Μαρίκα Κοτοπούλη: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Η '''Μαρίκα Κοτοπούλη''' (3 Μαΐου 1887-11 Σεπτεμβρίου 1954) ήταν σημαντική Ελληνίδα [[ηθοποιός]]. Διακρίθηκε περισσότερο ως τραγωδός στα έργα ξένων κι Ελλήνων κλασικών συγγραφέων. Πρωταγωνίστησε, ωστόσο, σε πολλά διαφορετικά θεατρικά είδη, ανάμεσά τους η κομεντί και η φάρσα.<ref>Ε.Ν. name="ENM">[[#ΕΝΜ1996|Μόσχος (1996)]], [http://www.ekebi.gr/magazines/showimage.asp?file=169324&code=5615 "Μνήμη Μαρίκας Κοτοπούλη"] (ekebi.gr), ''Νέα Εστία'', τόμ.140 (1996), σσελ.1239. Ανακτήθηκε στις 25.06.2015].</ref> Η ερμηνεία της σε έργα σύγχρονων συγγραφέων θεωρείται ανεπανάληπτη. Μολονότι δε διακρινόταν για την εξωτερική της εμφάνιση, κέρδιξε το θαυμασμό με τη γοητεία που εξέπεμπε, καθώς και με τη σπιρτάδα του μυαλού και τη δημιουργικότητα της σκέψης της.<ref>Πέγκυ [[#Κουν2003|Κουνελάκη, "Μαρίκα Κοτοπούλη, ''η κυρά μας η δασκάλα''" (βλ. Βιβλιογραφία2003)]], σσελ.3.</ref>

Γεννήθηκε στην Αθήνα. Ήταν κόρη της Ελένης και του Δημητρίου Κοτοπούλη. Και οι δυο γονείς της ήταν ηθοποιοί, ενώ ο πατέρας ήταν και θιασάρχης, επικεφαλής του "Δραματικού Θιάσου Πρόοδος".<ref>Ευδοκία [[#Δεληπ2003|Δεληπέτρου, "Ζωή γεμάτη πάθος και τέχνη" (βλ. Βιβλιογραφία2003)]], σσελ.5.</ref>

Εμφανίστηκε στη σκηνή βρέφος σε περιοδεία των γονέων της στο έργο ''Ο αμαξάς των Άλπεων''.<ref>Ελίζα-Άννα Δελβερούδη, name="Μαρίκα Κοτοπούλη: εικοσιπέντε χρόνια από τη ζωή τηςΔελβ478">[[#Δελβ1989|Δελβερούδη (βλ. Βιβλιογραφία1989)]], σσελ.47-48.</ref> Είχε, έτσι κι αλλιώς, γεννηθεί σχεδόν κυριολεκτικά πάνω στο θεατρικό σανίδι, όταν η μητέρα της "καταληφθείσα επί σκηνής από τας ωδίνας του τοκετού", όπως περιέγραφε μια εφημερίδα της εποχής, "μετεφέρθη κακώς έχουσα εις την οικίαν της, ένθα έφερεν εις φως τον τελευταίον γόνον των Κοτοπούληδων".<ref>Ε.Ν. Μόσχος, [http://www.ekebi.gr/magazines/showimage.asp?filename=169324&code=5615 "Μνήμη Μαρίκας ΚοτοπούληENM",] σ.1239.</ref>.

Ο πρώτος ρόλος της ήταν σε επιθεώρηση, σε ηλικία πέντε ετών, όπου υποδύθηκε μια μαθήτρια. Έως το 1901 εμφανιζόταν στο πλάι των γονιών της σε διάφορα έργα, ακόμη και του κλασικού ρεπερτορίου, σε πολλές πόλεις της Ελλάδας, τη [[Σμύρνη]] και την [[Κωνσταντινούπολη]].<ref name="Λασκ">N.I.[[#Λασκ1930|Λ[άσκαρης], "Κοτοπούλη, Μαρίκα"]] (βλ. Βιβλιογραφία1930).</ref>

