|
Η νεολιθική περίοδος θεωρείται ότι ξεκινά στην Ελλάδα λίγο πριν από το 6500 π.Χ. και διαρκεί μέχρι λίγο μετά το 3000 π.Χ., ή συμβατικά περίπου 6500-3000 π.Χ. Για λόγους καθαρά πρακτικούς η μελέτη της νεολιθικής χωρίζεται, με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα, σε τρεις περιόδους χωρίς σαφή όρια μεταξύ τους (συμβατική χρονολόγηση):
:* Αρχαιότερη νεολιθική: Από περίπου το 6500 π.Χ. και μέχρι περίπου το 5600 π.Χ.
:* Μέση νεολιθική: Από περίπου το 5600 π.Χ. και μέχρι περίπου το 5300 π.Χ.
:* Νεότερη νεολιθική: Από περίπου το 5300 π.Χ. και μέχρι περίπου το 4500 π.Χ.
:* Τελική νεολιθική: Από περίπου το 4500 π.Χ. μέχρι περίπου το 3000 π.Χ.
Έχει επικρατήσει, επίσης, να γίνεται διαίρεση των τριών παραπάνω περιόδων σε υποπεριόδους (φάσεις εξέλιξης), με βάση την [[κεραμική]] που έρχεται στο φως από τις [[ανασκαφή (αρχαιολογία)|αρχαιολογικές ανασκαφές]], παρόλο που η εξέλιξη της κεραμικής που αντικατοπτρίζεται ουσιαστικά στις υποπεριόδους αυτές είναι μια μονάχα παράπλευρη παράμετρος του πολιτισμού της εποχής και δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι αντιπροσωπεύει και βαθύτερες πολιτισμικές αλλαγές της νεολιθικής κοινωνίας.
=== Μέση νεολιθική ===
::''Από περίπου το 50005600 π.Χ. και μέχρι περίπου το 45005300 π.Χ.''
Ο χωρισμός της περιόδου είναι ένα εργαλείο στα χέρια των ερευνητών και δεν υπονοεί ότι μεσολαβεί κάποια δραματική αλλαγή από την προηγούμενη φάση. Η περίοδος διακρίνεται βάσει της διαφορετικής κεραμικής. Γενικά πάντως η κεραμική συνεχίζει χωρίς μεγάλες διαφορές από την αρχαιότερη νεολιθική. Στη [[Θεσσαλία]] αυξάνονται τα ερυθρά στιλβωμένα αγγεία και τα διακοσμητικά μοτίβα αλλάζουν. Η διακοσμημένη κεραμική παραμένει όμως μικρό ποσοστό του συνόλου. Στη [[Μακεδονία]] οι θέσεις της Μέσης Νεολιθικής είναι λίγες και δείχνουν στοιχεία όμοια με της [[Θεσσαλία|Θεσσαλίας]]. Στην [[Πελοπόννησος|Πελοπόννησο]] οι αναλογίες άβαφης και διακοσμημένης κεραμικής είναι παρόμοια. Σ' αυτή την εποχή χρονολογούνται τα νεολιθικά Urfirnis, αγγεία δηλαδή με ένα εξαιρετικό στίλβωμα και διακόσμηση.
Η μέση νεολιθική θεωρείται πολιτιστικά η κορυφαία περίοδος της νεολιθικής εποχής, που σημαδεύεται από την βελτίωση των πολιτιστικών επιτευγμάτων της προηγούμενης περιόδου και την παγίωση των χαρακτηριστικών της αγροτικής οικονομίας.
Στην αρχιτεκτονική των κατοικιών λίγο πολύ δεν παρουσιάζονται αλλαγές. Φαίνεται ότι στην περίοδο αυτή κάποιοι μακρόβιοι οικισμοί θα είχαν αρχίσει να λαμβάνουν τη μορφή ενός γηλόφου (μαγούλα στη [[Θεσσαλία]], τούμπα στη [[Μακεδονία]]), στοιχείο που θεωρείται ότι λαμβάνει σημαντική αξία με την πάροδο των χρόνων. θεωρείται δηλαδή πιθανόν ότι οι ίδιοι οι κάτοικοι αυτών των οικισμών αντιλαμβάνονταν τη μορφή του οικισμού ως ένδειξη συνέχειας στον τόπο.
