Ρίτσαρντ Τσωρτς: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Ο σερ '''Ρίτσαρντ Τσωρτς''' ('''Sir Richard Church''') ή '''Ριχάρδος Τσουρτς''' ή '''Τζουρτζ''' ή '''Τσωρτζ''' όπως τον ανέφεραν στην Ελλάδα, ([[Κορκ]] Ιρλανδίας 1784 - Αθήνα, Μάρτιος 1873), ήταν φιλέλληνας, Βρετανός στρατιωτικός από την Ιρλανδία<ref name="pedigree" />{{#tag:ref|Ο [[Φώτιος Χρυσανθόπουλος|Φωτάκος]] αναφέρει ότι «Ὁ Ριχάρδος Τσοὺρτς κατήγετο ἀπὸ τὴν Σκωτίαν»,<ref name="Fotakos">{{Cite book

}}</ref>, κάτι που δεν είναι σωστό, δεδομένου ότι η καταγωγή του ήταν από την Ιρλανδία|group="σημ."}} που υπηρέτησε στην υπηρεσία της Βρετανίας, του Βασιλείου των δυο Σικελιών και της Ελλάδας και πολιτικός της Ελλάδας. Ήταν στο στρατό από πολύ νέος, από το 1801. Πολέμησε από το 1805 στους [[Ναπολεόντειοι πόλεμοι|Ναπολεόντειους πολέμους]], στην Ισπανία, στην Αίγυπτο, στη Σικελία, στην Κορσική και στα Ιόνια νησιά, όπου έφτιαξε για λογαριασμό των Βρετανών μια στρατιωτική μονάδα από Έλληνες μέχρι το 1813. Το 1817 μπήκε στην υπηρεσία του βασιλιά [[Φερδινάνδος Α' των Δύο Σικελιών|Φερδινάρδου του Α' των Δυο Σικελιών]]. Το 1827 τον κάλεσαν οι Έλληνες για να αναλάβει την αρχιστρατηγία του στρατού ξηράς. Στη συνέχεια έλαβε τις θέσεις του αρχηγού της Δυτικής Ελλάδος, [[Συμβούλιο της Επικρατείας|Σύμβουλου της Επικρατείας]], πληρεξούσιου στην [[Η της Γ’ Σεπτεμβρίου εν Αθήναις Εθνική των Ελλήνων Συνέλευσις|Α' Εθνοσυνέλευση των Αθηνών]] το 1843<ref name="Praktika">Η της Τρίτης Σεπτεμβρίου εν Αθήναις Εθνική Συνέλευσις, Πρακτικά, Βασιλικό Τυπογραφείο, [http://www.hellenicparliament.gr/onlinePublishing/PRA/index.htm Ανατύπωση των πρακτικών των συζητήσεων της Α' εν Αθήναις Εθνικής Συνελεύσεως, Εκδόσεις Βουλής των Ελλήνων], σελ. 2</ref> και [[Γερουσία (1844)|γερουσιαστή το 1844]].<ref name="Tryfon">{{Cite book

}}</ref>. Πέθανε στην Αθήνα το 1873 και τάφηκε δημοσία δαπάνη στο [[Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών|Α' Νεκροταφείο Αθηνών]].<ref name="pedigree" />.

Για την περίοδο που ο Τσωρτς ήταν στην Ιταλία, αναφερόταν ως Ρικάρντο Τσουρτς (Riccardo Church) (στα ιταλικά το «u» αποδίδεται ως «ου»), ενώ στην Ελλάδα αναφερόταν ως Ριχάρδος Τζουρτζ ή Τζουρτς,<ref name="Tryfon"/>, Τζορτσ,<ref name="Praktika"/>, Ρικάρδος Τζόρτζ,<ref name="Mamoukas"/>, Τσούρτς,<ref name="Gennadios"/>, Τσωρτζ,<ref>Στον τάφο του στο 1ο Νεκροταφείο Αθηνών, το όνομά του αναγράφεται «ΤΣΩΡΤΖ»</ref>, Τσώρτσης (E.M. Church σελ. 324), Ριχάρδος Τζώρτζης,<ref>*{{Cite book

}}</ref> ή και Τζούρτζης.<ref>{{cite web | url=http://www.et.gr/idocs-nph/search/pdfViewerForm.html?args=5C7QrtC22wHcrF-d1Jc1ZndtvSoClrL8jAxhWxkwjzrtIl9LGdkF53UIxsx942CdyqxSQYNuqAGCF0IfB9HI6qSYtMQEkEHLwnFqmgJSA5WIsluV-nRwO1oKqSe4BlOTSpEWYhszF8P8UqWb_zFijE2sWCPByKWTX-DfApZZ4K7ZQZw6n8hQy8oKsQB2NGPv | title=ΦΕΚ A 31/1843 | accessdate=2011-01-16 | date=1843-09-03 | publisher=Εθνικό Τυπογραφείο}}</ref>. Παρά το γεγονός ότι η προφορά του ονόματός του στα αγγλικά δεν είναι Τσ«ω»ρτς αλλά πιο κοντά στο Τσ«ε»ρτς (ο ήχος του «ε» είναι όπως στο σύμβολο «ɜ» στο [[Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο]]) στο παρόν κείμενο αναφέρεται συνήθως ως Τσωρτς, όπως αναγράφεται το όνομά του και σε άλλες μεταγενέστερες εγκυκλοπαίδειες.<ref name="Elefther">{{cite encyclopedia | title=Λήμμα Τσώρτς (Ελευθερ.) | encyclopedia=Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη | year=1931 | volume=τόμος 12ος | publisher=Εκδοτικός Οίκος Ελευθερουδάκη | location=Αθήνα}}</ref><ref>{{cite encyclopedia | title=λήμμα Τσώρτς (Επίτομον Πρωίας) | encyclopedia=Επίτομον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν της Πρωίας | year=1932}}</ref><ref>{{cite encyclopedia | title=λήμμα Τσώρτς (Ήλιος) | encyclopedia=Εγκυκλοπαίδεια Ήλιος}}</ref>. Στην Ελλάδα σε πολλές πηγές της εποχής αποκαλείται Τσ«ου»ρτς, όπως ήταν η προφορά του ονόματός του στην Ιταλία όπου έζησε πολλά χρόνια πριν βρεθεί στην Ελλάδα.

