|
ειναι η χωρα με τους περισσοτερους γαμιαρηδες
{{χωρίς παραπομπές|20|08|2016}}
[[File:Map Hittite rule en.svg|thumb|250px|Η αυτοκρατορία των Χετταίων στη μεγαλύτερη ακμή της υπό τους [[Σουπιλουλιούμας Α΄]] (περ. 1350-1322 π.Χ.) και [[Μουρσίλις Β΄]] (περ. 1321-1295 π.Χ.)]]
Οι '''Χετταίοι''' λεγόμενοι και '''Χιττίτες''' ήταν ένας αρχαίος ιστορικός λαός που αναφέρεται και στην [[Αγία Γραφή]]. Μιλούσαν μια γλώσσα, καλούμενη [[χεττιτική γλώσσα]], που κατατάσσεται στις ινδοευρωπαϊκές.
Ο πολιτισμός τους ανήκει στους μεγαλύτερους αρχαίους πολιτισμούς. Το απόγειό του έφτασε τη [[2η χιλιετία π.Χ.]], ειδικά στο δεύτερο μισό αυτής της περιόδου, όταν οι Χετταίοι είχαν τον ισχυρότερο στρατό στον κόσμο λόγω της χρήσης του σιδήρου στα όπλα και τα άρματα τους. Ανακάλυψαν την κατεργασία του σιδήρου, κρατώντας το πολύτιμο μυστικό μόνο για τον εαυτό τους, γι' αυτό ο στρατός τους με τα σιδηρά όπλα ήταν ανίκητος. Μετά την πτώση τους ο σίδηρος έγινε γνωστός στους υπόλοιπους λαούς. Η παρουσία των προ-Χετταίων στη Μικρασιατική Χερσόνησο ξεκινά από την 5η χιλιετία π.Χ. Οι προ-Χετταίοι σχετίζονται με «προελληνικά» [[Πελασγοί|πελασγικά]] φύλλα όπως οι [[Λυδοί]], οι [[Κάρες]] και οι [[Λέλεγες]]. Στις αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ. ήρθαν οι νεότεροι Χετταίοι. Η αρχική τους κοιτίδα μας είναι άγνωστη, το βέβαιο είναι πως δεν ήταν [[Σημίτες]] και πως αναμείχθηκαν με τους παλιότερους κατοίκους, δημιουργώντας το λαό των Χετταίων. Οι νεότεροι έποικοι των Χετταίων αποτελούσαν την άρχουσα τάξη γύρω από το περιβάλλον του βασιλιά, αντιγράφοντας πολλά έθιμα και λατρείες των παλιότερων προ-Χετταίων κατοίκων. Για να γράψουν τη γλώσσα τους χρησιμοποίησαν αρχικά τη [[Σφηνοειδής γραφή|σφηνοειδή γραφή]] (που χρησιμοποιούνταν στη Μέση Ανατολή για την [[Ακκαδική γλώσσα|ακκαδική]], τη γλώσσα με τη μεγαλύτερη διάδοση και επιρροή εκείνη την εποχή), δημιούργησαν όμως και δική τους γραφή, η οποία χρησιμοποιήθηκε και από τους υποτελείς λαούς της Μικράς Ασίας για την καταγραφή των δικών τους γλωσσών.
Οι Χετταίοι ίδρυσαν αυτοκρατορία και πολιτισμό στην κεντρική [[Μικρά Ασία]], σημερινή [[Τουρκία]], [[Αρμενία]], [[Συρία]], [[Ιράν]], [[Κουρδιστάν]], περί το [[1500]] π.Χ. Στους επόμενους δύο αιώνες φαίνεται πως κυβερνούσαν και μέρος της σημερινής Συρίας.
Η Αυτοκρατορία των Χετταίων είναι πιθανό (χωρίς να μπορεί να αποδειχθεί) ότι καταστράφηκε από βόρειους κυρίως επιδρομείς περί το [[1200]] π.Χ. Πολλοί από τους Χετταίους που αναφέρονται στην [[Παλαιά Διαθήκη]] ήταν Νεο- ή Συρο-Χετταίοι.
Μετά την καταστροφή της αυτοκρατορίας τους στη Μικρά Ασία ένα μέρος του λαού μετανάστευσε στη βόρεια Συρία, όπου και κυριάρχησαν σε πολλές πόλεις, μεταξύ των οποίων ήταν το [[Καρχεμίς]] στην [[Κιλικία]]. Οι λαοί αυτοί, καλούμενοι πλέον «Νεοχετταίοι» ή «Συροχετταίοι» είναι εκείνοι που αναφέρονται στην περίοδο των «Βασιλέων» του «Ισραήλ», σε θρησκευτικά ισραηλιτικά κείμενα.