Το 1902 προσελήφθη στο [[Βασιλικό θέατρο|Βασιλικό Θέατρο]] κι αρχίζει να γίνεται γνωστή στο ευρύτερο κοινό. Στο ξεκίνημα αντιμετώπισε εχθρότητα από μερίδα συναδέλφων της, εξαιτίας του νεαρού της ηλικίας της. Το ταλέντο της αναγνωρίστηκε γρήγορα από τους κριτικούς κι αυτό ενέτεινε τον ανταγωνισμό με την ευνοούμενη των ανακτόρων ηθοποιό Άννα Φραγκοπούλου.<ref>Ελίζα-Άννα Δελβερούδη, name="Μαρίκα Κοτοπούλη: εικοσιπέντε χρόνια από τη ζωή τηςΔελβ478", σ.47-48.</ref> Το ντεμπούτο της στο Βασιλικό Θέατρο ήταν ο ρόλος του Πουκ στο [[Όνειρο Θερινής Νυκτός|''Όνειρο θερινής νυκτός'']] και συνέχισε με ανάλογες επιλογές από το κλασικό ρεπερτόριο, όπως ''Δωδεκάτη νύκτα'', ''Φάουστ'' κ.άλ.<ref>Ευδοκία [[#Δεληπ2003|Δεληπέτρου, "Ζωή γεμάτη πάθος και τέχνη"(2003)]], σσελ.6.</ref> Σημαντική στιγμή στην καριέρα της νεαρής Κοτοπούλη υπήρξε η συμμετοχή της στην τριλογία του Αισχύλου ''Ορέστεια'' το 1903, όπου η απαγγελία για πρώτη φορά αρχαίου δράματος στη [[δημοτική γλώσσα]] προκάλεσε σεισμό στα θεατρικά και κοινωνικά δεδομένα της εποχής. Οι οπαδοί της [[καθαρεύουσα]]ς, που υποκινήθηκαν από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου [[Γεώργιος Μιστριώτης|Μιστριώτη]], αντέδρασαν βίαια, προκλήθηκαν επεισόδια με τραυματίες και έναν νεκρό (τα λεγόμενα [[Ορεστειακά]]) και η συνέχεια των παραστάσεων διακόπηκε.<ref>Σπύρος [[#Βραχ2003|Βραχωρίτης, "Εθνική τραγωδός;" (βλ. Βιβλιογραφία2003)]], σσελ.23.</ref>

Έγινε θιασάρχης το 1908 και το 1912 εγκαταστάθηκε στο θέατρο "Ομονοίας", το οποίο μετωνομάστηκε σε "Μαρίκας Κοτοπούλη" και το 1936 μετακόμισε στο "Ρεξ" της οδού Πανεπιστημίου".<ref>Ελίζα-Άννα [[#Δελβ1996|Δελβερούδη, "Η Μαρίκα Κοτοπούλη θιασάρχης" (βλ. Βιβλιογραφία1996)]], σσελ.74.</ref> Το καλοκαίρι του 1924, όταν ο [[Χαϊλέ Σελασιέ]] επισκέφθηκε ως αντιβασιλέας της Αιθιοπίας την Ελλάδα, η Κοτοπούλη και ο θίασός της επελέγησαν για την παράσταση του [[Αγαμέμνων (τραγωδία)|''Αγαμέμνονα'']] που δόθηκε προς τιμήν του στο Ηρώδειο.<ref>[http://www.apgrd.ox.ac.uk/productions/production/518 Agamemnon (1924)]. Archive of Performances of Greek & Roman Drama. Ανακτήθηκε στις 25.06.2015.</ref> Στις αρχές του 1929 η Κοτοπούλη συνέστησε την "Ελευθέραν Σκηνήν", σε συνεργασία με το χρονογράφο και θεατρικό συγγραφέα [[Σπύρος Μελάς|Σπ. Μελά]] και με τη σύμπραξη του γαμπρού της [[Μήτσος Μυράτ|Μήτσου Μυράτ]]. Η δημιουργία του θιάσου είχε σχεδιαστεί ως αντίβαρο στην επικείμενη σύσταση του Εθνικού Θεάτρου. Γρήγορα, όμως, οι οικονομικές αποτυχίες ορισμένων επιλογών της "Ελευθέρας Σκηνής" οδήγησαν το Μελά στην απόφαση να αποχωρήσει από το σχήμα, επιλέγοντας την προώθηση των συμφερόντων του μέσω του Εθνικού. Μετά τη διάλυση του θιάσου, η Κοτοπούλη, μαζί με μια ομάδα ηθοποιών, έφυγε τον Οκτώβριο του 1930 για παραστάσεις τις ΗΠΑ, όπου παρέμεινε μέχρι τον Ιανουάριο του 1932.<ref>Βλ. Αντώνη Γλυτζουρή, "H Mαρίκα Kοτοπούλη και η ''Eλευθέρα Σκηνή''"[[#Γλυτζ1996|Γλυτζουρής (βλ. Βιβλιογραφία1996)]], σσελ.89-101.</ref> Η επιθυμία της να δημιουργήσει ένα θεατρικό σχήμα που θα ήταν το αντίπαλο δέος του Εθνικού Θεάτρου πραγματοποιήθηκε όταν επέστεψε από την Αμερική και έφτιαξε έναν θίασο με την άλλοτε ανταγωνίστριά της [[Κυβέλη]], ο οποίος γνώρισε σημαντική επιτυχία. Κατά τη διάρκεια του πολέμου η παρουσία της Κοτοπούλη στο θεατρικό σανίδι αραίωσε. Η τελευταία της εμφάνιση πραγματοποιήθηκε το 1952, στην Ερμούπολη της Σύρου.<ref>Ευδοκία Δεληπέτρου, name="Ζωή γεμάτη πάθος και τέχνηΔεληπ7">[[#Δεληπ2003|Δεληπέτρου (2003)]], σσελ.7.</ref>

