Γυναίκες στην αρχαία Ελλάδα: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Σε ό,τι αφορά στην '''γυναίκα''' στην [[αρχαία Ελλάδα]] -και όχι μόνο στην αθηναϊκή δημοκρατία- η πρώτη κύρια δυσκολία που αντιμετώπιζε ένα νεογέννητο κορίτσι ήταν να του επιτραπεί να ζήσει. Εξαρτάτο άμεσα από την απόφαση του πατέρα η έκθεση του νεογνού σε μια ερημική περιοχή, καθώς η γέννηση ενός θηλυκού μέλους θεωρείτο ανώφελο επιπρόσθετο έξοδο για τον οίκο, εφόσον μάλιστα σε ένα κατεξοχήν πατριαρχικό σύστημα κληρονομίαςκληρονομιάς δεν είχε τη δυνατότητα να διατηρήσει το οικογενειακό όνομα και συνεπώς τα οικογενειακά περιουσιακά στοιχεία

Στο σπίτι ενός αθηναίουΑθηναίου πολίτη το μικρό κορίτσι μεγάλωνε με τη φροντίδα μιας τροφού και περνούσε το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου του στα γυναικεία διαμερίσματα, την πεμπτουσία του γυναικείου χώρου, όπου συνήθως οι μητέρες μεγάλωναν τα παιδιά τους και ασχολούνταν με την υφαντική. Ωστόσο, η ενασχόληση της γυναίκας στην πραγματικότητα ήταν η διεύθυνση όλων των πρακτικών ζητημάτων του νοικοκυριού όπως τονίστηκε από τον [[Ησίοδος|Ησίοδο]], ενώ αρκετούς αιώνες αργότερα ο [[Αριστοτέλης]] και ο [[Ξενοφών]] θεώρησαν το γάμο εμπορική συμφωνία.

Από νομικής άποψης το σύστημα στην κλασική [[Αρχαία Αθήνα|Αθήνα]] ήταν έτσι διαμορφωμένο ώστε η γυναίκα να είναι απαραίτητη μόνο για την εξασφάλιση της κληρονομίαςκληρονομιάς. Η γυναίκα δια βίου δεν είχε καμία εξουσία, ούτε καν στην ίδια της την ύπαρξη. Ο γάμος της δεν απαιτούσε τη συγκατάθεσή της και τα μόνα της αποκτήματα ήταν τα ενδύματα και τα κοσμήματά της. Πρακτικά περνούσε από την προστασία του ενός κυρίου -του πατέρα- στον άλλο -το σύζυγο- και αν ο πατέρας της πέθαινε χωρίς αρσενικό απόγονο, τότε ως ''επίκληρος'' έπρεπε να χωρίσει και να παντρευτεί τον αδελφό του πατέρα της, προκειμένου να εξασφαλιστεί η αρρενογραμικήαρρενογραμμική διαδοχή.

Αναφέρεται συχνά η άποψη ότι τοη κοινωνική ''status''θέση των γυναικών υποβιβάστηκε με την εισαγωγή της δημοκρατίας όχι ως άμεσος αντικειμενικός στόχος, αλλά ως έμμεση στρατηγική υποστήριξης του νέου συστήματος. Το νομικό καθεστώς της κληρονομίαςκληρονομιάς ήταν ζωτικό για την επιβίωση μιας δημοκρατίας στηριγμένης στη γαιοκτησία. Πλέον σύγχρονες έρευνες έχουν απορρίψει τούτη τη θεωρία, δίνοντας έμφαση στο επιχείρημα ότι η ουσία του δημοκρατικού συστήματος δε βρισκόταν στη ρύθμιση των περουσιακώνπεριουσιακών στοιχείων των πολιτών, αλλά στη δημιουργία ισότητας μεταξύ των αρρένων πολιτών, βάσει του γεγονότος ότι κάθε άντρας ήταν κύριος ενός οίκου που περιλάμβανε γυναίκες, παιδιά και [[Δουλεία (Αρχαία Ελλάδα)|δούλους]], συνεπώς μιας ομάδας ατόμων που υποτάσσονταnυποτάσσονταν στην εξουσία του. Εφόσον ο άνδρας πρέπει να είναι κύριος του εαυτού του, ώστε να χαρακτηριστεί πολίτης, έτσι και ο πολίτης είναι κύριος μιας ομάδας ατόμων που υποτάσσονται στην εξουσία του. Στην ουσία, λοιπόν, η υποταγή των γυναικών είναι αναπόσπαστο κομμάτι του δημοκρατικού συστήματος.

