Φιλοσοφία της επιστήμης: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Ο [[επιστημονικός ρεαλισμός]], ή [[απλοϊκός''αφελής εμπειρισμός]]'', είναισυνίσταται ηστην άποψηαντίληψη ότι το Σύμπαν είναι έτσι ακριβώς όπως το περιγράφουν οι επιστημονικές θέσεις και δηλώσεις. Οι ρεαλιστές πιστεύουν ότιπως αντικείμενα και πράγματαδομές όπως τα [[ηλεκτρόνια]] καιή τα [[μαγνητικό πεδίο|μαγνητικά πεδία]] όντωςπράγματι υπάρχουν όπως τα φανταζόμαστε. Ο ρεαλισμός είναι απλοϊκός''αφελής'', μευπό την έννοια ότι αντιλαμβάνεταιαποδέχεται τα επιστημονικά μοντέλα «της μετρητοίς»: αυτή είναι η φιλοσοφική στάση που οι περισσότεροι επιστήμονες ενστερνίζονται.

ΣεΚατ' αντίθεσηαντιδιαστολή με τον ρεαλισμό, ο [[ινστρουμενταλισμός]] υποστηρίζει πως η αντίληψή μας, οι επιστημονικές μας ιδέες και θεωρίες δεν απεικονίζουν απαραίτητααπαραιτήτως τον αληθινό κόσμο επακριβώς, αλλά είναι χρήσιμα εργαλεία για να εξηγήσουν, να προβλέψουν και να ελέγξουν τις εμπειρίες μας. Για έναν ινστρουμενταλιστή, τα ηλεκτρόνια και τα μαγνητικά πεδία αποτελούν απλώς χρήσιμες ιδέες και αξιοποιήσιμα μοντέλα που μπορεί στην πραγματικότητα να υπάρχουναντιστοιχούν σε υπαρκτά φυσικά αντικείμενα ή ναδομές, μηναλλά υπάρχουνμπορεί και καθόλουόχι. Για τους ινστρουμενταλιστές, η εμπειρική μέθοδοςπαρατήρηση χρησιμοποιείταιμπορεί μόνο για να δείξειαποδείξει πως οι θεωρίες είναι λογικά συνεπείς και συμβατές με τιςτα παρατηρήσειςφαινόμενα, αλλά όχι να «αποκαλύψει» κάποια «αυθεντική» φυσική πραγματικότητα. Ο ινστρουμενταλισμός βασίζεται κυρίως στη φιλοσοφία του [[Τζον ΝτιούϊΝτιούι]] και, ευρύτερα, στον [[πραγματισμό]], ο οποίος ήταν επηρεασμένος από φιλόσοφους όπως ο [[Ουίλιαμ Τζέιμς]] και ο [[Τσαρλς Σάντερς Πιρς]].

Ένα πεδίο ενδιαφέροντος που είναι κοινό ανάμεσα στους ιστορικούς, τουςστους φιλόσοφους και τουςστους κοινωνιολόγους της επιστήμης είναι ο βαθμός στον οποίο οι επιστημονικές θεωρίες καθορίζονται από τοτα κοινωνικόκοινωνικά και πολιτικόπολιτικά πλαίσιοσυμφραζόμενα. Αυτή η προσέγγιση είναι συνήθως γνωστή ως [[κοινωνικός κονστρουκτιβισμός]]. Ο κοινωνικός κονστρουκτιβισμός είναιαποτελεί κατά μιαμία έννοια προέκταση του ινστρουμενταλισμού που ενσωματώνειεστιάζει τιςστις κοινωνικές πλευρέςόψεις της επιστήμηςεπιστημονικής δραστηριότητας. Στην πιο ισχυρή τηςτου μορφή, αντιμετωπίζει την επιστήμη σαν μια απλή συζήτηση θεμάτων μεταξύ επιστημόνων, με τα αντικειμενικά γεγονότα να παίζουν μικρό ή και κανένα ρόλο: αυτή η εκδοχή συνδέεται με τον [[μεταμοντερνισμός|μεταμοντερνισμό]] στη φιλοσοφία του ύστερου [[20ος αιώνας|20ου αιώνα]] και την πλήρη απόρριψη (ως ανέφικτης) της δυνατότητάς μας να γνωρίσουμε κάποια τελείως κοινή, υποκείμενη, αντικειμενικά «αληθινή» πραγματικότητα, ανεξάρτητα από το κοινωνικό πλαίσιο όπου δρούμε. Μία πιο ήπια μορφή της κονστρουκτιβιστικής άποψηςθέσης υποστηρίζει ότι οι κοινωνικοί παράγοντες παίζουν μεγάλο ρόλο στην αποδοχή των νέων επιστημονικών θεωριών, διατηρώντας όμως και την επιρροή μίας αντικειμενικής πραγματικότητας στον σχηματισμό και στην αποδοχή των εν λόγω θεωριών.