Ο Τσωρτς έφυγε από το σπίτι του σε ηλικία 16 ετών παρόλο που η μετέπειτα αλληλογραφία του δείχνει ότι δεν υπήρξε ρήξη των σχέσεών του με την οικογένειά του. Στις 3 Ιουλίου 1800 κατατάχθηκε και έγινε σημαιοφόρος στο 13ο σύνταγμα Πεζικού του Σόμερσετ (13th Regiment of Foot, 1st Somersetshire).<ref name="RoyalMilCalend">{{cite web | url=http://books.google.com/books?id=bNbre3lCAawC&pg=PA436&lpg=PA436&dq=37th+Foot+Richard+Church&source=bl&ots=AfO75p2whf&sig=zXrOkLNiJ1fHXYgyVE26IZsk3Uo&hl=en&ei=5j0fTa2CCsOs8QPj8oS9BQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=7&ved=0CDkQ6AEwBg#v=onepage&q=37th%20Foot%20Richard%20Church&f=false | title=The Royal military calendar, or Army service and commission book, Volume 4 | accessdate=2011-01-01 | author=John Philippart | date=1820 | work=3rd Edition | publisher=A.J. Valpy, sold by T. Egerton | pages=436-437}}</ref>. Βρέθηκε στη μάχη του [[Φερρόλ]] στη Βόρειο Ισπανία το 1800 και στην εκστρατεία στην Αίγυπτο υπό τον Σερ [[Ράλφ Aμπερκρόμπυ]] (Sir Ralph Abercromby) όπου πήρε μέρος στη [[μάχη του Αμπουκίρ (1801)|μάχη του Αμπουκίρ]] (ενάντια στον Ναπολέοντα Βοναπάρτη) και στην κατάληψη της [[Αλεξάνδρεια]]ς από τους Γάλλους το 1801 ([[Γαλλική εκστρατεία στην Αίγυπτο και τη Συρία 1798-1801]]). Μετά την αποχώρηση των Γάλλων γύρισε στην Αγγλία. To 1802 έγινε υπολοχαγός (Lieutenant) στο 37 Σύνταγμα Πεζικού (37th Foot).<ref name="RoyalMilCalend"/>. Έφυγε ξανά από την Αγγλία με το στρατό το 1805.<ref name="pedigree" />.

Με την έναρξη των [[Ναπολεόντειοι Πόλεμοι|Ναπολεόντειων Πολέμων]], το 1805 η μονάδα του στάλθηκε για να υπερασπίσει τη Σικελία, ενώ στις 7 Ιανουαρίου του 1806 έγινε λοχαγός (Captain) στους Βασιλικούς Ράντζερς της Κορσικής (Royal Corsican Rangers). Εκεί για πρώτη φορά ήταν υπεύθυνος για ξένα στρατεύματα αποτελούμενα από τοπικό πληθυσμό. Τον Οκτώβριο του 1808 έγινε Assistant Quartermaster General στη Σικελία. Το 1809 ο Τσωρτς έγινε Quartermaster General στην αποστολή που κατέλαβε τα Ιόνια νησιά υπό τον Σερ Τζον Όσβαλντ (Sir John Oswald).<ref>{{cite web | url=http://books.google.com/books?id=Rk1iVvOr6RUC&lpg=PP1&pg=PA33#v=onepage&q&f=false | title=The Greek struggle for independence, 1821-1833 | accessdate=2010-12-22 | author=Douglas Dakin | date=1973 | publisher=University of California Press | pages=33}}</ref>. Στις 9 Σεπτεμβρίου 1909 ανέλαβε τη θέση του Λοχαγού (Major) στο Ελληνικό Ελαφρύ Πεζικό (Greek Light Infantry 1808-1811)<ref>{{cite web | url=http://www.nationalarchives.gov.uk/catalogue/topictermdetail.asp?BackURL=&SearchType=5&fldAFGroup=4&fldAFTermID=11740 | title=Greek Light Infantry | accessdate=2010-12-22 | publisher=The National Archives}}</ref> και στις 19 Νοεμβρίου 1912 έγινε ταγματάρχης (Lieutenant-Colonel) στο πρώτο σύνταγμα ελαφρού πεζικού του Δούκα της Υόρκης (The Duke of York's Greek Light Infantry Regiment 1811- 24 Φεβρουαρίου 1816).<ref name="RoyalMilCalend"/><ref>{{cite web | url=http://www.nationalarchives.gov.uk/catalogue/topictermdetail.asp?fldAFGroup=4&fldAFTermID=11741&j=1 | title=1st (The Duke of York's) Greek Light Infantry Regiment (1811-1816) | accessdate=2010-12-22 | publisher=The National Archives}}</ref><ref name="RoyalMilCalend"/><ref>{{cite web | url=http://www.napoleon-series.org/military/organization/Britain/Infantry/c_deathsdesertion.html | title=Heroes and Villains: Death and Desertion in the British Army 1811 to 1813 | accessdate=2011-01-02 | author=Steve Brown}}</ref>. Έχοντας ήδη την εμπειρία διοίκησης ξένων στρατευμάτων, διοίκησε τα στρατεύματα που είχαν δημιουργηθεί από Έλληνες, έφτιαξε μάλιστα και ένα δεύτερο σύνταγμα με 454 Έλληνες (2nd Regiment Greek Light Infranty 1813-1814) που στρατολόγησε ο ίδιος to 1813 για την κατάληψη των Παξών.<ref>{{cite web | url=http://books.google.com/books?id=f0JXCgJCQFkC&dq=%22Greek+Light+Infantry%22&source=gbs_navlinks_s | title=Émigré & Foreign Troops in British Service (2) 1803-15 | accessdate=2011-01-02 | author=René Chartrand, Patrice Courcelle | date=2000 | publisher=Osprey Publishing | pages=20}}</ref>. Ανάμεσα στους στρατιώτες και τους αξιωματικούς των μονάδων αυτών που διοικούσε ήταν φυγάδες αρματολοί από την ηπειρωτική Ελλάδα, όπως ο [[Θεόδωρος Κολοκοτρώνης]],<ref name="Elefther" />, με τον οποίο κράτησε στη συνέχεια φιλική σχέση. Αφού τελείωσαν οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι και μετά από παράπονα της Οθωμανικής διοίκησης, διαλύθηκαν τα ελληνικά στρατεύματα που είχε φτιάξει, έχοντας όμως αποκτήσει εμπειρία τακτικού στρατού.