Εφόσον της επιτρεπόταν να ζήσει και να ανατραφεί, η θέση της αθηναίαςΑθηναίας κόρης ήταν μέσα στο σπίτι. Ο κύριος του οίκου είχε το νόμιμο δικαίωμα εφόσον παρίστατο ανάγκη να την εκπροσωπεί σε νομικές υποθέσεις, γιατί η ίδια ήταν [[Δίκαιο|δικαιοπρακτικά]] ανίκανη, όπως βέβαια και τα υπόλοιπα μέλη του οίκου του. Η εκπαίδευση της γυναίκας στην Αθήνα ήταν θεσμικά ανύπαρκτη, εκτός και αν φρόντιζε διαφορετικά ο κύριός της και η ουσιαστική συμμετοχή της στην κοινότητα αναδεικνυόταν κυρίως σε τελετές θρησκευτικού χαρακτήρα, όπως τα [[Θεσμοφόρια]].

• Κατά την τρίτη ημέρα λάμβανε χώρα η τελευταία φάση, τα [[ανακαλυπτήρια]], που αποτελούσε την κεντρική σκηνή του αθηναϊκού γάμου. Με την αποκάλυψη του έως τότε κρυμμένου προσώπου της νύμφης, η τελευταία παρουσιάζεται ως το "νέο" πρόσωπο στον οίκο του συζύγου της και μάλιστα με την νέα της ιδιότητα, εκείνην της έγγαμης γυναίκας εξουσιοδοτημένης από την κοιννωίακοινωνία να δώσει νομίμους απογόνους. Η τελετή των [[''ανακαλυπτήρια''|''ανακαλυπτηρίων'']] ήταν απαραίτητη για την κοινωνική και την θεσμική ολοκλήρωσή του γἀμου στην κλασική Αθήνα. Τότε εδίδοντο τα ομώνυμα δώρα από τον νυμφίο προς την σύζυγό του.

Ο γάμος είχε ως κύριο στόχο την τεκνοποιϊατεκνοποιία και τη διατήρηση της ταυτότητας του οίκου μέσα στο κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο της κοινότητας.

Οι γυναίκες στον νέο οίκο έφερναν μαζί τους την προίκα τους, διαχειριστής της οποίας ήταν ο σύζυγος, αν και δε γινόταν ποτέ ιδιοκτησία του. Μάλιστα σε περίπτωση διαζυγίου όφειλε να την επιστρέψει. Η προίκα ήταν ο μόνος τρόπος για να αποκτήσει μια γυναίκα περιουσιακά στοιχεία του πατέρα της, αν εκείνος είχε αρσενικούς απογόνους. Αν δεν υπήρχαν αρσενικοί γόνοι στον πατρικό οίκο, τότε κληρονομούσε όλη την περιουσία μέσω του θεσμού της ''επικλήρου''. Βέβαια, μαζί με την περιουσία επιβαλλόταν να παντρευτεί τον στενότερο άρρενα συγγενή του πατέρα της, που αναλάμβανε τη διαχείριση της περιουσίας. Αν εκείνος ήταν ήδη παντρεμένος, μπορούσε να χωρίσει τη σύζυγό του και να παντρευτεί την επίκληρο ή να την περάσει στον δεύτερο στάστα την οικογένειά της. Αν ο σύζυγος έλειπε σε στρατιωτική υπηρεσία ή είχε πεθάνει, η γυναίκα γινόταν ο άνδρας και η γυναίκα μαζί του οίκου και δεδομένων των λιγοστών ευκαιριών απασχόλησης για μια γυναίκα, αναζητούσε πόρους προσφέροντας τις υπηρεσίες της ως τροφός, στο [[εμπόριο]] ή σε μικρές βιοτεχνίες.

