρεση το γράμμα "σαμέχ", που το αντίστοιχο ελληνικό γράμμα Ξ έλειπε από πολλά. Όλα τα αλφάβητα επίσης περιείχαν το επιπλέον γράμμα Υ, που δήλωνε τα φονήεντα /u, uː/.<ref name="jeffery">Jeffery, Lilian (1961), The local scripts of archaic Greece: a study of the origin of the Greek alphabet and its development from the eighth to the fifth centuries B.C''.</ref>
[[File:Ancient Greek epichoric alphabets.svg|thumb|right|400px|"Πράσινα", "κόκκινα" και "μπλε" αλφάβητα.]]
Μια βασική διαίρεση σε τέσσερις τύπους επιχώριων αλφαβήτων γίνεται στη σημερινή φιλολογία με το κριτήριο του πώς γράφονταν τα άηχα δασέα /pʰ, tʰ, kʰ/ καθώς και τα συμπλέγματα /ps, ks/ (δηλαδή οι φθόγγοι που στη κλασσική ορθογραφία συναντώνται σαν "Φ, Θ, Χ, Ψ, Ξ").<ref name="woodard">Roger Woodard (2010), "Phoinikeia grammata: an alphabet for the Greek language". In Bakker, Egbert J. ''A companion to the ancient Greek language.'' Oxford: Blackwell. pp. 26–46;</ref> Κατά παράδοση, οι τέσσερις τύποι αυτοί αναφέρονται και ως "πράσινα", "κόκκινα", "ανοιχτό μπλε" και "σκούρο μπλε" αλφάβητα, ορολογία που προέρχεται από το χρωμάτισμα ενός χάρτη που συμπεριέλαβε ο Adolf Kirchhoff σε βιβλίο του το 1867, και με το οποίο πρώτα εισήγαγε την διαίρεση αυτή.<ref>Adolf Kirchhoff, ''Studien zur Geschichte des griechischen Alphabets'', 1867.</ref>
[[File:Thera Arkhagetas inscription.svg|thumb|riɡht|Αρχαϊκή γραφή σε επιτύμβια πλάκα της Θήρας. Δείχνει το "ΚΗ" στη θέση του "Χ", και το "Ϻ" στη θέση του "Σ". Περιέχει τα εξής ονόματα:
ΡΕΚϺΑΝΟΡ" (Ρηξάνωρ),<br/>
ΑΡΚΗΑΓΕΤΑϺ (Ἀρχαγέτας),<br/>
ΠΡΟΚΛΕϺ (Πρόκλης),<br/>
ΚΛΕΑΓΟΡΑϺ (Κλεαγόρας),<br/>
ΠΕΡΑΙΕΥϺ (Περαίευς).]]
Κατά τον Kirchhoff, τα "πράσινα" ή νώτια αλφάβητα είναι αυτά που συναντώνται στη Κρίτη και σε μερικά νησιά του νώτιου Αιγαίου, όπως η [[Θήρα]], η [[Μήλος]] και η [[Ανάφη]]. Είναι τα πιο συντηριτικά αλφάβητα, εφόσον δεν έχουν κανένα επιπλέον γράμμα πέρα από αυτά της φοινικικής για να δηλώνουν τα εν λόγω σύμφωνα. Επομένως, τα δασέα /pʰ, kʰ/ γάφονται απλός "Π, Κ", ή και "ΠΗ, ΚΗ" (κατά την παλιά αξία του "Η", που δήλωνε την δάσυνση /h/). Επίσης, τα /ps, ks/ γραφόταν "ΠϺ, KϺ" (με το Ϻ, δηλαδή το γράμμα "[[σαν]]", που έμοιαζε μεν με το Μ αλλά δήλωνε το /s/).
Τα λεγόμενα "κόκκινα" ή δυτικά αλφάβητα είναι αυτά που χρησιμοποιήθηκαν στη δυτική [[Πελοπόννησος|Πελοπόννησο]] καθώς και σε περιοχές της Στερεάς Ελλάδας, στην [[Εύβοια]] και στη [[Θεσσαλία]]. Αυτά τα αλφάβητα έχουν ιδιαίτερη ιστορική σημασία γιατί Έλληνες από την Αχαϊα και την Εύβοια τα μετέφεραν στις [[αποικία|αποικίες]] τους στην [[Ιταλία]], όπου στη συνέχεια υιοθετήθηκαν ως βάση για τα αλφάβητα των τοπικών ιταλικών γλωσσών και ιδιαίτερα και για το [[Λατινικό αλφάβητο]]. Επομένως, τα "κόκκινα" αλφάβητα, και ιδιαίτερα αυτό της Εύβοιας, έχουν ήδη κάποιες ομοιότητες με το λατινικό. Αυτά τα αλφάβητα περιέχουν τα καινούρια γράμματα "Χ, Φ, Ψ". Όμως το "Χ" δε δηλώνει το /kʰ/ όπως στο κλασσικό αλφάβητο, αλλά το /ks/, ακριβώς σαν το λατινικό [[X]] που προέρχεται από αυτό. Από την άλλη πλευρά, το "Ψ" δε δηλώνει το /ps/, αλλά το /kʰ/. Το αλφάβητο της Εύβοιας έχει επίσης ιδιαίτερο τύπο του "Γ" που μοιάζει με λατινικό "C", "Λ" που μοιάζει με λατινικό "L", και "Ρ" που μοιάζει με λατινικό "R".<ref>Jeffery, ''Local scripts'', p. 79.</ref>
[[File:Athenian decree.jpg|thumb|right|Στην Αθήνα, η φράση "Ἔδοξεν τῇ Βουλῇ καὶ τῷ Δήμῳ" γραφόταν "ΕΔΟΧΣΕΝ ΤΕΙ ΒΟΛΕΙ ΚΑΙ ΤΟΙ ΔΕΜΟΙ" πριν την υιοθέτηση του κλασσικού Ιωνικού αλφαβήτου το 403 π.Χ.]]
