Ιερά Μητρόπολις Ρόδου

Ο όρος Αρχαία Ελληνικά Ημερολόγια χρησιμοποιείται για να περιγράψει, ως σύνολο, τα διάφορα ημερολόγια που χρησιμοποιούνταν κατά τόπους από τους αρχαίους Έλληνες. Όπως είναι γνωστό, στην αρχαία Ελλάδα δεν υπήρχε μια ενιαία διακυβέρνηση, αλλά η χώρα χωριζόταν σε πολλά κράτη (πόλεις ή βασίλεια) και ως εκ τούτου, κάθε κράτος διέθετε το δικό του ημερολόγιο προσαρμοσμένο στις δικές του ιδιαίτερες παραδόσεις.

Η ανασύνδεση των πληροφοριών από διάφορες ιστορικές πηγές παρέχει μια καλή κατανόηση του λεγόμενου Αττικού ημερολογίου, του ημερολογίου που χρησιμοποιούταν στην αρχαία Αθήνα. Συγκρίνοντας το Αττικό ημερολόγιο με τις πληροφορίες που αντλήθηκαν για τα ημερολόγια των άλλων Ελλήνων, προκύπτει ότι, από τεχνικής απόψεως, τα ελληνικά ημερολόγια λειτουργούσαν με τους ίδιους βασικούς κανόνες. Έτσι, το Αττικό ημερολόγιο μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως βάση για την κατανόηση και των υπόλοιπων αρχαίων ελληνικών ημερολογίων.

Ένα κράτος, πολλά ημερολόγια

Το παράδειγμα της Αθήνας, μας δείχνει ότι ακόμα και εντός του ίδιου κράτους, δεν υπήρχε ένα καθολικής χρήσης ημερολόγιο, αλλά διαφορετικά ημερολόγια χρησιμοποιούνταν παράλληλα για να εξυπηρετήσουν διαφορετικούς σκοπούς. Στην Αθήνα για παράδειγμα χρησιμοποιούνταν:

• ένα θρησκευτικό/εορταστικό ημερολόγιο, για τον καθορισμό των θρησκευτικών εορτών
• ένα κρατικό/πολιτικό ημερολόγιο, που καθόριζε ζητήματα της πολιτικής ζωής, όπως πχ η διάρκεια της θητείας των αξιωματούχων της πόλης
• ένα εποχικό ημερολόγιο, που χρησιμοποιούταν για ενέργειες που σχετίζονταν με μια συγκεκριμένη εποχή, όπως πχ η ναυσιπλοΐα, γεωργικές εργασίες κτλ.

Όπως μαρτυρούν οι ιστορικές πηγές, τα ημερολόγια αυτά, λειτουργούσαν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο - το «θρησκευτικό έτος» δεν είχε ίδια διάρκεια με το «πολιτικό έτος» και οι μήνες του κρατικού ημερολογίου ήταν εντελώς ανεξάρτητοι από τους μήνες του θρησκευτικού ημερολογίου. Αυτό ίσχυε μέχρι το τέλος του 5ου αι πΧ, όταν φαίνεται πως το κρατικό ημερολόγιο συγχρονίστηκε με το θρησκευτικό.

Σύγκριση με το σύγχρονο ημερολόγιο

Στις μέρες μας, το Γρηγοριανό ημερολόγιο έχει επικρατήσει σε παγκόσμιο επίπεδο. Πρόκειται για ένα ηλιακό ημερολόγιο, που ορίζει ότι ένα έτος διαρκεί όσο μια πλήρης περιστροφή της Γης γύρω από τον ήλιο. Κάθε έτος του Γρηγοριανού ημερολογίου χωρίζεται σε 12 μήνες και διαρκεί συνολικά 365 ημέρες ή 366 ημέρες όταν είναι δίσεκτο έτος. Ο υπολογισμός των δίσεκτων ετών είναι αυστηρά καθορισμένος, με την επιπλέον ημέρα σε κάθε δίσεκτο έτος να προστίθεται ως τελευταία τον 2ο μήνα του έτους - το Φεβρουάριο.