Αντίθετα απ’ ό,τι συνέβαινε στην Αθήνα, η τελετή του γάμου στη Σπάρτη φαίνεται πως δεν αποτελούσε δημόσιο γεγονός. Όπως περιγράφει ο [[Πλούταρχος]], ένας διαδεδομένος τύπος σύστασης του γάμου είναι ''δι' αρπαγής'': Χωρίς παρουσία οικογενειών ή προσκεκλημένων, την γυναίκα απήγαγε τελετουργικά κατά τη διάρκεια της νύχτας ο μέλλων σύζυγός της. Με την βοήθεια της ''νυμφεύτριας'', της ξύριζαν το κεφάλι, της φορούσαν ανδρικά ρούχα και την άφηναν ξαπλωμένη στο σκοτάδι να περιμένει. Ο σύζυγος μετά την ερωτική συνάντησή τους ώφειλεόφειλε να επιστρέψει στους κοιτώνες του και εξακολουθούσε να ζει εκεί με τους ''συνηλικιώτες'' στις ''αγέλες'', έως ότου συμπλήρωνε τα τριάντα έτη του. Έως τότε συγκατοίκηση των συζύγων δεν προβλεπόταν. Είναι σαφές πως αυτή η διαδικασία είχε ως στόχο αποκλειστικά την τεκνοποίηση. Εξάλλου, εξ αιτίας του οξυμένου δημογραφικού προβλήματος της Σπάρτης, οποιοσδήποτε Λακεδαιμόνιος μπορούσε να ενωθεί ερωτικά με μια Σπαρτιάτισσα, με στόχο την παιδοποιία, αρκεί ο πατέρας ή και ο συζυγόςσύζυγός της να ήταν εκ των προτέρων σύμφωνος. Έτσι λειτούργησε και ο θεσμός της [[πολυανδρία]]ς, η θέσμιση της οποίας αποδίδεται στον ίδιο τον θρυλικό νομοθέτη [[Λυκούργος (νομοθέτης)|Λυκούργο]]. Η [[πολυανδρία]] συνιστά σπάνια μορφή πολυγαμίας, όπου η σύζυγος τεκνοποιούσε νομίμως με περισσοτέρους συζύγους ταυτόχρονα. Η σπαρτιατική πολυανδρία είχε εντυπωσιάσει τον [[Πλάτων]]α, τον [[Ξενοφών]]τα και τους αθηναϊκούς φιλοσοφικούς κύκλους των αρχών του 4ου π.Χ. αιώνα. Τον επόμενο αιώνα, ο [[Πολύβιος]] καταγράφει στην Σπάρτη και την αρχαιότερη γνωστή μαρτυρία για την λεγόμενη «αδελφική πολυανδρία», όπου οι πολυάριθμοι σύζυγοι της Σπαρτιάτισσας είναι εξ αίματος αδελφοί ή στενοί φίλοι. Σε αυτό το σχήμα οργάνωσης της οικογένειας η περιουσία παραμένει αδιαίρετη και η πατρότητα των τέκνων (τα οποία θεωρούνται κοινά) ασκείται συλλογικά. Όμως, στην Σπάρτη η συλλογική άσκηση της πατρικής εξουσίας είναι νόμιμη και συνηθισμένη.

Όμως, ή κοινωνική θέση της γυναίκας στη Σπάρτη δεν ήταν περιορισμένη όπως στην Αθήνα. Η Σπαρτιάτισσα διοικούσε η ίδια την περιουσία της ακόμη και όταν δεν ήτοήταν ''πατρούχος'' (όπως ονομάζει ο [[Ηρόδοτος]] την ''επίκληρο'') και μπορούσε να επιλέξει άλλο σύζυγο, αν ο δικός της απουσίαζε επί μακρόν. Πολλοί έλληνεςΈλληνες συγγραφείς την θεωρούν αιτία ανταγωνισμών και διεκδικήσεων ανάμεσα σε οίκους, ενώ παραμένει ενεργή και στο παρασκήνιο της πολιτικής, επηρεάζοντας δημοσίους άρχοντες, για τους οποίους ο [[Αριστοτέλης]] χρησιμοποιεί τον βαρύ χαρακτηρισμό «γυναικοκρατούμενοι». Παραδείγματα όπως αυτό της Γοργούς και της Αργείας αναγκάζουν τον [[Ηρόδοτος|Ηρόδοτο]] να αναφέρεται με σεβασμό στις γυναίκες της Σπάρτης, κάτι ασυνήθιστο για άρρενα Έλληνα συγγραφέα.