Τα λεγόμενα "μπλε" ή ανατολικά αλφάβητα είναι αυτά που χρησιμοποιήθηκαν στην Αττική, στα περισσότερα νησιά του Αιγαίου, και στην Ιωνία. Αυτά τα αλφάβητα περιέχουν τα "Φ, Χ" με την ίδια αξία που έχουν και στο κλασσικό αλφάβητο, δηλαδη τα /pʰ, kʰ/. Η διαφορά μεταξύ του "ανοιχτού" και του "σκούρου" τύπο είναι στη γραφή των συμπλεγμάτων /ps, ks/. Στο "σκούρο μπλε" αλφάβητο υπάρχουν ήδη και τα γράμματα "Ψ, Ξ", ενώ στο "ανοιχτό μπλε" αλφάβητο λείπουν, και γράφονται "ΠΣ", "ΚΣ" στη θέση τους.<ref name="woodard"/> Το "ανοιχτό μπλε" αλφάβητο είναι αυτό της Αθήνας (πριν το 403 π.Χ.
Ένας ιδιαίτερα σημαντικός τύπος "σκούρο μπλε" αλφαβήτου ήταν αυτό που εξελίχθηκε στις πόλεις της Ιωνίας, όπως η [[Μίλητος]] και η [[Έφεσος]]. Εδώ έγιναν δυο περαιτέρω αλλαγές: το "Η" έχασε την προταρχική του λειτουργία να δηλώνει το σύμφωνο /h/, και αντί γι'αυτό χρησιμοποιήθηκε για το μακρύ φωνήεν /ɛː/. Επίσης, εφευρήθηκε το καινούριο γράμμα Ω για να δηλώνει το μακρύ φωνήεν /ɔː/.<ref>Jeffery, ''Local Scripts'', p. 28</ref> Έτσι ήταν ολοκληρομένο το κλασσικό ελληνικό αλφάβητο, όπως στη συνέχεια υιοθετήθηκε και στην Αθήνα και απλώθηκε σε όλο τον ελληνόφωνο κόσμο.
{|class="wikitable"
!colspan="2"|Φοινικικό
|[[File:Phoenician aleph.svg|x12px]]
|[[File:Phoenician beth.svg|x12px]]
|[[File:Phoenician gimel.svg|x12px]]
|[[File:Phoenician daleth.svg|x12px]]
|[[File:Phoenician he.svg|x12px]]
|[[File:Phoenician waw.svg|x12px]]
|[[File:Phoenician zayin.svg|x12px]]
|colspan="2"|[[File:Phoenician heth.svg|x12px]]
|[[File:Phoenician teth.svg|x12px]]
|[[File:Phoenician yodh.svg|x12px]]
|[[File:Phoenician kaph.svg|x12px]]
|[[File:Phoenician lamedh.svg|x12px]]
|[[File:Phoenician mem.svg|x12px]]
|[[File:Phoenician nun.svg|x12px]]
|[[File:Phoenician samekh.svg|x12px]]
|[[File:Phoenician ayin.svg|x12px]]
|[[File:Phoenician pe.svg|x12px]]
|[[File:Phoenician sade.svg|x12px]]
|[[File:Phoenician qoph.svg|x12px]]
|[[File:Phoenician res.svg|x12px]]
|[[File:Phoenician sin.svg|x12px]]
|[[File:Phoenician taw.svg|x12px]]
|-
!style="background-color:#B0FFB0;"|Νώτιο
!style="background-color:#B0FFB0;"|"πράσινο"
|rowspan="5" valign="top" style="background-color:#E0FFE0;"|[[File:Greek Alpha 03.svg|x16px]]
|rowspan="5" valign="top" style="background-color:#E0FFE0;"|[[File:Greek Beta 16.svg|x16px]]
|rowspan="5" valign="top" style="background-color:#E0FFE0;"|[[File:Greek Gamma archaic 1.svg|x16px]]
|rowspan="5" valign="top" style="background-color:#E0FFE0;"|[[File:Greek Delta 04.svg|x16px]]
|rowspan="5" valign="top" style="background-color:#E0FFE0;"|[[File:Greek Epsilon archaic.svg|x16px]]
|rowspan="4" valign="top" style="background-color:#E0FFE0;"|[[File:Greek Digamma oblique.svg|x16px]]
|rowspan="5" valign="top" style="background-color:#E0FFE0;"|[[File:Greek Zeta archaic.svg|x16px]]
|rowspan="4" valign="top" style="background-color:#E0FFE0;"|[[File:Greek Eta archaic.svg|x16px]]
|rowspan="4" valign="top" |—