Στα χρόνια αυτά υπηρέτησε στη Μάλτα, στη Νάπολη, τη Σικελία, στην Καλαβρία. Ήταν στην μάχη της Μάιντα, στην άμυνα του Κάπρι όπου τραυματίστηκε στο κεφάλι, στην κατάληψη της Ischia, στην αποστολή στα Επτάνησα, στην κατάληψη της Ζακύνθου και της Κεφαλλονιάς. Στη μάχη της Αγίας Μαύρας τραυματίστηκε σοβαρά στο αριστερό του χέρι το οποίο χτυπήθηκε από σφαίρα.<ref name="RoyalMilCalend"/>.

Μετά τη θητεία του στα Επτάνησα, ο Τσωρτς πήγε σε αποστολή της Βρετανικής κυβέρνησης στους συμμαχικούς στρατούς Αυστρίας και Πρωσσίας και στη συνέχεια υπηρέτησε ως Βρετανικός Στρατιωτικός Σύνδεσμος στον Αυστριακό Στρατό στην Ιταλία το 1814 και 1815 (British Military Resident).<ref name="pedigree" /><ref name="Occasional"/>. Πήρε μέρος στο [[Συνέδριο της Βιέννης]] όπου υποστήριξε την παραμονή των Επτανήσων υπό Βρετανική κυριαρχία, αλλά και της Πάργας και άλλων πρώην Ενετικών πόλεων που ήταν τότε υπό την κατοχή του [[Αλή Πασά]].<ref name="Britann"/>.

Μετά από προσφορά της κυβέρνησης του [[Βασίλειο των Δύο Σικελιών|Βασιλείου των Δύο Σικελιών]], επέστρεψε στην Ιταλία το 1817 όπου με την άδεια της Βρετανικής διοίκησης ανέλαβε τη θέση Major General (υποστράτηγου) στο στρατό καθώς και τη θέση του επιθεωρητή των στρατευμάτων των ξένων, στην υπηρεσία του του βασιλιά [[Φερδινάνδος Α' των Δύο Σικελιών|Φερδινάρδου του Α' των Δυο Σικελιών]]. Υπηρέτησε στην [[Απουλία]] με έδρα το [[Λέτσε]] όπου κατάφερε να σταματήσει τη δράση των τοπικών ληστάρχων οι οποίοι δρούσαν μέχρι τότε ανεξέλεγκτοι. Η επιτυχημένη θητεία του του έφερε αναγνώριση και τους τίτλους του ιππότη (Commander) του τάγματος του Αγίου Φερδινάρδου της Νάπολης και το Μεγαλόσταυρο του ευγενεστάτου Στρατιωτικού τάγματος του Αγίου Γεωργίου αμφοτέρων των Σικελιών.<ref name="pedigree" />.

Το τέλος της καριέρας του στην Ιταλία υπαγορεύθηκε από τις πολιτικές αναταραχές: Μετά από την επιτυχημένη θητεία του στην Απουλία, του δόθηκε η διοίκηση του 9ου Τάγματος στη Σικελία με έδρα το [[Παλέρμο]]. Ο Τσωρτς πήγε στο Παλέρμο στις αρχές Ιουλίου του 1820 χωρίς να του επιτραπεί να πάρει μαζί του το στράτευμα των ξένων παρά την επιθυμία του (δεδομένου ότι τους εμπιστευόταν ότι θα είναι πιστοί σε αυτόν), αλλά όταν άρχισε η επανάσταση, οι [[καρμπονάροι]] επαναστάτες θέλησαν να τον συλλάβουν. Κατάφερε να αποφύγει τη σύλληψη και γύρισε στη Νάπολη στις 23 Ιουλίου όπου συνελήφθη από τους επαναστάτες οι οποίοι είχαν πάρει και εκεί την εξουσία. Φυλακίστηκε εκεί για ένα χρονικό διάστημα και όταν απελευθερώθηκε, μετά από δίκη στην οποία βρέθηκε αθώος, επέστρεψε στην Αγγλία το 1821.<ref name="EMChurch"/>. Εκεί έμεινε μέχρι το 1826, παντρεύτηκε τον Αύγουστο και μετά από λίγους μήνες, στις αρχές του 1827, ξεκίνησε για την Ελλάδα.