O [[Όμηρος]], εκπρόσωπος του ηρωικού κυρίως έπους, όπως και ο [[Ησίοδος]], εκπρόσωπος του διδακτικού κυρίως έπους, με το στίχο τους μετέφεραν εικόνες για τη θέση της γυναίκας σε ποικίλους ρόλους. Στους στίχους της ''Ιλιάδας'' (Γ΄ 171-179) ο Όμηρος παρουσιάζει την Ελένη να ασκεί αυτοκριτική, μετανοημένη για την εγκατάλειψη του συζυγικού οίκου και τα δεινά που προκάλεσε σε Αχαιούς και Τρώες. Όμως, ο τρόπος που την εκθειάζει ο ποιητής ως ''δία γυναικών'', τα λόγια των προεστών λίγο πριν (Γ΄ 155-160), που τη συγκρίνουν με τις αθάνατες θεές, και η αντιμετώπιση από τον ίδιο τον Πρίαμο κρύβει μια αίσθηση μεγαλοπρέπειας. ΠαρόληΠαρόλο τηπου δεινήη τηςγυναίκα θέση,είχε ηδεινή γυναίκαθέση, σε αυτό το σημείο της αφήγησης περιβάλλεται με ένα κομμάτι της λάμψης του ηρωικού έπους. Διατηρεί ψήγματα από την άλω του ηρωικού ήθους που προορίζεται μόνο για το ανδρικό φύλο, εξαιτίας της θεϊκής ομορφιάς της, που παραπέμπει άμεσα στη θεϊκή της καταγωγή και γέννηση –όμοια με εκείνη της Αφροδίτης.

*''Avagianou A., ''Sacred Marriage in the Rituals of Greek Religion'',(Bern 1997).

*''Blok, J. “Sexual Asymmetry: A Historiographical Essay” στο Blok J. και Mason P., (eds.), ''Sexual Asymmetry: Studies in Ancient History'', ''(Amsterdam 1987).

*''Βorneman Ernest, ''Η Πατριαρχία: Η προέλευση και το μέλλον του κοινωνικού μας συστήματος'', Μ.Ι.Ε.Τ., (Αθήνα 1988).

*''Διοματάρη Ουρ., ''Η Γυναίκα στον Πλάτωνα''2, (Αθήνα 1997).

*''Dewald C., «Women and Culture in Herodotus’ Histories», στο Foley H., (ed.) ''Reflections on Women in Antiquity'', (New York 1981).

*''Gimbutas Marija, ''The Civilization of the Goddess: The world of old Europe'', Harper, (San Francisco, 1991).

*''Harrison, J. E., ''Προλεγόμενα στη μελέτη της ελληνικής θρησκείας: Αρχαίες ελληνικές γιορτές'', (μτφρ. Ε. Παπαδοπούλου), Ιάμβλιχος (Αθήνα ''1996).

*''Havelock, Eric A., ''The Literate Revolution in Greece and Its Cultural Consequences'', Princeton University Press, Princeton, 1982.

*''Κακριδής, Ιωάννης, (Μετ.), ''Ομήρου: Ιλιάδα Τόμος Α΄'', Δαίδαλος-Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα, χ.χ.

*''Καλογερόπουλος Κ., "Η γυναίκα στη λυρική και την επική ποίηση", ''Archive'', Ιαν 2003.

*''Καλογερόπουλος Κ., "H συμβολή της γυναίκας στη ζωή της αρχαίας πόλης", ''Archive'', Μαρτ 2004.

*''Καλογερόπουλος Κ., "Γυναίκες-Δουλεία-Δημοκρατία στην Αρχαιοελληνική Κοινωνία", ''Archive'', Δεκ 2003.

*''Λεκατσάς, Παναγής, (Μετ.), ''Ησίοδου: Θεογονία-Έργα και Ημέραι-Ασπίς Ηρακλέους-Ηοίαι'', Δαίδαλος-Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1941.

*''Lesky, Αlbin, ''Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας''5, Αφοι Κυριακίδη, (Θεσσαλονίκη, 1981).

