Πραξικόπημα του 1953 στο Ιράν: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

To '''πραξικόπημα του 1953''' ή '''πραξικόπημα της 28ης Μορντάντ''' (19 Αυγούστου), όπως είναι γνωστό στο [[Ιράν]], αναφέρεται στη βίαιη ανατροπή του δημοκρατικά εκλεγμένου Ιρανού πρωθυπουργού [[Μοχάμεντ Μοσαντέκ]] με στρατιωτικό [[πραξικόπημα]], που οργανώθηκε από τις [[Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής]] και το [[Ηνωμένο Βασίλειο]].

Τα σχέδια για ένατο πραξικόπημα από τη [[CIA|κεντρική υπηρεσία πληροφοριών]] (CIA) και τις [[Secret Intelligence Service|βρετανικές μυστικές υπηρεσίες]] (ΜΙ6), υπό την κωδική ονομασία TPAJAX (ή '''επιχείρηση «Αίαντας»'''), ξεκίνησαν στα τέλη του 1952 αξιοποιώντας ένα εκτεταμένο δίκτυο πολιτικών, επιχειρηματιών, θρησκευτικών παραγόντων και ανώτερων στρατιωτικών<ref>Abrahamian (2010), 121</ref>. Με την επιχείρηση Αίαντας, για πρώτη φορά οι ΗΠΑ ανέτρεψαν μια ξένη δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση, γεγονός που τραυμάτισε βαθειά τόσο το Ιράν όσο και την ευρύτερη περιοχή της [[Μέση Ανατολή|Μέσης Ανατολής]]<ref>Kinzer (2003), x.</ref>. Χαρακτηρίζεται ως κρίσιμο γεγονός στην παγκόσμια ιστορία και σημαντικό ιστορικό προηγούμενο για μεταγενέστερα γεγονότα - όπως το πραξικόπημα του 1954 στη [[Γουατεμάλα]] και την ανατροπή του [[Σαλβαδόρ Αλιέντε]] στη [[Χιλή]] - που ανήγαγε παράλληλα τις ΗΠΑ σε κύριο στόχο της [[ιρανική επανάσταση|ιρανικής επανάστασης]]<ref>Gasiorowski (1987), 261</ref>.

Τον Αύγουστο του 2013, μετά τον αποχαρακτηρισμό σχετικών μυστικών εγγράφων, η CIA παραδέχτηκε τη συμμετοχή της στο πραξικόπημα, που περιλάμβανε μεταξύ άλλων δράσεις δωροδοκίας Ιρανών πολιτικών ή άλλων ανώτερων αξιωματούχων και [[προπαγάνδα]]ς, ως μια «ενέργεια εξωτερικής πολιτικής» που σχεδιάστηκε και εγκρίθηκε από τα υψηλότερα κυβερνητικά επίπεδα<ref name="CIA19532013admission_rt">[http://rt.com/usa/iran-coup-cia-operation-647/ CIA finally admits it masterminded Iran’s 1953 coup] ''RT News''</ref><ref name="Guardian 19.8.2013">{{cite news|url=http://www.theguardian.com/world/2013/aug/19/cia-admits-role-1953-iranian-coup|title=CIA admits role in 1953 Iranian coup|author=Saeed Kamali Dehghan|author2=Richard Norton-Taylor|work=The Guardian|date=19 Αυγούστου 2013|accessdate=20 Αυγούστου 2013}}</ref><ref name="CIA19532013admission_cnn">{{cite news|url=http://www.cnn.com/2013/08/19/politics/cia-iran-1953-coup/?hpt=po_c2 |title=In declassified document, CIA acknowledges role in '53 Iran coup |publisher=cnn.com |date= |accessdate=22.08.2013}}</ref>. Νωρίτερα, η τότε υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ [[Μαντλίν Ολμπράιτ]] είχε κάνει τη διαπίστωση πως το πραξικόπημα ήταν μια «οπισθοδρόμηση για την πολιτική ανάπτυξη του Ιράν»<ref>«Την παρέμβασή της στο ιρανικό πραξικόπημα του 1953 παραδέχθηκε η CIA», Το Βήμα, 20/08/2013 <http://www.tovima.gr/world/article/?aid=526719></ref>.

Αν και περιγράφτηκε σε πολιτικό επίπεδο ως μια απόπειρα διάσωσης του Ιράν από τον [[κομμουνισμός|κομμουνισμό]], στην πραγματικότητα υπήρξε προσπάθεια διατήρησης του διεθνούς [[καρτέλ]] [[πετρέλαιο|πετρελαίου]]<ref>Abrahamian (2010), 118</ref>. Ο Μοσαντέκ ανέλαβε την πρωθυπουργία στις 29 Απριλίου του 1951 και αμέσως προώθησε την [[εθνικοποίηση]] του ιρανικού πετρελαίου, κρατικοποιώντας την Αγγλοιρανική Εταιρεία Πετρελαίου (πρόδρομος της [[BP]]). Η ενέργεια αυτή ερχόταν σε σύγκρουση με τα οικονομικά συμφέροντα του Ηνωμένου Βασιλείου και άλλων χωρών, καθώς μετέφερε τον έλεγχο από τις πετρελαϊκές εταιρείες της Δύσης στη χώρα παραγωγής του πετρελαίου. Η Βρετανία αντέδρασε επιβάλλοντας οικονομικό [[εμπάργκο]] και αναλαμβάνοντας μυστικές πολιτικές δράσεις με στόχο την ανατροπή του Μοσαντέκ<ref name="iranica">Mark J. Gasiorowski, Coup d’etat of 1332 Š./1953, ''Encyclopædia Iranica'', Vol. VI, Fasc. 4, pp. 354-356, διαθέσιμο στο διαδίκτυο http://www.iranicaonline.org/articles/coup-detat-1953 (ανακτήθηκε στις 9 Απριλίου 2015).</ref>. Ειδικότερα, μετά την απομάκρυνση Βρετανών εργατών από τις πετρελαιοφόρες περιοχές στις 20 Σεπτεμβρίου, η βρετανική κυβέρνηση κινητοποίησε στρατό σχεδιάζοντας εισβολή στα δυιλιστήριαδιυλιστήρια του [[Αμπαντάν]]. Δεν κατάφερε ωστόσο να εξασφαλίσει την υποστήριξη των ΗΠΑ, κατόπιν άρνησης του προέδρου [[Χάρι Τρούμαν|Τρούμαν]], με αποτέλεσμα η επιχείρηση να ματαιωθεί<ref>Gasiorowski (1987), 264</ref>.

Αποτέλεσμα του πραξικοπήματος ήταν η εγκαθίδρυση στρατιωτικής κυβέρνησης με πρωθυπουργό τον στρατηγό [[Φαζλαλλάχ Ζαχεντί]] επιτρέποντας στον σάχη [[Μοχάμεντ Ρεζά Παχλαβί]] να επανέλθει στην εξουσία μέχρι την [[ιρανική επανάσταση]] του 1979. Λίγους μήνες μετά το πραξικόπημα ο Μοσαντέκ καταδικάστηκε για προδοσία σε τρία χρόνια φυλάκιστης και κατόπιν έζησε υπό κατ' οίκον περιορισμό μέχρι τοτον θάνατό του. Καταδικάστηκαν επίσης αρκετοί από τους στενούς συνεργάτες του, ενώ ο υπουργός εξωτερικών της κυβέρνησής του, Χοσέιν Φατεμί­, εκτελέστηκε από την κυβέρνηση του Ζαχεντί<ref name="iranica"/>.