Αρειανισμός: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

==Η διαμάχη μετά την Α΄ Οικουμενική σύνοδο==

 

 

Παρά την ομόφωνη καταδική του Αρειανισμού από την [[Α΄ Οικουμενική Σύνοδος|Σύνοδο της Νίκαιας]] η οποία αποτυπώθηκε στο περιεχόμενο του κειμένου αναθεματισμού,<ref>Τους δε λέγοντας ην ποτέ ότε ούκ ήν, και πριν γεννηθήναι ουκ ήν, και οτι εξ ουκ όντων εγένετο, η εξ ετέρας υποστάσεως ή ουσίας φάσκοντας είναι, ή κτιστόν ή τρεπτόν ή αλλοιωτόν τον Υιόν του θεού, αναθεματίζει η καθολική εκκλησία</ref> αρειανόφρονες επίσκοποι παρέμειναν σταθεροί στις θέσεις τους, όπως προκύπτει από τις ενέργειες μετά το πέρας της συνόδου, με τον Άρειο εν τέλει να μην καλείτε σε παράσταση στη σύνοδο, κάτι που αποτέλεσε βάση για τη μελλοντική εξέλιξη της έριδας.

 

 

Ο [[Μέγας Κωνσταντίνος]] αρχικά θέλησε με αυστηρότητα να επιβάλει τις αποφάσεις τις Α΄ Οικουμενικής συνόδου, με αποτέλεσμα να καθαιρέσει τους Νικομηδείας Ευσέβιο και Νικαίας Θέογνι, με την αιτία της φιλοξενίας του Αρείου. Έτσι από την αρχή και με βάση αυτή τη χειρονομία διαφάνηκε πως οι Αρειανοφρονες απειθάρχησαν τελικά στις αποφάσεις της συνόδου. Σύμφωνα δε, με τον [[Αθανάσιος Αλεξανδρείας|Μέγα Αθανάσιο]] η κατάσταση αυτή άρχισε να μεταβάλεται σταδιακά, υπό την επιρροή δύο γυναικών<ref>Προς Μοναχούς,6</ref> στο περιβάλλον του αυτοκράτορα, της Βασιλίνας και της Κωνσταντίας, οι οποίες είχαν συγγενικές σχέσεις με τον [[Ευσέβιος ο Νικομηδείας|Ευσέβιο Νικομήδειας]] και με τον [[Ιουλιανός|Ιουλιανό]], μετέπειτα Αυτοκράτορα του Βυζαντίου, αντίστοιχα. Έτσι η πολιτική του, μεταστράφηκε σε μια συμβιβαστική πολιτική μεταξύ των αντιμαχομένων και αυτό καταδείχθηκε από μια σειρά μέτρων που ανέλαβε όπως ανακλήσεις αρειανοφρόνων επισκόπων και τη διενέργεια συνόδου το [[327]], που ο Άρειος υποχρεώθηκε σε ομολογία πίστεως αίροντας τις ακραίες θέσεις του, μη όμως δεχόμενος τον όρο «''ομοούσιος''», θέτοντας της έκφραση «''προς πάντων των αιώνων γεγεννημένον Θεόν Λόγον''», με ερμηνευτικές προεκτάσεις προς κάθε κατεύθυνση. Σημαντική όμως συστηματική προσπάθεια από τους αρειανόφορνες υπήρξε η αμφισβήτηση του όρου «ομοούσιος», η οποία παρέπεμπε σε διατύπωση του Παύλου του Σαμοσατέα. Ο Παύλος όντως είχε χρησιμοποιήσει τον όρο αυτό και είχε καταδικαστεί, σχετίζοντας τον όμως με την έννοια μία ουσία-ένα πρόσωπο και όχι με προσωπικό διαχωρισμό όπως η εν Νικαία σύνοδος θεoλόγησε.