Στην Θεσσαλία η μετάβαση από την αρχαιότερη στην μέση νεολιθική είναι μια ομαλή πορεία. Δεν υπάρχει κάποια τομή ή ριζική αλλαγή αλλά συνέχεια και ανάπτυξη της πολιτιστικής πορείας.
Ο οικισμός του [[Σέσκλο]]υ στην Θεσσαλία είναι σημαντικός, γιατί το ένα τμήμα του έχει τη μορφή μαγούλας, ενώ το υπόλοιπο εκτείνεται γύρω από τη μαγούλα σε ένα επίπεδο. Έχει δηλαδή τα χαρακτηριστικά ενός εκτεταμένου οικισμού, που δημιουργείται από τη μετατόπιση των κτισμάτων στο χώρο, σε αντίθεση με τους γηλόφους που δημιουργούνται επειδή τα κτίσματα κτίζονται το ένα πάνω στα ερείπια του άλλου.
Η μέση νεολιθική χαρακτηρίζεται αρχαιολογικά σε σχέση με την αρχαιότερη νεολιθική από την μεγάλη ποσότητα κεραμικής, πλούσια σε νέα διακοσμητικά μοτίβα και σημαντικά βελτιωμένη τεχνική όπτησης του πηλού. Τα εργαλεία από [[οψιανός|οψιανό]] κυρίως λεπίδες είναι περισσότερα τώρα, υποδηλώνοντας πιθανά ένα βελτιωμένο και εκτεταμένο δίκτυο επαφών στο Αιγαίο. Είναι αξιοσημείωτο ότι εξαφανίζονται σχεδόν τα κατάλοιπα [[μικρόλιθοι|μικρολίθων]].
Στη [[Μακεδονία]] ο καλύτερα σωζόμενος οικισμός της Μέσης Νεολιθικής είναι τα Σέρβια Κοζάνης (βλ. ιστοσελίδα στο τέλος).
Στην αρχιτεκτονική των κατοικιών παρατηρούνται βελτιώσεις και σταθεροποίηση σε κάποιους τύπους κτιρίων. Πολλοί παλιότεροι οικισμοί επεκτείνονται και νέοι ιδρύονται, πράγμα που υπονοεί αύξηση του πληθυσμού και για πρώτη φορά διαπιστώνεται η ύπαρξη ακροπόλεων και κάποιου είδους οχυρώσεων (τάφρος ή τείχος). Το μεγάλο μέγεθος κάποιων οικισμών είναι βέβαιο ότι θα συνοδεύονταν από κάποιου είδους κοινωνική οργάνωση και πιθανότατα κάποιου είδους κοινοτική εξουσία.
Στην [[Πελοπόννησος|Πελοπόννησο]] και στη [[Στερεά Ελλάδα]] δεν έχουν βρεθεί καλά σωζόμενα αρχιτεκτονικά σύνολα.
Ο οικισμός του [[Σέσκλο]]υ στην Θεσσαλία είναι ίσως ο σημαντικότερος της περιόδου, επεκτείνεται αρκετά και υπολογίζεται ότι πρέπει να κατοικούν σε αυτόν την μέση νεολιθική, γύρω στα 3000 άτομα. Βρέθηκαν τα ίχνη ακρόπολης που χωρίζεται από τον υπόλοιπο οικισμό με τείχος. Στο Σέσκλο παράγεται αυτήν την περίοδο υψηλής τέχνης και τεχνικής κεραμική.
Στην Μακεδονία ενώ μαρτυρείται η ομαλή μετάβαση από την μέση στην νεότερη νεολιθική, η μέση νεολιθική δεν μπορεί να συνδεθεί τουλάχιστον προς το παρόν με την αρχαιότερη νεολιθική λόγω μικρού αριθμού θέσεων που έχουν ανασκαφεί. Παρατηρούνται επιρροές από την Θεσσαλία αλλά και από την βόρεια Βαλκανική όπου υπάρχει αυτή την περίοδο επίσης σημαντικός πολιτισμός.