Σύμφωνα με την ισχυρή θέση, η ύπαρξη ή μη του πλανήτη Άρη είναι ανούσιο ζήτημα, εφόσον ό,τι έχουμε είναι οι παρατηρήσεις, οι θεωρίες και οι μύθοι, που είναι όλα συνδεδεμένα μεταξύ τους και παράγονται από την κοινωνική αλληλεπίδραση. Έτσι, οι επιστημονικές εκθέσεις σχετίζονται μεταξύ τους και αναφέρονται η μία στην άλλη - ένας εμπειρικός έλεγχος δεν είναι τίποτα παραπάνω από το να εξετάζεται η συνέπεια μεταξύ διαφορετικών συνόλων από κοινωνικά κατασκευασμένες θεωρίες. Αυτή η άποψη απορρίπτει τελείως τον ρεαλισμό. Γίνεται λοιπόν δύσκολο να εξηγηθεί το πώς η επιστήμη διαφέρει από οποιαδήποτε άλλο μοντέλοσύστημα οργάνωσης της γνώσης (όπως π.χ. ο [[αποκρυφισμός]])., ενώ σε ακραίες περιπτώσεις Όμωςεξομοιώνεται με κάθε άλλο τέτοιο μοντέλο και απορρίπτεται τελείως κάθε αξίωση επιστημολογικής «ανωτερότητας» της επιστήμης. Οι πιο ισχυρές εκδοχές του κονστρουκτιβισμού είναι επηρεασμένες, επομένως, από την ίδιαεναντίωση του φιλοσοφικού και πολιτικού μεταμοντερνισμού στην [[τεχνοκρατία]], ως μίας καθολικής εξουσιαστικής δομής στις τεχνολογικά αναπτυγμένες κοινωνίες που αναπαράγει την κοινωνική ιεραρχία και αντλεί τη νομιμοποίησή της από τον επιστημονικό λόγο. Με αυτή τη λογική όμως, γίνεται επίσηςεξαιρετικά δυσερμήνευτη η εξαιρετικήπολύ μεγάλη επιτυχία της επιστήμης στο να παράγει χρησιμοποιήσιμη τεχνολογία ως απτή απόδειξή της εγκυρότητάς της.

Σύμφωνα με την ήπια θεώρηση, ο πλανήτης [[Άρης (πλανήτης)|Άρης]] μπορεί να λεχθεί πως υπάρχει πραγματικά, μία ύπαρξη ξεχωριστή και διακριτή από τις παρατηρήσεις, θεωρίες και μύθους μας για αυτόν. Παρόλο που οι θεωρίες και οι παρατηρήσεις κατασκευάζονται σε κοινωνικό πλαίσιο, μέρος της διαδικασίας σύνθεσης περιλαμβάνει την εξασφάλιση μιας αντιστοιχίας με κάποια αντικειμενική, αυθύπαρκτη πραγματικότητα. Έτσι οι επιστημονικές θέσειςδιατυπώσεις είναιμιλούν ''για'' τον πραγματικό κόσμο. Το κρίσιμο ζήτημα είναι επομένως η επεξήγηση αυτής της αντιστοιχίας. Τι αιτιολόγηση υπάρχει στον ισχυρισμό ότι οι φωτογραφίες από το τελευταίο ερευνητικόεξερευνητικό [[διαστημόπλοιο|διαστημικό σκάφος]] είναι κατά μία έννοια περισσότερο αληθινές από τους [[ρωμαϊκή μυθολογία|ρωμαϊκούς μύθους]] για τον Άρη; Είναι σημαντικό λοιπόν, για τους κοινωνικούς κονστρουκτιβιστές να λαμβάνουν υπόψιν τους το πώς οι επιστημονικές θέσεις δικαιολογούνται.

=== Ανάλυση και αναγωγήαναγωγισμός ===

ΗΟ [[αναγωγή (φιλοσοφία)|αναγωγήαναγωγισμός]] στην επιστήμη μπορεί να σημαίνει πολλά καιαρκετά διαφορετικά πράγματα. Ένας τύπος αναγωγής είναι η άποψη ότι τα πάντα μπορούν μέχρι τέλους να εξηγηθούν με επιστημονικούς όρους. Σύμφωνα με αυτήν, ένα ιστορικό γεγονός μπορεί ενδεχομένως να εξηγηθεί με κοινωνιολογικούς και ψυχολογικούς όρους, οι οποίοι μπορούν να περιγραφούν με όρους της φυσιολογίας του ανθρώπου, που κι αυτή με τη σειρά της μπορεί να περιγραφεί με όρους της χημείας και της φυσικής. Έτσι, κατ' αρχήν, το ιστορικό γεγονός θα έχει αναχθεί τελικά σε ένα φυσικό γεγονός και οι κοινωνικές δομές σε μοριακές αλληλεπιδράσεις. Αυτό φαίνεται ίσως σαν υπαινιγμός πως το ιστορικό γεγονός δεν ήτανείναι "«τίποτα άλλο από"παρά» το φυσικό γεγονός, αρνούμενηςαπλώς τηςπεριγραφόμενο ύπαρξηςσε διαφορετικό επίπεδο λεπτομέρειας, αρνούμενος την ουσιαστική ύπαρξη των παρεπόμενων φαινομένων. Αυτή είναι μία ακραία εκδοχή αναγωγισμού η οποία απορρίπτει την άποψη πως τα πολλαπλά, ιεραρχημένα επίπεδα οργάνωσης της ύλης (και άρα της γνώσης) συνεισφέρουν πραγματικά νέα φαινόμενα στο Σύμπαν - γίνονται απλώς έτσι αντιληπτά από την περιορισμένη ανθρώπινη νοημοσύνη, για την οποία είναι αδύνατο να περιγράψει π.χ. μία κοινωνία με όρους αλληλεπίδρασης ενός γιγάντιου πλήθους στοιχειωδών σωματιδίων.