Η Μαρίκα Κοτοπούλη πέθανε στις [[11 Σεπτεμβρίου]] [[1954]].<ref>Σπύρος Λιναρδάτος, [https://www.google.gr/search?q=%CE%BA%CF%8E%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%82+%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%AC%CE%BD%CE%B7%CF%82&ie=utf-8&oe=utf-8&aq=t&rls=org.mozilla:el:official&client=firefox-beta#client=firefox-beta&rls=org.mozilla:el%3Aofficial&tbm=bks&sclient=psy-ab&q=%CE%BA%CE%BF%CF%84%CE%BF%CF%80%CE%BF%CF%8D%CE%BB%CE%B7+%CE%BC%CE%B1%CF%81%CE%AF%CE%BA%CE%B1+%CF%80%CE%AD%CE%B8%CE%B1%CE%BD%CE%B5+%CF%83%CE%B5%CF%80%CF%84%CE%B5%CE%BC%CE%B2%CF%81%CE%AF%CE%BF%CF%85+1954&oq=%CE%BA%CE%BF%CF%84%CE%BF%CF%80%CE%BF%CF%8D%CE%BB%CE%B7+%CE%BC%CE%B1%CF%81%CE%AF%CE%BA%CE%B1+%CF%80%CE%AD%CE%B8%CE%B1%CE%BD%CE%B5+%CF%83%CE%B5%CF%80%CF%84%CE%B5%CE%BC%CE%B2%CF%81%CE%AF%CE%BF%CF%85+1954&gs_l=serp.3...6488.11669.7.12120.24.24.0.0.0.0.283.3454.0j21j3.24.0....0...1c.1.19.psy-ab.ODBC5e8kScM&pbx=1&bav=on.2,or.r_qf.&bvm=bv.48705608,d.ZWU&fp=fca0c6cb752c0f16&biw=1366&bih=610 ''Από τον Εμφύλιο στη Χούντα: 1952-55'',] Παπαζήσης, Αθήνα 1978, σσελ.304. Ανακτήθηκε στις 25.06.2015.</ref> Κηδεύτηκε δημοσία δαπάνη την επόμενη του θανάτου της, αφού πρώτα το φέρετρό της εκτέθηκε στη Μητρόπολη "εις λαϊκόν προσκύνημα".<ref>[http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=64&dc=12&db=9&da=1954 "Η Κοτοπούλη απέθανε χθες εκ συγκοπής"] (efimeris.nlg.gr), ''Ελευθερία'', 12 Σεπτ. 1954, σσελ.1. Ανακτήθηκε στις 25.06.2015.</ref>