Μετά από πρόσκληση των Ελλήνων, το Φεβρουάριο του 1827 αποβιβάστηκε στην Ερμιόνη όπου βρισκόταν ο [[πλοίαρχος Χάμιλτον|πλοίαρχος Χάμιλτον]]{{#tag:ref|O φιλέλληνας Χάμιλτον (commander Gawen William Hamilton) ήταν πλοίαρχος της φρεγάτας Cambrian<ref>{{cite web | url=http://books.google.gr/books?id=RHlKAAAAYAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false | title=A picture of Greece in 1825: as exhibited in the personal narratives of James Emerson, esq., Count Pecchio, and W. H. Humphreys, esq., comprising a detailed account of the events of the late campaign, and sketches of the principal military, naval, and political chiefs | accessdate=2010-12-26 | author=Sir James Emerson Tennent, Giuseppe Pecchio, William Henry Humphreys | date=1826 | publisher=H. Colburn | pages=332, 95}}</ref><ref>{{cite web | url=http://books.google.com/books?id=mtPwaQbaXk4C&pg=PA97&lpg=PA97&dq=Gawen+Hamilton+Cambrian&source=bl&ots=znVNihPUAV&sig=hMA347EUJRI7Dbr_9tfj50_lPBA&hl=en&ei=RlgbTc-bOYmr8QO0trC6BQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CBUQ6AEwAA#v=onepage&q=Gawen%20Hamilton%20Cambrian&f=false | title=Obituary, Captain G. W. Hamilton, CB | accessdate=2010-12-29 | date=1835 | work=The Gentleman's magazine, Volume 157 | publisher=F. Jefferies | pages=97}}</ref>|group="σημ."}} μαζί με τον οποίο συντέλεσε σημαντικά στη συνεννόηση των κομμάτων και την αποκατάσταση της σχέσης μεταξύ των οπλαρχηγών.<ref name="Helios">{{cite encyclopedia | title=Τσωρτς, Ριχάρδος | encyclopedia=Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν | volume=Τόμος ΙΖ (17) | publisher=Ήλιος}}</ref>. Έτσι, το Μάρτιο, δυο μήνες αργότερα, η [[Γ' Εθνοσυνέλευση Τροιζήνας|Γ' Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας]], τον έχρισε Αρχιστράτηγο των κατά Ξηράν Δυνάμεων (generalissimo όπως ο ίδιος αναφέρει στο φυλλάδιο που εξέδωσε<ref name="generallissimo" />) μετά από πρόταση του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη (27-31 Μαρτίου 1827), ενώ έχρισε τον [[Λόρδος Κόχραν|Λόδρο Κόχραν]] Πρώτον Στόλαρχον Όλων των Ναυτικών Δυνάμεων.<ref name="Mamoukas">[http://books.google.gr/books?id=1E0IAAAAQAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_v2_summary_r&cad=0#v=onepage&q=&f=false «Τα κατά την αναγέννησιν της Ελλάδος» «Ήτοι, συλλογή των περί την αναγεννώμενην Ελλάδα συνταχθέντων πολιτευμάτων, νόμων και άλλων επισήμων πράξεων από του 1821 μέχρι του 1832»], [[Ανδρέας Μάμουκας|Ανδρέου Ζ. Μάμουκα]], Πειραιάς, Τυπογραφία Ηλίου Χριστοφίδου, Η αγαθή τύχη, 1839, τόμος 7ος, σελ. 103-105, 30 Μαρτίου 1827 και σελ. 85 (15 Μαρτ. 1827 - απόφαση για τον Κόχραν)</ref>. Πρώτη τους αποστολή ήταν η ενίσχυση του [[Γεώργιος Καραϊσκάκης|Καραϊσκάκη]] που μαχόταν στο Φάληρο και το Κερατσίνι για να λύσουν την πολιορκία της Ακρόπολης, κάτι που δεν κατάφεραν, με σημαντικές απώλειες για τους Έλληνες. Μετά το χαμό του Καραϊσκάκη και τη διάλυση του στρατού, ο Τσώρτς έδειξε ευτολμία και μέγιστη σύνεση, έσωσε τους άνδρες που ήταν σκορπισμένοι στα παράλια, φρόντισε για την επιβίβασή τους σε πλοία και στη συγκέντρωσή τους στο Φάληρο και στον Πειραιά και στη συνέχεια στη Σαλαμίνα όπου συγκεντρώθηκε μετά από λίγο το μεγαλύτερο μέρος των στρατευμάτων.<ref name="Fotakos"/>.

Στη συνέχεια η [[Αντικυβερνητική επιτροπή]] του ανέθεσε το φρούριο του Ναυπλίου. Μετά από μερικούς μήνες πήγε στο φρούριο της Κορίνθου και από εκεί στο Διακοπτό της Βοστίτσας και μετά στην Ανατολική Ελλάδα όπου έμεινε μέχρι που ήλθε ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας .<ref name="Fotakos"/>.