Τα θρησκευτικά ημερολόγια των αρχαίων Ελλήνων από την άλλη δεν ήταν ηλιακά, αλλά ηλιοσεληνιακά, καθώς βασίζονταν στους κύκλους των φάσεων της σελήνης για να καθορίσουν τους μήνες και στο χειμερινό ηλιοστάσιο για να καθορίσουν την έναρξη του νέου έτους. Ένα σεληνιακό έτος αντιστοιχεί σε 12 σεληνιακούς μήνες των 29 ή 30 ημερών ο καθένας και διαρκεί περίπου 354 ημέρες, ενώ το χειμερινό ηλιοστάσιο απέχει από το επόμενο περίπου 365 ημέρες (όσο δηλαδή ένα ηλιακό έτος). Για να είναι ο πρώτος μήνας του έτους πάντα ο ίδιος και οι μήνες να διατηρήσουν μια σχετική θέση μέσα στις εποχές έπρεπε το σεληνιακό έτος, με κάποιον τρόπο, να «συγχρονιστεί» με το ηλιακό έτος. Στα ηλιοσεληνιακά ημερολόγια, αυτό επιτυγχάνεται (μερικώς) με την προσθήκη ενός «εμβόλιμου» μήνα κάθε τρία χρόνια, που οδηγούσε την δημιουργία ενός έτους διάρκειας 384 ημερών.

Σε σχέση με τα σημερινά δεδομένα αξιοσημείωτα είναι και τα εξής:

• Η ημέρα για τους αρχαίους Έλληνες δεν ξεκινούσε τα μεσάνυχτα, αλλά με την δύση του ηλίου.
• Για τα αρχαία ελληνικά θρησκευτικά ημερολόγια ο μήνας ξεκινούσε με τη νέα σελήνη.
• Ο χωρισμός ενός έτους του Γρηγοριανού ημερολογίου σε 12 μήνες είναι μια παράδοση που πηγάζει από τα αρχαία σεληνιακά ημερολόγια. Όμως, σε αντίθεση με ότι ισχύει σήμερα, οι μήνες των αρχαίων ημερολογίων δεν είχαν σταθερό πλήθος ημερών (όπως πχ ο Σεπτέμβριος έχει σταθερά 30 ημέρες), αλλά η διάρκεια του κάθε μήνα κηρυσσόταν λίγο πριν το τέλος του, σε μια προσπάθεια να συμπέσει η έναρξη του επόμενου μήνα με τη νέα Σελήνη.
• Οι αρχαίοι Έλληνες δεν απαριθμούσαν τα έτη όπως γίνεται στο σύγχρονο ημερολόγιο. Για τα θρησκευτικά ζητήματα δεν υπήρχε λόγος να κρατήσουν ακριβείς καταγραφές. Για τα κρατικά ζητήματα οι ετήσιες καταγραφές γίνονταν με τη χρήση του ονόματος του «επώνυμου άρχοντος» (ή κάποιου αντίστοιχου) - ένα αξίωμα που είχε σκοπό να δίνει το όνομα του κατόχου του στο τρέχον έτος. Ο Τίμαιος ο Ταυρομενίτης, στα τέλη περίπου του 4ου αιώνα πΧ, καθιέρωσε το πανελλήνιο σύστημα χρονολόγησης με βάση τις Ολυμπιάδες, που χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα για στην ιστοριογραφία, αλλά δεν φαίνεται να άλλαξε κάτι σε τοπικό επίπεδο.

Οι μήνες του θρησκευτικού ημερολογίου

Τα τρία δεκαήμερα του μήνα

Από το Αττικό ημερολόγιο πληροφορούμαστε ότι κάθε μήνας του θρησκευτικού ημερολογίου χωριζόταν σε τρία δεκαήμερα με βάση τις φάσεις της Σελήνης. Ο μήνας ξεκινούσε με την εμφάνιση της νέας Σελήνης και η ημέρα λεγόταν «νουμηνία». Οι υπόλοιπες μέρες του πρώτου δεκαημέρου αριθμούνταν από το 2 έως το 10 και ακολουθούνταν από το χαρακτηρισμό «ισταμένου» ή «αρχομένου». Οι επόμενες ημέρες αριθμούνταν από το 1 έως το 9 και ακολουθούνταν από το χαρακτηρισμό «μεσούντος» ή «επί δεκάδι». Η δέκατη μέρα του δεύτερου δεκαημέρου (εικοστή του μηνός) την ονόμαζαν «εικάδα». Οι ημέρες του τελευταίου δεκαημέρου αριθμούνταν αντίστροφα από το 10 έως το 2 και ακολουθούνταν από το χαρακτηρισμό «φθίνοντος» ή «απιόντος». Η τελευταία ημέρα του μήνα λεγόταν «Ένη και νέα», δηλαδή παλαιά και νέα, επειδή ήταν το όριο του παλαιού με τον νέο μήνα. Προσέξτε ότι δεν ήταν απαραίτητα η 30η του μήνα, θα μπορούσε κάλλιστα να είναι η 29η, παραλείποντας την «2η φθίνοντος».