Η κατάσταση όμως αντί να οδηγηθεί σε εξομάλυνση οδηγήθηκε σε όξυνση με βάση δύο σημαντικά γεγονότα. Την εκλογή του σφοδρού πολεμίου του αρειανισμού Αθανασίου Αλεξανδρείας στον επισκοπικό θρόνο της Αλεξανδρείας και η αποκατάσταση της επιρροής του Ευσεβίου Καισαρείας στα αυτοκρατορικά κλιμάκια. Οι Αρειανόφρονες αντιλαμβανόμενοι πως στους δύο σημαντικότερους θρόνους της ανατολής βρίσκονταν δυο κεφαλές της εκκλησίας με μεγάλη επιρροή στο σώμα της οικουμενικής εκκλησίας, έστρεψαν την πολιτική τους κατά των δύο, εγκαινιάζοντας μια νέα εποχή διαμάχης που στόχο δεν είχε το θεολογικό υπόβαθρο, αλλά καθαρά την πολιτικο-θρησκευτική επιρροή των κεφαλών της εκκλησιας. Όπως μάλιστα ο Σοζωμενός μας πληροφορεί,<ref>Εκκλ.Ιστ. 3,7</ref> οι Αρειανόφρονες ήσαν προκατειλλημμένοι κατά των Αλεξανδρείας και Αντιοχείας. Σε αυτή την προσπάθεια στόχος ήταν η συκοφάντηση των δύο επισκόπων όπως μαθαίνουμε από τον Μεγάλο Αθανάσιο,<ref>Απολογητικός,7. Προς Μοναχούς 7,2</ref> μια προσπάθεια που τελικά είχε αποτέλεσμα αφού ο Ευσέβιος Νικομηδείας εν τέλη καθαίρεσε με βάση κατηγορίες<ref>Μ.Αθανασίου, προς Μοναχούς, 4. «3 κατηγορίες πρόσαψαν στον Ευστάθιο. Οτι εξύβριζε την μητέρα του αυτοκράτορα Ελένη, οτι αποδέχθηκε παρανόμως μετάθεση από άλλη τοπική εκκλησία και οτι σύναψε παράνομες σχέσεις αποκτώντας παιδί».</ref> που προσείχθησαν, τον Ευστάθιο Αντιοχείας. Αλλά και ο Αθανάσιος, επίσκοπος Αλεξανδρείας εκδιώχτηκε από την θέση του, αντικανονικώς<ref>Σύμφωνα με τους κανόνες μόνο η σύνοδος της τοπικής εκκλησίας είχε το δικαίωμα καθαίρεσης του επισκόπου και καμία άλλη σύνοδος</ref> το [[335]] από σύνοδο στα [[Ιεροσόλυμα]]. Στην παραγματικότητα με την εκδίωξη των δύο επισκόπων οι Αρειανόφρονες έδειξαν να κερδίζουν το παιχνίδι εξουσίας στην εκκλησία, ειδικά δε μετά το θάνατο του Μεγάλου Κωνσταντίνου και την αναμενόνη αρχικά αποστασιοποίηση του νέου Αυτοκράτορα στην ανατολή. Προεξάρχοντες και ηγέτες, υπήρξαν οι Ευσέβιοι Νικομηδείας και Καισαρείας, οι οποίοι ανέλαβαν νέες πρωτοβουλίες καθαιρώντας και άλλους νικαϊστές επισκόπους,<ref>Μ.Αθανασίου, Προς Μοναχούς,5-7</ref> όπως τον Μάρκελο Άγκυρας Γαλατίας, με την αιτιολογία της έκπτωσης στο Σαβελλιανισμό το [[336]].