Όταν το 1854, δέκα χρόνια αργότερα, ο Όθωνας του προσφέρει την τιμητική θέση του Στρατηγού, ο Τσωρτς τη δέχεται με επιφύλαξη, χωρίς όμως να αναλάβει ενεργό στρατιωτικό ή πολιτικό ρόλο. Ήταν στη Γερουσία μέχρι την κατάργησή της, το 1864.<ref name="Grapsas"/>. Έμενε στην Αθήνα, μέχρι το θάνατό του το 1873. Χαρακτηριστικό της εκτίμησης που έχαιρε μέχρι το τέλος της ζωής του είναι οι επισκέψεις του [[Γεώργιος Α΄ της Ελλάδας|Βασιλιά Γεωργίου Α']] στον Τσωρτς, όταν ήταν άρρωστος, λίγες ημέρες πριν το θάνατό του.<ref>[http://srv-web1.parliament.gr/display_doc.asp?item=42969&seg=10063 Εφημερίδα ΑΙΩΝ, Αρ. 2887] Εν Αθήναις, 5 Μαρτίου 1873, Δευτέρα, (ψηφιακή σελίδα 490)</ref>.

Σύμφωνα με έγγραφο του ίδιου του Τσορτς, είχε τους εξής τίτλους (μεταφρασμένους στα Ελληνικά): «''Ιππότης του Μεγάλου σταυρού του ευγενεστάτου Στρατιωτικού τάγματος του Αγίου Γεωργίου αμφοτέρων των Σικελιών, ιππότου του τιμιωτάτου Τάγματος του Λουτρού της Αγγλίας, Διοικητής του εξοχωτάτου Στρατιωτικού Τάγματος του Γκουέλφ του Άνοβερ και των παρασήμων του Αγίου Φερδινάρδου και της αγιότητας κτλ. κτλ.''».<ref>{{cite web | url=http://arxeiomnimon.gak.gr/browse/resource.html?tab=tab02&id=482745&start=40 | title=Στρατιωτική Άδεια | accessdate=2010-12-13 | author=Richard Church | date=1828-04-02 | work=Φάκελος #290 - ΣΥΛΛΟΓΗ ΒΛΑΧΟΓΙΑΝΝΗ. ΙΔΙΩΤΙΚΕΣ ΣΥΛΛΟΓΕΣ. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ Α' / ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΧΙΣΤΡΑΤΗΓΟΥ ΤΣΟΥΡΤΣ – ΥΨΗΛΑΝΤΟΥ [1828 – 1829] | publisher=Γενικό Αρχείο του Κράτους, Αρχειομνήμων}}</ref>.

Το 1815 έλαβε από τη Βρετανία τον τίτλο CB (Companion, Order of the Bath) για τη θητεία του ως διοικητής του Ελληνικού Τάγματος Ελαφρού Πεζικού στα Επτάνησα.<ref>[http://books.google.gr/books?id=7voRAAAAYAAJ&pg=PA628&lpg=PA628&dq=Greek+light+infantry+of+the+Duke+of+York&source=bl&ots=DS1rwslV66&sig=dGVKLO5MOdsKJ2WzBSAXSEKYj2g&hl=el&ei=5QcRTcrKOMqh8QPCndCGBw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=9&ved=0CFYQ6AEwCA#v=onepage&q=Greek%20light%20infantry%20of%20the%20Duke%20of%20York&f=false The Gentleman's magazine, Τόμος 118, 1815, σελ. 628] «Companions of the order of Bath, Lieutenant-Colonels, R. Church late 2 Greek light infantry»</ref>.

Είχε επίσης λάβει τον Μεγαλόσταυρο του Ελληνικού [[Τάγμα του Σωτήρος]], όταν αυτό δημιουργήθηκε, το 1833.<ref name="Efetiris">[http://books.google.gr/books?id=nQ9CAAAAcAAJ&source=gbs_navlinks_s ΕΦΕΤΗΡΙΣ (Almanach) του Βασιλείου της Ελλάδος δια το έτος 1837], Α.Ι. Κλάδης, Αθήνα, Βασιλική Τυπογραφία και Λιθογραφία, 1837, σελ. 128 : Απόφαση της Αντιβασιλείας, 20 Μαΐου (1 Ιουνίου) 1833 για τη Σύσταση του Τάγματος του Σωτήρος και οι πρώτοι που έλαβαν τη διάκριση (Ο Ριχάρδος Τσωρτς αναφέρεται ως «Τζορτζ, αντιστράτηγος»)</ref>.

Το Φεβρουάριο του 1854 του απονεμήθηκε τιμητικά ο ύψιστος βαθμός του στρατηγού των ελληνικών στρατευμάτων, αξίωμα με το οποίο δεν είχε τιμηθεί κανένας άλλος και το οποίο έπαψε να υπάρχει μετά από αυτόν.<ref name="Gennadios"/>.

Η πόλη των Αθηνών τίμησε τον Τσωρτς, δίνοντας το όνομά του στην οδό «Τζωρτζ», κάθετη στην πλατεία Κάνιγγος. Σημειώνεται η λανθασμένη ορθογραφία του ονόματος της οδού.<ref>{{cite web | url=http://news.kathimerini.gr/4Dcgi/4Dcgi/_w_articles_civ_11_06/02/2008_258329 | title=Γράμματα Aναγνωστων: Η οδός Τζωρτζ | accessdate=2010-12-30 | author=Νικ. Κολομβας | date=2008-02-06 | publisher=Εφημερίδα Καθημερινή}}</ref>.

