'''Σταυροπηγιακή Μονή''' καλείται η [[Μοναστήρι (θρησκεία)|μονή]] (συνήθως της [[Ορθόδοξη Εκκλησία|Ορθόδοξης Εκκλησίας]] ή της Ανατολικής [[Καθολική Εκκλησία|Καθολικής Εκκλησίας]]) που υπάγεται απευθείας σε [[Πατριαρχείο]] ή [[Ιερά Σύνοδος|Σύνοδο]] (συνήθως το [[Οικουμενικό Πατριαρχείο]]) και όχι στην τοπική [[Αρχιεπίσκοπος|Αρχιεπισκοπή]].<ref name=kedak>{{cite web | url=http://www.kedak.gr/glossari/glossari.html | title=Γλωσσάρι | publisher=Κέντρο Διαφύλαξης Αγιορείτικης Κληρονομιάς | date=Ιούλιος 2004 | accessdate=13 Μαΐου 2012}}</ref> Η λέξη σταυροπηγιακή είναι σύνθετη (σταυρός + πήγνυμι) και πηγάζει από την [[Κανονικό Δίκαιο|κανονική]] παράδοση της ορθοδοξηςΟρθόδοξης Εκκλησίας, η οποία προβλέπει τη δυνατότητα του Πατριάρχη να στείλει ένα σταυρό για να τοποθετηθεί στα θεμέλια της εκκλησίας της μονής, πράξη που οδηγεί στην εξάρτηση της μονής από αυτόν.<ref name=kedak/> Το δικαίωμα αυτό το απέκτησε πρώτη φορά ο [[Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως]] τον [[8ος αιώνας|8ο αιώνα]] και μπορεί να το ασκεί σε όλη την επικράτεια της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.<ref name=valsamon/> Οι σταυροπηγιακές μονές αποτελούσαν πηγή εσόδων για το οικείο Πατριαρχείο, καθώς ήταν υποχρεωμένες να αποστέλλουν ετήσια σε αυτό κάποιο χρηματικό ποσό.<ref>{{cite web | url=http://books.google.ca/books?id=V2LNAAAAMAAJ&q=%CE%A3%CF%84%CE%B1%CF%85%CF%81%CE%BF%CF%80%CE%B7%CE%B3%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%AE&dq=%CE%A3%CF%84%CE%B1%CF%85%CF%81%CE%BF%CF%80%CE%B7%CE%B3%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%AE&hl=el&sa=X&ei=vtquT8r8MpTk6QGGooGaCQ&ved=0CEoQ6AEwAw | title=Νέος Ελληνομνήμων, Τόμος 11 | publisher=Google books | accessdate=13 Μαΐου 2012}}</ref><ref>{{cite web | url=http://books.google.gr/books?id=Cn5NAAAAYAAJ&q=%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%85%CF%81%CE%BF%CF%80%CE%B7%CE%B3%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%AE&dq=%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%85%CF%81%CE%BF%CF%80%CE%B7%CE%B3%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%AE&hl=el&sa=X&ei=jOiuT-iDEMbj4QSf5pGzCQ&ved=0CDcQ6AEwAQ | title=Η Σπάρτη διαμέσου των αιώνων | publisher=Google books | date=1922 | accessdate=13 Μαΐου 2012 | author=Παναγιώτης Χρ. Δούκας}}</ref> Ένα πλεονέκτημα για τις μονές ήταν ότι έτσι εξασφάλιζαν μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων, αποφεύγοντας την ανάμιξη των τοπικών επισκόπων στους σκοπούς τους.<ref>{{cite web | url=http://books.google.ca/books?id=4bIgAAAAMAAJ&q=%CE%A3%CF%84%CE%B1%CF%85%CF%81%CE%BF%CF%80%CE%B7%CE%B3%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%AE&dq=%CE%A3%CF%84%CE%B1%CF%85%CF%81%CE%BF%CF%80%CE%B7%CE%B3%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%AE&hl=%CE%B5%CE%BB&sa=X&ei=vtquT8r8MpTk6QGGooGaCQ&ved=0CE4Q6AEwBA | title=Κρητικά Χρονικά | publisher=Google Books | date=1973 | accessdate=13 Μαΐου 2012 | author=Ανδρέας Καλοκαιρινός}}</ref> Άλλο πλεονέκτημα ήταν η μεταφορά σε αυτές των προνομίων που απολάμβανε το Πατριαρχείο από την [[Οθωμανική Αυτοκρατορία]], προνόμια που περιλάμβαναν την παροχή εδαφικών εκτάσεων και την απαγόρευση απαλλοτρίωσής τους στο μέλλον από το Οθωμανικό κράτος.