Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Λίγες ημέρες πριν αναλάβει καθήκοντα η διεθνής σκηνή είχε ανατραπεί. Ο ρωσικός στρατός είχε εισβάλει στη [[Μολδαβία]] και τον Δεκέμβριο κηρύχθηκε ο νέος Ρωσικός πόλεμος κατά της Τουρκίας. Μετά και την κατάληψη του Βουκουρεστίου, παραμονή των Χριστουγέννων, από το ρωσικό στρατό, ο Σουλτάνος [[Σελίμ Γ΄]] στις [[5 Ιανουαρίου]] του 1807 κήρυξε επίσημα και εκ μέρους του τον νέο [[Ρωσοτουρκικός πόλεμος (1806–1812)|ρωσοτουρκικό πόλεμο]]. Την ημέρα αυτή κάλεσε ο Σουλτάνος τον πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄ να εκδώσει προς όλους τους Έλληνες «''εκκλησιαστικόν και συμβουλευτικόν γράμμα''» (αντίστοιχο με φετφά) στη δημοτική γλώσσα εναντίον των Ρώσων συνιστώντας<ref name="Σταματόπουλος 2"/> παράλληλα τυφλή υποταγή στον Σουλτάνο.

Πράγματι ο Πατριάρχης υπάκουσε στη σουλτανική εντολή και όπωςκαλούσε δήλωσετους αργότεραΈλληνες φρονώνταςνα τηναποφύγουν αποφυγήκάθε γενικότερηςσύμπραξη σφαγήςμε τωντους Ελλήνων,Ρώσους. όπωςΓια είχετον σημειωθείλόγο παλαιότερααυτό στααπέστειλε<ref [[Ορλωφικά]]name="Σταματόπουλος καλούσε2">Τάκης τουςΣταματόπουλος, Έλληνες''Ο ναεσωτερικός αποφύγουναγώνας'', κάθεεκδόσεις σύμπραξηΚάλβος, μεΑθήνα τους1979, Ρώσουςσελ. 124</ref>στον Μοριά τον επίσκοπο Ανδρούσας Ιωσήφ. Ένα μήνα αργότερα στις [[20 Φεβρουαρίου]] (1807) εμφανίστηκε στην απροετοίμαστη Κωνσταντινούπολη αγγλικός στόλος αξιώνοντας την άμεση διακοπή κάθε σχέσης της [[Υψηλή Πύλη|Υψηλής Πύλης]] με την Γαλλία. Τότε στα άμεσα οχυρωματικά έργα που διέταξε η τουρκική κυβέρνηση, ο Γρηγόριος, όχι μόνο προέτρεψε τους Έλληνες στη συμμετοχή της κατασκευής τους, αλλά και ο ίδιος συμμετείχε χειρωνακτικά στην ενίσχυση των οχυρώσεων της πόλης κατἀ τη διάρκεια διαπραγματεύσεων με τον Άγγλο ναύαρχο.<ref name="Frazee 1969 27">{{cite book|last=Frazee|first=Charles|title=The Orthodox Church and Independent Greece, 1821-1853|publisher=Cambridge University press|year=1969|page=27}}</ref>. Εκτιμώντας ο Σουλτάνος την κίνηση αυτή τίμησε τον Πατριάρχη με πολλά δώρα, ενώ ο αγγλικός στόλος απέπλευσε άπρακτος.