.<ref name="pedigree">{{cite web | url=http://www.archive.org/stream/wellscathedralit00jewerich#page/276/mode/2up | title=Wells Cathedral: its monumental inscriptions and heraldry : together with the heraldry of the palace, deanery, and vicar's close : with annotations from wills, registers, etc., and illustrations of arms (1892) | accessdate=2010-12-18 | author=Arthur John Jewers | date=1892 | publisher=Nichel and Hughes, London}}</ref>.

{{#tag:ref|Σε κάποιες πηγές αναφέρεται ότι η γυναίκα του ήταν η Ελίζαμπεθ Αυγούστα (Elizabeth Augusta), πρώτη κόρη του Σερ Ρόμπερτ Γουίλμοτ (Sir Robert Wilmot), δεύτερου βαρονέτου του Όζμαστον (Osmaston). Η πληροφορία αυτή δίνεται από πηγή χρονικά απομακρυσμένη από το γεγονός του γάμου<ref>A General and heraldic dictionary of the peerage and baronetage of the British Empire, Volume 2, John Burke, Έκδ. H. Colburn and R. Bentley, 1832, σελ.625</ref> καθώς και από δευτερογενή πηγή,<ref name="Britann">[http://www.1911encyclopedia.org/Sir_Richard_Church Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάννικα 1911]</ref>, ενώ υπάρχει πληθώρα πηγών του ιδίου έτους με το γάμο οι οποίες αναφέρουν ότι η γυναίκα του ήταν η Μέρι-Αν (Marie-Anne), πρώτη κόρη του Σερ Ρόμπερτ Γουίλμοτ (Sir Robert Wilmot), δεύτερου βαρονέτου του Όζμαστον (Osmaston)

Ο Τσωρτς ήταν μικρόσωμος, καλοφτιαγμένος, με ευχάριστους τρόπους, βελτιωμένους από τις σημαντικές κοινωνικές του εμπειρίες.<ref name="Finley" />. Στη νεκρολογία του περιγράφεται: «Πράος, αφελής, φιλομαθής, ομιλητικός, ευγενείς τους τρόπους και ευαίσθητος την καρδίαν».<ref name ="Xalkiop"/>. Είχε μπλε μάτια, μεγάλο μέτωπο και μουστάκι. Στα 65 του έδινε την εντύπωση άγγλου ευγενούς ή διπλωμάτη και όχι ενός ανθρώπου χωρίς ακαδημαϊκή μόρφωση που είχε περάσει όλη τη ζωή του στο στρατό, μέρος της μάλιστα με άτακτο στρατό (E. M. Church, σελ. 316). Μιλούσε εκτός από αγγλικά που ήταν η μητρική του γλώσσα, γαλλικά, ιταλικά και κάποια ελληνικά στα οποία ποτέ δεν είχε μεγάλη άνεση (E. M. Church, σελ. 330). Το έσκασε από το σπίτι του για να καταταχθεί στο στρατό το 1800, σε ηλικία 16 ετών και η όποια εκπαίδευσή του ήταν αυτή που είχε λάβει μέχρι τότε. Η οικογένειά του ήταν μέλη της Θρησκευτικής Κοινωνίας των Φίλων, δηλαδή [[Κουάκεροι]], έζησε λοιπόν τα πρώτα χρόνια της ζωής του σε ένα ιδιαίτερο θρησκευτικό περιβάλλον.

Το 1820, φέρεται να έγραψε στη Νάπολη το βιβλίο: «Relazione dei fatti accaduti al tenente generale Riccardo Church» και υπότιτλο: «Cacaliere Gran Crocce Del'Ordine Militare di San Giorgio della Biunione, Cavaliere di piu ordini, Comandante Generale et Ispettore delle truppe estere nel regno di Napoli e gia Comandante delle trupe Napolitane in Sicilia», το οποίο όμως αναφέρει ρητά ότι ο «αξιότιμος Στρατηγός Τσωρτς δεν αναγνωρίζει ως δική του την παρούσα δημοσίευση».<ref>{{cite web | url=http://books.google.com/books?id=V3s5AAAAcAAJ&pg=PR7 | title=Relazione dei fatti accaduti al tenente generale Riccardo Church | accessdate=2010-12-19 | date=1820 | publisher=Tipografia Francese}}</ref>.

Το 1826 δημοσίευσε τις αναμνήσεις του από την επανάσταση στο Παλέρμο με τίτλο: Lieutenant General Sir Richard Church's personal narrative of the revolution at Palermo, in the year 1820.<ref name="Palermo">{{cite web | url=http://books.google.com/books?id=0N8XAQAAIAAJ&pg=PA481&dq=Personal+narrative+of+the+revolution+at+Palermo&hl=en&ei=Q0kbTa7SOsW48gOYg9DwBQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CCcQ6AEwAQ#v=onepage&q=Personal%20narrative%20of%20the%20revolution%20at%20Palermo&f=false | title=Lieutenant General Sir Richard Church's personal narrative of the revolution at Palermo, in the year 1820 (from the Monthly Magasine) | accessdate=2010-12-29 | author=Church, Richard | date=Jan to June 1826 | work=Museum of foreign literature and science , Volume 8 | publisher=E. Littell, Philadelphia | pages=423-432, 481-489}}</ref>.