 

 

Η σταθερή αξίωση του Κωνσταντίνου παρέμενε η θεολογική σύγκληση των δύο πλευρών, κάτι τέτοιο όμως με βάση τα γεγονότα που εξελίχθηκαν απομακρύνθηκε αλλά και οδηγήθηκε σε αδιέξοδο με την διατύπωση ακραίων θεολογικών θέσεων αρειανοφρόνων επισκόπων, θέσεις που είχαν αποτέλεσμα την αντίδραση και μερίδας ακολούθων του. Οι αρειανόφρονες παρ' όλα αυτά απέκρουσαν σταθερά κάθε αίτημα για νέα οικουμενική σύνοδο, την ώρα που η θεολογική διαμάχη είχε περάσει σε δεύτερη μοίρα. Κατά την περίοδο αυτή με την άνοδο των [[Κωνστάντιος Β'|Κωνσταντίου]] και [[Κώνστας|Κώνστα]] τα πράγματα άλλαξαν και κυρίως λόγο της ενεργής συμμετοχής της Δύσης στη έριδα.

Οι εξελίξεις αυτήν την εποχή με την άνοδο των Κωνσταντίου και Κώνστα ήταν ραγδαίες. Ο Κωνστάντιος ήταν συνειδητά αρειανόφρων, ενώ ο Κώνστας πιστός στο σύμβολο της Νίκαιας, κάτι που υποχρέωσε σε αλλαγή πλεύσης τους αρειανόφρονες. Ενώ αρχικά κλήθηκαν, με το θάνατο του Μ.Κωνσταντίνου, πίσω οι εξόριστοι επίσκοποι, οι αρειανόφρονες αντέδρασαν και έστειλαν αντιπροσωπεία στη Ρώμη ζητώντας επικύρωση των συνόδων της Ανατολής. Ο [[Ιούλιος Ρώμης]] όμως αντέταξε τη βούληση, να πραγματοποιηθεί αναθεώρηση όλων των καθαιρέσεων σε νέα σύνοδο, κάτι που οδήγησε σε όξυνση τις σχέσεις Δύσης-αρειανοφρόνων, που πλεόν ήλεγχαν και τον επισκοπικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης, με επίσκοπο τον Ευσέβιο Νικομηδείας. Έτσι σύνοδος στην Αντιόχεια το [[339]] επικύρωσε την καθαίρεσή τους, υποχρεώνοντας τους εξορίστους να βρουν καταφύγιο στη Δύση. Η Δύση με τη σειρά της αντέταξε νέα σύνοδο το [[340]] στη Ρώμη, η οποία διακύρηξε την ορθοδοξία των επισκόπων, δέχοντάς τους σε κοινωνία. Στο διάστημα [[341]] με [[351]] ουσιαστικά ακολούθησε διαμάχη μεταξύ των επισκόπων των δύο πλευρών με διενέργεια συνόδων και εκατέρωθεν αντεγκλήσεων. Παρόλα αυτά έγινε προσπάθεια σύγκλησης από την πλευρά των αρειανοφρόνων προς το Νικαϊκό σύμβολο, με ανυποχώρητη όμως τη θέση περί «''ομοουσίου''». Ο Αυτοκράτορας Κώνστας σε αυτό το διάστημα προσπάθησε να πιέσει για νέα οικουμενική σύνοδο, αλλα οι αρειανόφρονες απέκρουσαν κάθε τέτοιο ενδεχόμενο. Παρ' όλα αυτά έγινε απόπειρα νέας οικουμενικής συνόδου το [[343]] στη [[Σόφια|Σαρδική]] μετά την έντονη πίεση που είχε ασκηθεί από τον Κώνστα στον Αυτοκράτορα της ανατολής Κωνστάντιο. Η σύνοδος τελικά ουδέποτε διενεργήθει διότι οι αρειανόφρονες έθεσαν θέμα ''κανονικής συγκροτήσεως'' με την αξίωση να αναγνωριστούν οι καθαιρέσεις των επισκόπων των ανατολικών συνόδων, κάτι που δεν έγινε δεκτό. Έτσι διενεργήθηκαν δύο παράλληλες σύνοδοι των παρατάξεων.