Στην καριέρα της, η Κοτοπούλη διακρίθηκε ως Ηλέκτρα στην ''Ορέστεια'', ως Ιφιγένεια και Μαργαρίτα (στο Φάουστ) του [[Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε|Γκαίτε]], ως Ηλέκτρα του [[Ούγκο φον Χόφμανσταλ|Χόφμανσταλ]] και, όσον αφορά το ελληνικό ρεπερτόριο, ως [[Φαύστα]] στην ομώνυμη τραγωδία του [[Δημήτριος Βερναρδάκης|Δ. Βερναρδάκη]] και Θεοδότη στους ''Ισαύρους'' του [[Κλέων Ρίζος Ραγκαβής|Ραγκαβή]].<ref>N.I.Λ[άσκαρης], name="Κοτοπούλη, ΜαρίκαΛασκ".</ref>. Ξεχωριστή, επίσης, ήταν η ερμηνεία της στη ''Στέλλα Βιολάντη'' του [[Γρηγόριος Ξενόπουλος|Ξενόπουλου]] το καλοκαίρι του 1909 στη [[Νέα Σκηνή]] του [[Κωνσταντίνος Χρηστομάνος|Κ. Χρηστομάνου]], όταν ο συγγραφέας εμπιστεύτηκε σ' αυτήν τον πρωταγωνιστικό ρόλο κι όχι στην Κυβέλη, όπως συνήθιζε.<ref>Εlise-Anne [[#Delv1982|Delveroudi, [http://www.philology.uoc.gr/staff/delveroudi/delveroudi.pdf ''Le répertoire original présenté sur la scène athénienne, 1901-1922''] (philology.uoc.gr1982)]], διδακτ. διατριβή, Πανεπιστήμιο Paris-Sorbonne, Παρίσι 1982, σσελ.223-224, 361. Ανακτήθηκε στις 13.07.2015.</ref> Όσον αφορά την επιθεώρηση, παρόλο που η Κοτοπούλη είχε μια σημαντική παρουσία στο είδος στα νεανικά χρόνια της, η ίδια δεν ήθελε τη συσχετίζουν με αυτήν, φτάνοντας μάλιστα στο σημείο να κάνει το 1918 δήλωση "περί αποτάξεως" αυτού του ιδιαίτερου τύπου θεατρικού έργου.<ref>Γιώργος [[#Χατζη2003|Χατζηδάκης, "Η Μαρίκα της επιθεώρησης" (βλ. Βιβλιογραφία2003)]], σσελ.28.</ref>

Εκτός από το θέατρο, η Κοτοπούλη έπαιξε για μια και μοναδική φορά στον κινηματογράφο, στην ελληνοτουρκική παραγωγή [[Κακός δρόμος]] ([[1933]]), βασισμένη σε μυθιστόρημα του Γρ. Ξενόπουλου. Η ταινία γυρίστηκε σε στούντιο της Κωνσταντινούπολης και ήταν συμπαραγωγή με συμμετοχή του συζύγου της Γ. Χέλμη και του Κώστα Θεοδωρίδη, συζύγου της Κυβέλης, η οποία συμπρωταγωνιστούσε στο φιλμ, μαζί με το [[Βασίλης Λογοθετίδης|Β. Λογοθετίδη]]. Η ταινία έως σήμερα θεωρείται χαμένη.<ref>Ελίζα-Άννα [[#Δελβ1996|Δελβερούδη, "Η Μαρίκα Κοτοπούλη θιασάρχης"(1996)]], σσελ.68, υποσ.</ref>

Η προσωπική της ζωή υπήρξε θυελλώδης, ιδιαίτερα στα νεανικά της χρόνια και περιελάμβανε τόσο άνδρες όσο και γυναίκες. Eιδικά όσον αφορά τις τελευταίες, στην εποχή της κυκλοφορούσε η φήμη πως η Κοτοπούλη είχε ερωτικές σχέσεις με τις μικρότερες σε ηλικία ηθοποιούς, προτού αυτές αναδειχτούν.<ref>Ελένη Μπακοπούλου, [http://www.ekebi.gr/magazines/flipbook/showissue.asp?file=16385&code=8743 "Μαρτυρία Ντόρας Ρωζέττη"] (ekebi.gr), ''Οδός Πανός'', 132 (2006), σσελ.16. Ανακτήθηκε στις 13.07.2015.</ref>