1ο Δεκαήμερο	2ο Δεκαήμερο	3ο Δεκαήμερο
Νουμηνία	1η μεσούντος	10η φθίνοντος
2η ισταμένου	2η μεσούντος	9η φθίνοντος
3η ισταμένου	3η μεσούντος	8η φθίνοντος
4η ισταμένου	4η μεσούντος	7η φθίνοντος
5η ισταμένου	5η μεσούντος	6η φθίνοντος
6η ισταμένου	6η μεσούντος	5η φθίνοντος
7η ισταμένου	7η μεσούντος	4η φθίνοντος
8η ισταμένου	8η μεσούντος	3η φθίνοντος
9η ισταμένου	9η μεσούντος	2η φθίνοντος
10η ισταμένου	εικάδα	Ένη και νέα

Ονομασίες των μηνών

Κάθε ελληνικό κράτους χρησιμοποιούσε τα δικά του ονόματα για τους μήνες. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα ονόματα των μηνών σχετίζονταν με κάποια από τις εορτές που τελούνταν κατά τη διάρκεια του μήνα αυτού. Όταν ήταν η χρονιά που έπρεπε να γίνει χρήση ενός εμβόλιμου μήνα, ένας από τους κανονικούς μήνες του έτους επαναλαμβανόταν και έπαιρνε τον χαρακτηρισμό «εμβόλιμος» - πχ μέσα στο έτος υπήρχε ο μήνας «Ποσειδωνιών» και ο πρόσθετος μήνας ονομαζόταν «Ποσειδωνιών Εμβόλιμος» - ή σε άλλες περιπτώσεις «o δεύτερος» - πχ μέσα στο έτος υπήρχε ο μήνας «Ποιτρόπιος» και ο πρόσθετος μήνας ονομαζόταν «Ποιτρόπιος o δεύτερος».

Αιτωλικό
Πάναμος, Προκύκλιος, Αθαναίος, Βουκάτιος, Διός, Ευθαίος, Ὁμολώιος, Ἑρμαίος, Διονύσιος, Αύγειος, Ἱπποδρόμος, Λαφραίος

Αττικό
Ἑκατομβαιών, Μεταγειτνιών, Βοηδρομιών, Πυανεψιών, Μαιμακτηριών, Ποσειδεών, Γαμηλιών, Ανθεστηριών, Ελαφηβολιών, Μουνιχιών, Θαργηλιών, Σκιροφοριών

Βοιωτικό
Βουκάτιος, Ἑρμαίος, Προστατήριος, Ἀγριώνιος, Θειλούθιος, ( ; ), Ὁμολώιος, Ἱπποδρόμιος, Πάναμος, Παμβοιώτιος, Δαμάτριος, Ἀλαλκομένιος

Δελφικό
Βουκάτιος, Ἡραίος, Απελλαίος, ( ; ), Δαδαφόριος, Ποιτρόπιος, Βύσιος, Αρτεμίσιος, Ἡράκλειος, Βοαθόος, Ιλαίος, Θεοξένιος

Λακωνικό ( ; ), Ελευσίνιος, Γεράστιος, Αρτεμίσιος, Δελχίνιος, Φλιάσιος, Ἑκατομβεύς, Κάρνειος, Πάναμος, Ἡράσιος, Απελλαίος, Διόσθυος

Μακεδονικό Αυδηναίος, Περίττιος, Δύστρος, Ξανθικός, Αρτεμίσιος, Δαίσιος, Πάνημος, Λώος, Γορπιαίος, Υπερβερεταίος, Δίος, Απελλαίος

Υπάρχουν και περιπτώσεις ημερολογίων στα οποία οι μήνες δεν είχαν κάποιο όνομα, αλλά απλά αριθμούνταν ως πρώτος, δεύτερος κτλ.