*''Lyons Debora, ''Gender and Immortality: Heroines in Ancient Greek Myth and Cult'', Princeton University Press, (Princeton, 1996).

*''Miller Paul A., ''Lyric Texts and Lyric Consciousness: The Birth of a Genre from Archaic Greece to Augustan Rome''. London: Routledge, 1994.

*''Mösch-Klingele, Rosmarie, ''Die loutrophóros im Hochzeits- und Begräbnisritual des 5. Jahrhunderts v. Chr. in Athen'' (Bern, Berlin, ''Bruxelles, Wien 2006)

*''Mossé, Cl., ''H Γυναίκα στην Αρχαία Ελλάδα''3, (μτφρ. Α. Στεφανής), (Αθήνα 2002)

*''Μοssé, Cl., ''Η Αρχαϊκή Ελλάδα'', Μ.Ι.Ε.Τ. (Αθήνα, 1987).

*''Perentidis, Stavros, ''Pratiques de mariage et nuances de continuité dans le monde grec. Quatre études d'anthropologie historique et ''juridique'', Publications de l'Université de Montpellier 3 (Montpellier 2002).

*''Perentidis, Stavros, «Sur la polyandrie, la parenté et la définition du mariage à Sparte», στο A. Bresson κ.ἀ., ''Parenté et société dans ''le monde grec de l'Antiquité à l'Âge moderne'' (Bordeaux 2006).

*''Περεντίδης, Στ., «Ο Αριστοφάνης για την πολυανδρία», ''Στέφανος. Τιμητική προσφορά στον Βάλτερ Πούχνερ'' (Αθήνα 2007).

*''Πετροπούλου Α. «Οικογενειακοί Θεσμοί» στο Μήλιος Α. και άλλοι, ''Δημόσιος και ιδιωτικός βίος στην Ελλάδα Ι: Από την αρχαιότητα έως και τα μεταβυζαντινά χρόνια'', Τομ Α, (Πάτρα, 2000).

*''Pomeroy, Sarah B. ''Οι γυναίκες της Σπάρτης''. Αθήνα: Εκδόσεις Τουρίκη, 2011.

*''Pomeroy, Sarah B. ''Θεές, πόρνες, σύζυγοι και δούλες''. Αθήνα: Εκδόσεις Καρδαμίτσα, 2009.

*''Redfield, J., «Homo domesticus», στο Vernant J.P. (εισ.) ''Ο έλληνας άνθρωπος''4, (μτφρ. Χ. Τασιάκος), (Αθήνα 1996).

*''Reilly J., "Naked and limbless: learning about the feminine body in Ancient Athens", στο Koloski-Ostrow A. and Lyons C.L. (eds.), ''Naked ''Truths, Women, Sexuality, and Gender in Classical Art and Archaeology'', (London 1997).

*''Reeder Ellen D., (Ed) ''Pandora: Women in classical Greece'', Princeton University Press, (Princeton, N. Jersey, 1995).

*''Rehm R., ''Marriage to Death: The Conflation of Wedding and Funeral Rituals in Greek Tragedy'', (New Jersey 1994).

*''Reinsberg, C., ''Γάμος , εταίρες και παιδεραστία στην αρχαία Ελλάδα''2, (μτφρ. Δ.Γ. Γεωργοβασίλης και M. Pfreimter), (Αθήνα 1999).

*''Ross W. D., (ed), ''Aristotle's Politica'', Clarendon Press, (Oxford,1957).

*''Σακελλαρίου, Μ.Β., ''Η Αθηναϊκή Δημοκρατία''2, (Ηράκλειο, 2000).

*''Sourvinou-Inwood Chr., '''Reading' Greek Culture: Texts and Images, Rituals and Myths'', (Oxford 1991).

*''Τζεδάκις, Γιάννης, (Εκδ) ''Από τη Μήδεια στη Σαπφώ: Ανυπότακτες γυναίκες στην αρχαία Ελλάδα'', ΥΠΠΟ, ΙCOM-Ελληνικό Τμήμα, (Αθήνα, 1995).

*''Williamson, Margaret, ''Sappho's Immortal Daughters'', Harvard University Press, Cambridge 1995.