Ο φιλόσοφος [[Ντάνιελ Ντένετ]] επινόησε τον όρο ''[[πλεονεκτικήάπληστη αναγωγή]]'' για να περιγράψει την υπόθεση ότι τέτοιου είδους αναγωγή είναι δυνατή. Ισχυρίζεται ότι αυτής της μορφής η αναγωγή είναι απλάαπλώς '[[κακή επιστήμη]]', που αναζητεί περισσότερο εξηγήσεις που είναι ελκυστικές ή εύγλωττα διατυπωμένες, παρά εξηγήσεις χρήσιμες στην πρόβλεψη των φυσικών φαινομένων. Υποστηρίζει ακόμα ότι:

ΔιαφωνίεςΟι πουσυνήθεις έγιναναντιρρήσεις ενάντιααπέναντι στην πλεονεκτικήάπληστη αναγωγή και αναφέροντανστηρίζονται στα λεγόμενα ''αναδυόμενα φαινόμενα'' των '''πολύπλοκων συστημάτων'''. [[Πολύπλοκο σύστημα]] είναι μία σύνθετη δομή, βασίζονταναποτελούμενη στοαπό γεγονόςπολλαπλά ότιαλληλεπιδρώντα ταμέρη, αυτό-αναφορικάτης συστήματαοποίας μπορούμεη νασυμπεριφορά πούμεείναι ότιδιαφορετική περιέχουναπό περισσότερεςοποιονδήποτε [[πληροφορία|πληροφορίες]]γραμμικό απ'συνδυασμό αυτέςσυμπεριφορών πουτων μπορούνμερών νατης περιγραφούν(μη μεγραμμικό τηνσύστημα). ανάλυσηΤα κάθεπολύπλοκα συστήματα χαρακτηρίζονται από ισχυρή εξάρτηση και ποικιλομορφία μεταξύ των μέρουςμερών τους, ενώ αντιθέτως η συμμετρία στη δομή ενός συστήματος υποδεικνύει χαμηλή ξεχωριστάπολυπλοκότητα. ΑνάμεσαΣυνήθως στατα παραδείγματαπολύπλοκα συστήματα είναι συστήματαιεραρχικώς πουαυτοοργανούμενα περιέχουνκαι [[παράξενοςεμφανίζουν βρόχος|παράξενουςαναδυόμενες βρόχους]]συμπεριφορές (emergent behaviors), [[μορφοκλασματικόδηλαδή σύνολο|μορφοκλασματικές]]καινοφανείς δομέςσυλλογικές (fractal)συμπεριφορές οι οποίες δεν μπορούν να αναχθούν στα μεμονωμένα μέρη του συστήματος αλλά οφείλονται στις αλληλεπιδράσεις και [[παράξενοςτις ελκυστής|παράξενουςσυσχετίσεις ελκυστές]]τους. στοΠαραδείγματα [[χώροςτέτοιων τωνσυστημάτων φάσεων|χώροείναι τωνοι φάσεων[[μορφοκλασματικό σύνολο|μορφοκλασματικές]] δομές (fractal). Η ανάλυση τέτοιου είδουςτέτοιων συστημάτων αναγκαστικά καταστρέφειεμπεριέχει πληροφορίεςαπώλεια πληροφορίας, επειδή ο παρατηρητής πρέπει να διαλέξει ένα δείγμα του συστήματος που, στην καλύτερη των περιπτώσεων,δεν μπορεί απλά να είναι μερικάπλήρως αντιπροσωπευτικό του συνόλου. Η [[θεωρία της πληροφορίας]] μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να υπολογιστεί το μέγεθος της απώλειας πληροφορίας και είναι μία από τις τεχνικέςεπιστημονικές μεθόδους που εφαρμόζονται στη [[θεωρία του χάους]]. Τα πολύπλοκα συστήματα εξετάζονται από την [[επιστήμη συστημάτων]].