|rowspan="5" valign="top" style="background-color:#E0FFE0;"|[[File:Greek Theta archaic.svg|x16px]]
|rowspan="5" valign="top" style="background-color:#E0FFE0;"|[[File:Greek Iota normal.svg|x16px]]
|rowspan="5" valign="top" style="background-color:#E0FFE0;"|[[File:Greek Kappa normal.svg|x16px]]
|rowspan="5" valign="top" style="background-color:#E0FFE0;"|[[File:Greek Lambda 09.svg|x16px]]
|rowspan="5" valign="top" style="background-color:#E0FFE0;"|[[File:Greek Mu 04.svg|x16px]]
|rowspan="5" valign="top" style="background-color:#E0FFE0;"|[[File:Greek Nu 01.svg|x16px]]
|rowspan="3" valign="top" |—
|rowspan="5" valign="top" style="background-color:#E0FFE0;"|[[File:Greek Omicron 04.svg|x16px]]
|rowspan="5" valign="top" style="background-color:#E0FFE0;"|[[File:Greek Pi archaic.svg|x16px]]
|rowspan="4" valign="top" style="background-color:#E0FFE0;"|[[File:Greek San 02.svg|x16px]]
|rowspan="4" valign="top" style="background-color:#E0FFE0;"|[[File:Greek Koppa normal.svg|x16px]]
|rowspan="5" valign="top" style="background-color:#E0FFE0;"|[[File:Greek Rho pointed.svg|x16px]]
|rowspan="5" valign="top" style="background-color:#E0FFE0;"|[[File:Greek Sigma normal.svg|x16px]]
|rowspan="5" valign="top" style="background-color:#E0FFE0;"|[[File:Greek Tau normal.svg|x16px]]
|rowspan="5" valign="top" style="background-color:#E0FFE0;"|[[File:Greek Upsilon normal.svg|x16px]]
|rowspan="1" valign="top" |—
|rowspan="1" valign="top" |—
|rowspan="1" valign="top" |—
|rowspan="3" valign="top" |—
|rowspan="4" valign="top" |—
|-
!rowspan="1" style="background-color:#FFB0B0;"|Δυτικό
!style="background-color:#FFB0B0;"|"κόκκινο"
|colspan="1" style="background-color:#FFB0B0;"|[[File:Greek Chi normal.svg|x16px]]
|colspan="1" style="background-color:#FFB0B0;"|[[File:Greek Phi archaic.svg|x16px]]
|colspan="1" style="background-color:#FFB0B0;"|[[File:Greek Psi straight.svg|x16px]]
|-
!rowspan="2" style="background-color:#D0D0FF;"|Ανατολικό
!style="background-color:#D0D0FF;"|"ανοιχτό μπλε"
|rowspan="3" |—
|rowspan="3" style="background-color:#D0D0FF;"|[[File:Greek Phi archaic.svg|x16px]]
|rowspan="3" style="background-color:#D0D0FF;"|[[File:Greek Chi normal.svg|x16px]]
|-
!style="background-color:#A0A0FF;"|"σκούρο μπλε"
|rowspan="2" style="background-color:#A0A0FF;"|[[File:Greek Xi archaic.svg|x16px]]
|rowspan="2" style="background-color:#A0A0FF;"|[[File:Greek Psi straight.svg|x16px]]
|-
!colspan="2" style="background-color:#A0A0FF;"|Κλασσικό Ιωνικό
| —
| —
|style="background-color:#A0A0FF;"|[[File:Greek Eta normal.svg|x16px]]
| —
| —
|style="background-color:#A0A0FF;"|[[File:Greek Omega normal.svg|x16px]]
|-
!colspan="2"|Φωνητική αξία
|a||b||g||d||e||w||dz||h||ē||tʰ||i||k||l||m||n||ks||o||p||s||k||r||s||t||u||ks||pʰ||kʰ||ps||ō
|-
!colspan="2"|Συγχρονο αλφάβητο
|[[Α]]||[[Β]]||[[Γ]]||[[Δ]]||[[Ε]]||—||[[Ζ]]||—||[[Η]]||[[Θ]]||[[Ι]]||[[Κ]]||[[Λ]]||[[Μ]]||[[Ν]]||[[Ξ]]||[[Ο]]||[[Π]]||—||—||[[Ρ]]||[[Σ]]||[[Τ]]||[[Υ]]||—||[[Φ]]||[[Χ]]||[[Ψ]]||[[Ω]]
|-
|}
== Πηγές ==
<references/>
| 