 

 

Ο θάνατος του [[Κώνστας|Κώνστα]] ήταν μια καταλυτική εξέλιξη για την πορεία της έριδας. Ο [[Κωνστάντιος Β'|Κωνστάντιος]] πλέον απέμεινε μοναδικός αυτοκράτορας και όπως ήταν λογικό οι αρειανοί καταστάθηκαν απόλυτοι κυρίαρχοι στην μάχη της επικράτησης στην εκκλησία. Αντ’ αυτού όμως αυτήν την περίοδο οι αρειανόφρονες διασπαστήκαν σε 3 παρατάξεις. Τους «''Ομοίους''», οι οποίοι ήταν πιστοί ακόλουθοι της διδασκαλίας του Αρείου, τους «''Ομοιουσιανούς''» οι οποίοι δέχονταν τη φυσική θειότητα του Χριστού και συναϊδιότητα, απορρίπτοντας και αντικαθιστώντας το όρο «''ομοούσιος''» και τους «''Ανόμοιους''» ή και «''Ευνομοιανούς''» (εξ αιτίας του ηγέτη τους Ευνομίου), οι οποίοι έθεσαν νέες θεολογικές διαφορροποιήσεις. Μάλιστα οι αντιμαχόμενες πλευρές πολέμησε η μία την άλλη με μεγάλη σφοδρότητα. Από τις 3 παρατάξεις οι «''Όμοιοι''» παρότι αποτελούσαν το μικρότερο κομμάτι, τόσο από άποψη επισκόπων αλλά και ποιμνίου κέρδισαν την εύνοια του Αυτοκράτορα. Οι σημαντικότεροι εκφραστές των «''Ομοιουσιανών''» ήταν ο [[Βασίλειος Άγκυρας]], [[Γεώργιος Λαοδικείας]] και [[Ευστάθιος Σεβάστειας]], ενώ των «ομοίων» ο Ακάκιος Καισαρείας της Παλαιστίνης. Οι δύο παρατάξεις μάλιστα είχαν δεχθεί ως σύμβολο το σύμβολο της εν Αντιοχείας συνόδου των Αρειανοφρόνων το [[341]] και δη το δεύτερο από τέσσερα σύμβολα που συντάχθηκαν, το οποίο πρότεινε τον Υιό «όμοιο κατά πάντα το Πατρί». Παρόλα αυτά οι «όμοιοι» σταδιακά απομακρύνθηκαν από αυτή τη διδασκαλία. Οι «Ανόμοιοι» ως ηγέτη είχαν τον Αέτιο και στη συνέχεια το σημαντικότερο θεολόγο της αρειανικής διδασκαλίας και μαθητή του Αετίου, Ευνόμιο.

Η έριδα ανάμεσα σε «''ομοίους''» και «''ομοιουσιανούς''» κλιμακώθηκε, αλλά στο τέλος αυτής της περιόδου ήρθαν στη επιφάνεια δυο μεγάλα θεολογικά ζητήματα. Αφενός η θεμελίωση του όρου «''όμοιος''», αφετέρου ο σαφής προσδιορισμός των όρων «''υπόσταση''», «''πρόσωπο''», «''ουσία''», που αποτέλεσε το δρόμο προς την [[Β΄ Οικουμενική Σύνοδος|Β΄ οικουμενική σύνοδο]].

 

 

Η περίοδος αυτή σφραγίστηκε από τέσσερα σημαντικά γεγονότα. Τον θάνατο του Κωνστάντιου, την άνοδο στο θρόνο του [[Ιουλιανός|Ιουλιανού]] ο οποίος επέδειξε ίση μεταχείριση στις παρατάξεις, την ανάκληση των εξορισθέντων επισκόπων, με στόχο τη μεγαλύτερη εσωτερική διάσπαση της εκκλησίας και την εμφάνιση του θεολογικού προβλήματος για τη θειότητα του Αγίου Πνεύματος, αλλά και τη διασαφήνιση των όρων «''ουσία''», «''υπόσταση''».