Η Πελοπόννησος διαφοροποιείται έντονα στην κεραμική από την Θεσσαλία. Η αρχαιότερη νεολιθική μοιάζει να τελείωσε εδώ απότομα σε μερικές θέσεις και λίγο νωρίτερα από ότι στην Θεσσαλία. Αυτήν την περίοδο εμφανίζεται μια διαφορετική κεραμική τεχνοτροπία η λεγόμενη νεολιθική urfirnis (χρήση ενός είδους γυαλιστερού βερνικιού στα αγγεία), η οποία είναι εντελώς άγνωστη στην Θεσσαλία. Κάποιοι μελετητές ισχυρίζονται ότι η εισαγωγή αυτής της τεχνικής έγινε από ομάδες μεταναστών από την ανατολή και συνοδεύεται από αλλαγές και σε άλλα πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Το θέμα δεν έχει λήξει και χρειάζεται στήριξη από νέα αρχαιολογικά ευρήματα.
Από την Στερεά Ελλάδα προέρχονται διάφορα ευρήματα από αυτή την περίοδο. Η Χαιρώνεια και η Ελάτεια είναι πολύ κοντά στον πολιτισμό της Θεσσαλίας, όπως μαρτυρείται από την κεραμική αλλά και από την αρχιτεκτονική. Στον βοιωτικό Ορχομενό, την Φωκίδα και την Εύβοια κάνουν τώρα την εμφάνισή τους κεραμικά αγγεία urfirnis. Στην Νέα Μάκρη της Αττικής τα νεολιθικά urfirnis κάνουν την εμφάνισή τους απότομα μετά από την καταστροφή του οικισμού της αρχαιότερης νεολιθικής. Η Στερεά μοιάζει να είναι πολιτιστικά κάπου ανάμεσα στην Θεσσαλία και την Πελοπόννησο.
Το τέλος της μέσης νεολιθικής (περίπου 4500 π.Χ.) της Θεσσαλίας αλλά και βορειότερα είναι βίαιο. Στο Σέσκλο διαπιστώνεται γενικευμένη καταστροφή του οικισμού από φωτιά που φαίνεται να προέρχεται από σεισμό ή άλλη αιτία. Σαν αποτέλεσμα ερημώνεται και εγκαταλείπεται τελειωτικά μετά από χίλια πεντακόσια χρόνια συνεχούς κατοίκησης. Θα ξανακατοικηθεί μετά από πεντακόσια χρόνια. Το γειτονικό Τσαγγλί εγκαταλείπεται και αυτό, ίσως μετά από πυρκαγιά, όμως θα κατοικηθεί ξανά λίγο αργότερα, στην αρχή της νεότερης νεολιθικής. Βορειότερα τα Σέρβια καταστρέφονται από πυρκαγιά, όμως εδώ ο οικισμός δεν εγκαταλείπεται. Η τελευταία αυτή περίοδος της μέσης νεολιθικής συνδέεται με κάποιον πολιτιστικό μετασχηματισμό. Από την εμφάνιση το αμέσως επόμενο διάστημα μικτής κεραμικής, ντόπιας και εισαγόμενης (βόρεια Βαλκανική) εικάζονται επιδρομές από βόρεια ίσως στοιχεία, που οπισθοδρόμησαν την πολιτιστική πορεία, αλλά αφομοιώθηκαν στην συνέχεια. Το θέμα είναι σήμερα αντικείμενο έρευνας των ειδικών.
Σημαντικές θέσεις της περιόδου είναι:
* '''[[Μακεδονία]]'''
:* Σέρβια (βλ. ιστοσελίδα στο τέλος)
:* Σιταγροί
:* Βασιλικά
|
:* '''[[Θεσσαλία]]'''
::* Σέσκλο
::* Τσαγγλί
::* Οτζάκι
::* μαγούλα Τζάνη
::* Ζερέλια
|
|
:* '''[[Κρήτη]]'''
::* [[ΚνωσσόςΚνωσός]]
|}
| 