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες ο Πατριάρχης, επικεφαλής συνόδου αρχιερέων και λαϊκών, αναγκάστηκαν να εκδώσουν δύο αφορισμούς. Αυτοί υπογράφονται από 21 αρχιερείς του Πατριαρχείου, αλλά στην σύνοδο που έλαβε την απόφαση συμμετείχαν και λαϊκοί προύχοντες της Κωνσταντινούπολης, όπως ο πρώην ηγεμόνας της Βλαχίας Σκαρλάτος Καλλιμάχης, ο μεγάλος διερμηνέας της Πύλης Κων. Μουρούζης, ο διερμηνέας του στόλου Νικ. Μουρούζης (αδελφός του Κ. Μουρούζη), ηγέτες των συντεχνιών κ.ά., συνολικώς 72 άτομα. Οι μεν λαϊκοί αποφάσισαν να υποβάλουν αναφορά αποκήρυξης της επανάστασης και δήλωση υποταγής με αναφορές στην «συνήθη καλοκαγαθία του σουλτάνου», οι δε ιερωμένοι να συνθέσουν την πράξη αφορισμού (Φιλήμων, τ. Β', σ. 112). Δεν είναι ακριβώς{{Ref_label|I|i|none}} γνωστές οι ημερομηνίες που υπεγράφησαν οι αφορισμοί. Ιστορικοί αναφέρουν την «Ε' Κυριακή των Νηστειών 23 Μαρτίου» (Φιλήμων, Ζ. Μαθάς, Χρυσ. Παπαδόπουλος, Εκδοτική Αθηνών κ.ά.), όμως η 23 Μαρτίου δεν ήταν Κυριακή αλλά Τετάρτη, ενώ Κυριακή ήταν η 20 και 27 Μαρτίου. Ο Θ. Σιμόπουλος προσδιορίζει την ημερομηνία στις 20 Μαρτίου (Σιμόπουλος, Α', σ. 123). Κατά τον Γ. Γεωργαντζή που μελέτησε τις λεπτομέρειες της υπόθεσης, είναι πιθανό ότι πρώτα, στις 20 ή 23 Μαρτίου, υπεγράφη ο αφορισμός (για την ακρίβεια «απανταχούσα») προς τον επίσκοπο Ουγγροβλαχίας με τον οποίο αφορίζεται ο Αλ. Υψηλάντης και ο Σούτσος και συνιστάται στους εκεί χριστιανούς να μην επαναστατήσουν. Έτσι η πατριαρχική σύνοδος προσπάθησε ώστε το κείμενο να έχει τοπικό χαρακτήρα. Ο πρώτος αυτός αφορισμός συνοδεύεταισυνοδευόταν από διαβιβαστική πατριαρχική επιστολή την οποία μη ειδικοί εκλαμβάνουν ως διπλό αφορισμό. Όμως οι οθωμανικές αρχές, αφού επέβαλαν στον Πατριάρχη την έκδοση των εν λόγω αφορισμών, είχαν τοποθετήσει στο περιβάλλον του τουρκοκρητικούς που γνώριζαν την ελληνική γλώσσα ώστε να παρακολουθούν τις εργασίες των συνόδων και τα κείμενα. Φαίνεται ότι ο πρώτος αφορισμός που περιοριζόταν στην επαρχία της Ουγγροβλαχίας δεν ικανοποιούσε τον Σουλτάνο και τον ''σεϊχουλισλάμ'', οι οποίοι επέβαλαν και δεύτερο αφορισμό που να περιλαμβάνει όλους τους χριστιανούς της Αυτοκρατορίας. Εκτιμάται ότι ο δεύτερος αυτό αφορισμός εκδόθηκε την Κυριακή 27 Μαρτίου. Εξέταση του κειμένου του δεύτερου αφορισμού υποδεικνύει ότι έγινε προσπάθεια ώστε το δεύτερο κείμενο να είναι διπλωματικό και να αφήνει κενά ως προς την θεολογική ερμηνεία του. Για παράδειγμα, δεν επαναλαμβάνει τις κατάρες του πρώτου, και ενώ στον πρώτο αφορισμό αναφέρεται «αφωρισμένοι υπάρχουσι», στο δεύτερο η έγκλιση γίνεται ευκτική μέλλοντος «αφωρισμένοι υπάρχειεν».<ref>Γεωργαντζής Α. Πέτρος, δ.Θ. Ο «αφορισμός» του Αλέξανδρου Υψηλάντη (Ιστορική και Θεολογική διερεύνηση του θέματος). Εκδόσεις «Παρουσία», Καβάλα, 1988.</ref>

Σύμφωνα με τον [[Τάκης Κανδηλώρος|Τάκη Κανδηλώρο]], βιογράφο του Πατριάρχη, ο Γρηγόριος «''ως αντιπρόσωπος του Χριστού ουδέποτε έπρεπεν να υπογράψει έγγραφον εις το οποίον δεν επίστευεν. Αλλ' ως αρχηγός κινδυνεύοντος έθνους ώφειλε να στέρξει μέτρον, όπερ έστω και προσωρινώς έσωζε τους ανίσχυρους και εμπεπιστευμένους αυτώ πληθυσμούς εκ της σφαγής''» και έδρασε εκβιαζόμενος.<ref>{{cite book|last=Κανδηλώρος|first=Τάκης|title=Ιστορία του εθνομάρτυρος Γρηγορίου Ε΄|pages=219-220|year=1909}}</ref> ΣύγχρονοςΟ ιστοριογράφοςΙωάννης Κολιόπουλος χαρακτηρίζει τον αφορισμό ως «μνημείο της εκκλησιαστικής γλώσσας που είχε φιλοτεχνήσει η Ανατολική Ορθόδοξος Εκκλησία τους αιώνες της τουρκικής κυριαρχίας» και τον ερμηνεύει στο συγκείμενο της αναγνώρισης από την Εκκλησία της νομιμότητας του καθεστώτος του Σουλτάνου, του οποίου αποτελούσε οργανικό τμήμα, και της εναντίωσης στον ευρωπαϊκό προσανατολισμό του εθνικού κινήματος των Ελλήνων.<ref>{{cite book |first=Ιωάννης Σ.|last=Κολιόπουλος||year=2000|title=Ιστορία της Ελλάδος από το 1800. Τεύχος Α': Το έθνος, η πολιτεία και η κοινωνία των Ελλήνων|pages=214, 63-64, 53-57|publisher=Βάνιας|isbn=9602880724}}</ref>. Ο [[Τάκης Σταματόπουλος]] θεωρεί<ref name="Σταματόπουλος">Τάκης Σταματόπουλος, ''Ο εσωτερικός αγώνας'', εκδόσεις Κάλβος, Αθήνα 1979, τόμος Α΄, σελ. 198</ref> ότι ο Πατριάρχης αντέδρασε στην επανάσταση και αναφέρει<ref name="Σταματόπουλος"/> ''«πως μ'αλεπάλληλα έγγραφά του και αφορισμούς συνιστούσε πάντα πίστη και τυφλήν υποταγή στους Τούρκους.».