Λίγο έπειτα από την πρόσληψή της στο Βασιλικό Θέατρο, συγκεκριμένα το 1904, σύναψε ερωτικό δεσμό με το σκηνοθέτη [[Θωμάς Οικονόμου|Θωμά Οικονόμου]], ο οποίος αναγνώρισε αμέσως το ταλέντο της και βοήθησε στην καθιέρωσή της. Μετά την σχεδόν ταυτόχρονη αποχώρησή τους από το Βασιλικό (1906), η Κοτοπούλη συμμετείχε στο "Θίασο Θωμά Οικονόμου" στο ελεύθερο θέατρο, ένα συνεργατικό σχήμα με το θίασο του πατέρα της Δημήτρη. Την επόμενη χρονιά ο δεσμός της με τον Οικονόμου έληξε και, μάλιστα, με άσχημο τρόπο, ενώ η ίδια έφυγε για λίγο στο Παρίσι.<ref>Ελίζα-Άννα [[#Δελβ1989|Δελβερούδη, "Μαρίκα Κοτοπούλη: εικοσιπέντε χρόνια από τη ζωή της"(1989)]], σσελ.48-51, 53-54.</ref> Το 1908, ενώ βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη για περιοδία, η Κοτοπούλη ερωτεύτηκε τον πολιτικό και στοχαστή [[Ίων Δραγούμης|Ίωνα Δραγούμη]], ο οποίος υπηρετούσε εκεί ως Πρώτος Γραμματέας της Ελληνικής Πρεσβείας και τον οποίο είχε πρωτοσυναντήσει το 1905 στην [[Αλεξάνδρεια]]. Η πολύκροτη σχέση τους, που βάσταξε έως τα τέλη του Ιουλίου του 1920, οπότε και δολοφονήθηκε ο αγαπημένος της από υποστηρικτές του [[Ελευθέριος Βενιζέλος|Βενιζέλου]], υπήρξε σκανδαλώδης για τα δεδομένα της εποχής. Το ζευγάρι από τον Ιούνιο περίπου του 1912 συζούσε, χωρίς την επισημοποίηση ενός γάμου, κάτι που όμως έτσι κι αλλιώς ήταν αδύνατον, λόγω της ταξικής διαφοράς που υπήρχε ανάμεσά τους και της επακόλουθης αντίδρασης της μεγαλοαστικής οικογένειας του Δραγούμη. Την περίοδο που ο τελευταίος βρισκόταν εξόριστος στην Κορσική (1917-19), η Κοτοπούλη είχε γνωρίσει το θεατρικό επιχειρηματία Γεώργιο Χέλμη, με τον οποίο σύναψε ερωτική σχέση.<ref>Βλ. Ελίζα-Άννα [[#Δελβ1989|Δελβερούδη, "Μαρίκα Κοτοπούλη: εικοσιπέντε χρόνια από τη ζωή της"(1989)]], σσελ.55-59 και Ελένη [[#Γκινη2003|Γκίνη, "Ο παράφορος έρωτας με τον Ίωνα Δραγούμη" (βλ. Βιβλιογραφία2003)]], σσελ.29-31.</ref> Τον παντρεύτηκε το 1923 και μοιράστηκε μαζί του την υπόλοιπη ζωή της -παιδιά δεν απέκτησαν.

Στις πολιτκές της πεποιθήσεις η Κοτοπούλη ήταν βασιλικιά, θεωρώντας πως "το παλάτι" ήταν θεσμός ιερός. Ωστόσο, οι προσωπικές σχέσεις της δεν καθορίζονταν από αυτήν την επιλογή. Όπως μαρτυρεί, μάλιστα, ο [[Γιάννης Τσαρούχης]], η μεγάλη πρωταγωνίστρια κατά τη διάρκεια της [[Κατοχή]]ς προστάτεψε και βοήθησε όσο μπορούσε τους αριστερούς συναδέλφους της, παρεμβαίνοντας υπέρ αυτών στις αρχές, με το πρόσχημα ότι τους χρειαζόταν κοντά της: "καμουφλάριζε την ανθρωπιά της, με τη δικαιολογία του θεάτρου".<ref>Γιάννης[[#Τσαρ1987|Τσαρούχης Τσαρούχης(1987)]], [http://www.ekebi.gr/magazines/showimage.asp?file=37218&code=8666 "Καθάπερ φερομένης βιαίας πνοής -Αναμνήσεις απ΄τη Μαρίκα Κοτοπούλη"] (βλ. Βιβλιογραφία), σσελ.797].</ref>