To 1828 δημοσιεύτηκαν στο Annuaire historique universel του Charles-Louis Lesur οι τρεις αναφορές του Ρίτσαρντ Τσωρτς για τη μάχη της Ακρόπολης προς την τρίτη Εθνοσυνέλευση, ένα σημαντικό ιστορικό ντοκουμέντο.<ref>{{cite web | url=http://books.google.com/books?id=xasEAAAAQAAJ&pg=RA1-PA125&lpg=RA1-PA125&dq=Annuaire+Historique+1827+Richard+church&source=bl&ots=7GZG9g0jfD&sig=vZjxRtJnmIXdi2j8rk-ywzWnYWg&hl=en&ei=xFobTZeBBc-t8QPt9_XgBQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CBYQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false | title=Rapport du General Church | accessdate=2010-12-29 | author=Richard Church | date=1828 | work=Annuaire historique universel | publisher=Fantin | pages=128}}</ref><ref>{{cite web | url=http://books.google.com/books?id=scW2VfbPk1MC&pg=PA16&dq=Richard+Church%27s&hl=en&ei=fVYbTcapKJKn8QP1xuHsBQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=10&ved=0CEgQ6AEwCQ#v=onepage&q=Richard%20Church%27s&f=false | title=Campaign of the Falieri and Piraeus in the year 1827, or, Journal of a volunteer, being the personal account of Captain Thomas Douglas Whitcombe | accessdate=2010-12-29 | author=Thomas Douglas Whitcombe and Charles William James Eliot | date=1992 | publisher=ASCSA | pages=16-21}}</ref>.

που εκδόθηκε από τον γαμπρό του, τον αδελφό της γυναίκας του, βουλευτή Ρ. Γουίλμοτ Χόρτον.<ref>{{cite web | url=http://books.google.com/books?id=K9RbAAAAQAAJ | title=Observations on an eligible line of frontier for Greece as an independent state | accessdate=2010-12-19 | author=Richard Church | date=1830 | publisher=Ridgeway, London | pages=22}}</ref>.

Λίγο πριν το θάνατο του Τσωρτς, το γραφείο του σφραγίστηκε από την Αγγλική πρεσβεία για τη διατήρηση των χειρογράφων που βρίσκονταν σε αυτό.<ref>[http://srv-web1.parliament.gr/display_doc.asp?item=42969&seg=10063 Εν Αθήναις, 8 Μαρτίου 1873, Πέμπτη, Εφημερίδα ΑΙΩΝ, Αρ. 2888] (ψηφιακή σελίδα 493), ανακτήθηκε στις 27-12-2010]</ref>. Το αρχείο του (MS. Correspondence and Papers of Sir Richard Church, σε 29 τόμους)<ref group="σημ.">MS δηλαδή ManuScripts, χειρόγραφα</ref> βρίσκεται (όπως αναφερόταν το 1911<ref name="Britann"/>) στο Βρετανικό Μουσείο (Add. MSS. 36543-36571) και περιέχει σημαντικά στοιχεία για την ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης.

Έγγραφα από το αρχείο του βρίσκονται επίσης στο Γενικό Αρχείο του Κράτους.<ref name="GAK">{{cite web | url=http://arxeiomnimon.gak.gr/browse/resource.html?tab=01&id=482745 | title=Κεντρική Υπηρεσία Γ.Α.Κ., Φάκελος #290 - Συλλογή Βλαχογιάννη. Ιδιωτικές συλλογές. Κατάλογος Α' / ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΧΙΣΤΡΑΤΗΓΟΥ ΤΣΟΥΡΤΣ – ΥΨΗΛΑΝΤΟΥ [1828 – 1829] | accessdate=2011-01-02 | publisher=Γενικά Αρχεία του Κράτους}}</ref>.

*Νεκρολογία για τον Τσωρτς στην Guardian, 26 Μαρτίου 1873, <ref>[http://books.google.com/books?id=hjqIonbwIGoC&lpg=PA308&dq=editions%3AJziUgdrU4X8C&hl=el&pg=PA327#v=onepage&q&f=false Sir Richard Church], Occanational Papers, R. W. Church (Printed R & R Clark Limited, Edinbourgh), σελ. 327-333</ref><ref name="Occasional">[http://www.archive.org/stream/occanationalpape015092mbp#page/n336/mode/1up Occasional Papers] selected from The Guardian, The Times and The Saturday Review 1846-1880 by the late R.W. Church, M.A., D.C.L., ...time Rector of Whatley, Dean of St. Paul, Honorary Fellow of Oriel College in two Vols, Vol II, London, MacMillan and Co. Limited, New York, 1897</ref><ref>[http://books.google.com/books?id=hjqIonbwIGoC&lpg=PA308&dq=editions%3AJziUgdrU4X8C&hl=el&pg=PA327#v=onepage&q&f=false Sir Richard Church], Occanational Papers, R. W. Church (Printed R & R Clark Limited, Edinbourgh), σελ. 327-333</ref> από βιβλίο με συλλογή άρθρων εφημερίδων που εξέδωσε ο Ρίτσαρντ Γουίλιαμ Τσώρτς (Richard William Church) (1815-1890), γνωστός και ως Ντήν Τσώρτς (Dean Church), ανηψιός του, πρώτος γιος του μεγαλύτερου αδελφού του Ρίτσαρντ Τσωρτς, εμπόρου Τζων Ντίαρμαν Τσωρτς (John Dearman Church).