<ref>{{cite web | url=http://www.valsamon.com/index.php?id=1&subid=1434 | title=Απόφαση Άρειου Πάγου AΠ 1550/1998 | publisher=ΒΑΛΣΑΜΩΝ Βάση Δεδομένων για το Ορθόδοξο Κανονικό και Εκκλησιαστικό Δίκαιο | date=1998 | accessdate=13 Μαΐου 2012}}</ref> Σταυροπηγιακές είναι όλες οι μονές του [[Άγιο Όρος|Αγίου Όρους]], όπου και μνημονεύουν τον εκάστοτε Πατριάρχη, όπως άλλωστε και σε όλες τις υπόλοιπες σταυροπηγιακές μονές, αντί του τοπικού επισκόπου.<ref>{{cite web | url=http://books.google.ca/books?id=XK5CAAAAYAAJ&q=Σταυροπηγιακαί&dq=Σταυροπηγιακαί&hl=el&sa=X&ei=otuuT__2HeSG6QHAr8jHCQ&ved=0CEEQ6AEwAg | title=Το Άγιον Όρος | publisher=Google books | date=1903 | accessdate=13 Μαΐου 2012}}</ref><ref name=valsamon/> Όσον αφορά την Ανατολική Καθολική Εκκλησία οι σταυροπηγιακές μονές περιγράφονται ως ένα από τρία δυνατά είδη μονών: παπικές, πατριαρχικές (σταυροπηγιακές) και επισκοπικές.<ref>{{cite web | url=http://www.intratext.com/IXT/ENG1199/_PC2.HTM#V | title=Code of canons of Oriental Churchs, Canon 434 | accessdate=13 Μαΐου 2012}} {{en}}</ref> Στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία τα πιθανά είδη μονών είναι τέσσερα: επισκοπικές (υπάγονται στον τοπικό επίσκοπο), πατριαρχικές ή σταυροπηγιακές (υπάγονται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο), ηγουμενικές ή αρχιμανδρικές (υπάγονται στον ηγούμενο ή αρχιμανδρίτη υπό την δικαιοδοσία της [[Ιερά Σύνοδος|Ιεράς Συνόδου]]) και συνοδικές μονές (παρεμφερείς των ηγουμενικών).<ref name=valsamon>{{cite web | url=http://www.valsamon.com/index.php?id=1&subid=1411 | title=Απόφαση 2823/1999 Πολυμελούς Πρωτοδικείου Αθηνών | publisher=ΒΑΛΣΑΜΩΝ Βάση Δεδομένων για το Ορθόδοξο Κανονικό και Εκκλησιαστικό Δίκαιο | date=1999 | accessdate=13 Μαΐου 2012}}</ref> Οι σταυροπηγιακές μονές που ελέγχονται απευθείας από την Διαρκή Ιερά Σύνοδο της [[Εκκλησία της Ελλάδος|Εκκλησίας της Ελλάδος]] καλούνται συνοδικές σταυροπηγιακές.<ref>{{cite web | url=http://www.valsamon.com/index.php?id=1&subid=997 | title=Απόφαση ΣτΕ 1433/2002 | publisher=ΒΑΛΣΑΜΩΝ Βάση Δεδομένων για το Ορθόδοξο Κανονικό και Εκκλησιαστικό Δίκαιο | date=2002 | accessdate=13 Μαΐου 2012}}</ref> Σταυροπηγιακές μονές πέρα από το Άγιο Όρος υπάρχουν και αλλού στην Ελλάδα (π.χ. [[Μονή Τοπλού]] στην Κρήτη), στην Κύπρο, αλλά και στην Ανατολική Ευρώπη (π.χ. Βουλγαρία, Ρωσία, Ουκρανία<ref>{{cite web | url=http://old.risu.org.ua/eng/news/article%3b22040 | title=Univ Monastery Becomes Subject to Greek Catholic Patriarch | publisher=Religious Information Service of Ukraine | date=7 Μαΐου 2008 | accessdate=13 Μαΐου 2012}} {{en}}</ref>).