To 1923 η Κοτοπούλη έλαβε το Αριστείον Γραμμάτων και Τεχνών, ενώ το 1939 τιμήθηκε για την προσφορά της από την Εταιρεία Ελλήνων Θεατρικών Συγγραφέων. Το 1949, με αφορμή τη (μοναδική) συνεργασία της με το Εθνικό στο ανέβασμα της ''Ορέστειας'' από το [[Δημήτρης Ροντήρης|Ροντήρη]], οι συνάδελφοι της Κοτοπούλη έλαβαν την πρωτοβουλία και της έδοσαν ειδικό χρυσό μετάλλιο, με χαραγμένη τη μορφή της ως Κλυταιμνήστρας. Μέσα από αυτήν την κίνηση καθιερώθηκε, με πρωτοβουλία της ίδιας, ο θεσμός της απονομής του "Επάθλου Κοτοπούλη" σε αξιόλογες Ελληνίδες ηθοποιούς, ο οποίος όμως ατόνησε τα τελευταία χρόνια. Το 1950 της απονεμήθηκε από το βασιλιά Παύλο το παράσημο του Ταξιάρχη.<ref>Ευδοκία Δεληπέτρου, name="Ζωή γεμάτη πάθος και τέχνηΔεληπ7",/> σ.7<supref>.</sup> Στάθης [[#Σπηλ1985|Σπηλιωτόπουλος, [http://www.ekebi.gr/magazines/ShowImage.asp?file=142004&code=8512 "Το άγαλμα και το έπαθλο της Μαρίκας Κοτοπούλη"] (ekebi.gr), ''Νέα Εστία'', τόμ.117 (1985), σ]].195-196 και</ref> <ref>Βασίλης Αγγελικόπουλος, [http://www.kathimerini.gr/137141/article/politismos/arxeio-politismoy/epa8la-8eatroy-se-veteranoys-kai-neoys "''Έπαθλα Θεάτρου'' σε βετεράνους και νέους",] ''Η Καθημερινή'', 11 Δεκεμβρίου 2002. -ανακτήθηκανAνακτήθηκαν στις 13.07.2015.</ref>

Η μεγάλη ηθοποιός αφιέρωσε την ζωή της στο θέατρο και υπό τη διδασκαλία, την προστασία και την προσωπική καθοδήγησή της μπόρεσε να αναδυθεί μια σπουδαία γενιά Ελλήνων ηθοποιών του 20ού αιώνα. Άμεσα επίγονές της ήταν η [[Ελένη Παπαδάκη]], η [[Κατίνα Παξινού]] και η [[Κατερίνα Ανδρεάδη]]. Καλλιτεχνικά τέκνα της, που μαθήτευσαν κοντά στη μεγάλη πρωταγωνίστρια λιγότερο ή περισσότερο τακτικά, υπήρξαν η [[Μαίρη Αρώνη]], η [[Έλλη Λαμπέτη]], η [[Άννα Συνοδινού]] και η [[Μελίνα Μερκούρη]], ενώ είχε συμβολή και στην ανάδειξη των [[Βασίλης Λογοθετίδης|Λογοθετίδη]], [[Γεώργιος Γληνός|Γ. Γληνού]], [[Αιμίλιος Βεάκης|Βεάκη]], [[Αλέξης Μινωτής|Μινωτή]] και [[Δημήτρης Χορν|Δ. Χορν]].<ref>Μάρκος [[#Φρερ1996|Φρέρης, "Το φαινόμενο της ''μεγάλης πρωταγωνίστριας'': συνέχεια και διαδοχή στο ελληνικό θέατρο" (βλ. Βιβλιογραφία1996)]], σσελ.33</ref> και Ευδοκία Δεληπέτρου,<ref name="Ζωή γεμάτη πάθος και τέχνηΔεληπ7", σ.7.</ref>

:Πέγκυ**{{cite book|first=Πέγκυ|last=Κουνελάκη, "|chapter=Μαρίκα Κοτοπούλη, ''η κυρά μας η δασκάλα''",|pages=2–3 σ.2-3.|ref=Κουν2003}}

:**{{cite book|first=Ευδοκία |last=Δεληπέτρου, "|chapter=Ζωή γεμάτη πάθος και τέχνη" , σ.4-7.|pages=4–7|ref=Δεληπ2003}}

:**{{cite book|first=Σπύρος |last=Βραχωρίτης, "|chapter=Εθνική τραγωδός;", σ.23-25.|pages=23–25|ref=Βραχ2003}}

:**{{cite book|first=Γιώργος |last=Χατζηδάκης, "|chapter=Η Μαρίκα της επιθεώρησης", σ.26-28.|pages=26–28|ref=Χατζη2003}}

:**{{cite book|first=Ελένη |last=Γκίνη, "|chapter=Ο παράφορος έρωτας με τον Ίωνα Δραγούμη" , σ.29-31.|pages=29–31|ref=Γκινη2003}}

*{{cite book|first=N.I.|last=Λ[άσκαρης], "|chapter=Κοτοπούλη, Μαρίκα", ''|title=Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη|volume=H'', τόμ.Η', |year=1930|location=Αθήνα 1930, σ.|pages=75.|ref=Λασκ1930}}

*Φ[ρίξος].*{{cite Ηλιάδης,book|first=Ελίζα-Άννα|last=Δελβερούδη|chapter=Η ''Μαρίκα Κοτοπούλη'', Δωρικός, Αθήνα 1996 ISBN 9789602793602θιασάρχης|pages=67–88|ref=Δελβ1996}}