*Σημαντικά στοιχεία για την καριέρα του Τσωρτς στην Ελλάδα δίνονται στο βιβλίο History of the Greek revolution, Τόμος 2 του [[Τζορτζ Φίνλεϊ]].<ref name="Finley">{{cite web | url=http://books.google.com/books?id=wJ4EXc7ilkkC&printsec=frontcover&dq=George+Finlay&lr=&hl=el#v=onepage&q&f=false | title=History of the Greek revolution | accessdate=2010-12-25 | author=Τζορτζ Φίνλεϊ | date=1861 | publisher=William Blackwood and Sons, Edinburgh and London | pages=135-137, 206-207}}</ref>. Όλο το κείμενο έχει ιδιαίτερα σημεία έντονης κριτικής για όλους όσους περιγράφονται σε αυτό, το ίδιο δε συμβαίνει και για τον Τσωρτς.

Ο Τσωρτς πέθανε μετά από ασθένεια την Πέμπτη 8 Μαρτίου (20 Μαρτίου σύμφωνα με το Γρηγοριανό ημερολόγιο σε ισχύ στη Βρετανία) και τάφηκε στο [[Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών]] δημοσία δαπάνη στις 15 Μαρτίου 1873<ref name="pedigree" /><ref name="Elefther"/><ref name="Alitheia">[http://srv-web1.parliament.gr/display_doc.asp?item=42955&seg=10049 ΑΛΗΘΕΙΑ, φύλλο 1873, Παρασκευή, Μάρτιος 9] (ψηφιακή σελίδα 1122)</ref><ref name="Drandaki">{{cite encyclopedia | title=Λήμμα Τσώρτς, Ριχάρδος | encyclopedia="Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια" Π. Δρανδάκη | year=1932 | volume=ΚΓ' (''Τηλεμετρία-Φιλίσκος'') | edition=Α' | publisher=Πυρσός}}</ref><ref name="Elefther"/><ref name="pedigree" />{{#tag:ref|Η εγκυκλοπαίδεια Britannica αναφέρει λανθασμένα ότι ο Ρίτσαρντ Τσωρτς πέθανε στις 30 Μαρτίου (σύμφωνα με το Γρηγοριανό ημερολόγιο που ήταν σε ισχύ στη Βρετανία)<ref name="Britann"/> ενώ υπάρχουν πρωτογενείς <ref name="Alitheia"/> αλλά και δευτερογενείς πηγές<ref name="Drandaki"/> που δείχνουν ότι η ημερομηνία θανάτου του ήταν 8 Μαρτίου / 20 Μαρτίου (Γρηγοριανό ημ.)|group="σημ."}}. Η κηδεία έγινε με καθυστέρηση σε αναμονή του ανηψιού του που αναμενόταν από την Αγγλία. Η νεκρώσιμη ακολουθία έγινε στον προτεσταντικό ναό στην οδό Φιλελλήνων παρουσία του Βασιλιά και πλήθους επισήμων. Το μνημείο του τάφου, απέναντί από τον ιερό ναό του Αγίου Λαζάρου, φέρει αγγλική επιγραφή στο μπροστινό και την αντίστοιχη ελληνική στο πίσω μέρος: «Richard Church, General, who having given himself and all he had, to rescue a christian race from oppression, and to make Greece a nation, lived for her service, and died among her people, rests here in peace and faith» «Ώδε κείται εν ειρήνη και πίστει ο Στρατηγός Ριχάρδος Τσωρτζ αφιερώσας εαυτόν και πάντα τα εαυτού υπέρ της από της δουλείας απελευθερώσεως φυλής χριστιανικής συντελέσας ίνα η Ελλάς κατασταθή έθνος, ζήσας όπως υπηρετήση αυτήν και αποβιώσας μεταξύ του λαού αυτής». Επιτάφιο λόγο εκφώνησε στις 15 Μαρτίου 1873 (παλαιό ημερολόγιο) ο υπουργός Δικαιοσύνης [[Παναγιώτης Χαλκιόπουλος]]<ref name ="Xalkiop">[http://srv-web1.parliament.gr/display_doc.asp?item=42969&seg=10063 Εν Αθήναις, 21 Μαρτίου 1873, Τετράδη (Τετάρτη), Εφημερίδα ΑΙΩΝ, Αρ. 2893 (ψηφιακή σελίδα 502), Λόγος Επιτάφιος (α) εις Ριχάρδον Τσούρτς, Στρατηγόν και Μεγαλόσταυρον εκφωνηθείς εις το Νεκροταφείον Αθηνών υπό του Π. Χαλκιόπουλου, Υπουργού της Δικαιοσύνης]</ref> και μετά στα αγγλικά ο νεαρός τότε [[Ιωάννης Γεννάδιος]] <ref name="Gennadios">{{cite web | url=http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/c/6/f/metadata-264-0000121.tkl | title=Λόγος επιτάφιος εις τον αοίδιμον Φιλέλληνα Στρατηγόν Σιρ Ριχάρδον Τσουρτς, λεχθείς εν τω Α' Νεκροταφείω των Αθηνών τη 15 Μαρτίου 1873 | accessdate=2010-12-19 | author=Γεννάδιος, Ιωάννης (1844-1932) | date=1873 | publisher=Τύποις Εφημερίδος των Συζητήσεων}}</ref><ref>[http://srv-web1.parliament.gr/display_doc.asp?item=42955&seg=10049 ΑΛΗΘΕΙΑ, φύλλο 1842, Παρασκευή, 16 Μαρτίου, 1873] (ψηφιακή σελίδα 1132)</ref>