== Οι Χετταίοι στην Παλαιά Διαθήκη ==
[[File:Hittite Chariot.jpg|thumb|200px|left|thumb|Χεττιτικό άρμα, από αιγυπτιακό ανάγλυφο]]
Η [[Παλαιά Διαθήκη]] αναφέρει συχνά τόσο την φυλή των Χετταίων όσο και συγκεκριμένα πρόσωπα π.χ. [[Εφρών]]. Αναφορές βρίσκουμε συγκεκριμένα σε τέσσερα από τα πέντε βιβλία της [[Πεντάτευχος|Πεντάτευχου]], καθώς επίσης στο βιβλίο του [[Ιησούς του Ναυή (βιβλίο)|Ιησού του Ναυή]] και στο [[Κριτές (βιβλίο)|Βιβλίο των κριτών]].
H Παλαιά Διαθήκη αναφέρεται εκτεταμένα με πολλές αναφορές στους Χετταίους με καταγωγή από τον [[Χαναάν]] γιό του [[Χαμ]] και εγγονό του [[Νώε]], τους τοποθετεί στην [[Χαναάν]] μαζί με τους υπόλοιπους λαούς κάτι που σημαίνει ότι αναφέρεται βασικά στους Νεοχετταίους, απογόνους των Χετταίων που εγκαταστάθηκαν στην [[Συρία]] και την [[Παλαιστίνη]] τον 11ο αιώνα π.Χ., μετά τη διάλυση του βασιλείου στην [[Χαττούσα]]. Οι Χετταίοι ζούσαν κατά την Βίβλο μαζί και με κάποιους από τους βοσκούς Ισραηλίτες. Πρώτη αναφορά έχουμε στον Χετταίο Εφρών που παραχώρησε στον [[Αβραάμ]] ένα κτήμα για να θάψει την σύζυγο του [[Σάρα]] (Γεν.23 : 1-20). Στη συνέχεια έχουμε την Χετταία [[Ιουδήθ]], μια από τις συζύγους του [[Ησαύ]], ανεπιθύμητη στα πεθερικά της [[Ισαάκ]] και [[Ρεβέκκα]] (Γεν.26 : 34). Η πιο γνωστή αναφορά της βίβλου για τους Χετταίους είναι αυτή για τον Χετταίο Ουρία, πιστό στρατιώτη του βασιλιά των Ισραηλιτών [[Δαβίδ]], που ερωτεύεται παράφορα την σύζυγό του Βηθσαβεέ, στέλνει τον Ουρία σκόπιμα σε επικίνδυνη μάχη για να σκοτωθεί ώστε να μπορέσει να παντρευτεί την σύζυγο του, όπως και έγινε ([[Β΄ Βασιλειών]], ψαλμός 11, 1-26). Ο θεός θα τιμωρήσει σκληρά τον Δαβίδ για τη συμπεριφορά του στον Ουρία. Με την Βηθσαβεέ θα κάνει γιο τον μέλλοντα διάδοχό του βασιλιά [[Σολομών|Σολομώντα]] (Β΄ Σαμουήλ Κεφ.11). Φυσικά όλα αυτά είναι από θρησκευτικά κείμενα και όχι αρχαιολογικά αποδεδειγμένα.
== Η θρησκεία των Χετταίων ==
[[File:Museum of Anatolian Civilizations025 kopie.jpg|thumb|150px|Χάλκινο θρησκευτικό σύμβολο από ένα τάφο Χετταίων στην Alacahöyük, που χρονολογείται στην τρίτη χιλιετία π.Χ., από το Μουσείο Πολιτισμών της Ανατολίας στην Άγκυρα.]]
Οι Χετταίοι ήταν γνωστοί σαν ''ο λαός με τους χίλιους θεούς''. Ήταν πολύ ανεκτικοί απέναντι στις ξένες θρησκείες των κατακτημένων λαών, ενσωμάτωναν τους ξένους θεούς σαν δικούς τους, με αποτέλεσμα σταδιακά να αποκτήσουν εκατοντάδες θεότητες που δεν είχαν καμιά σχέση μεταξύ τους. Κάθε πόλη και κάθε περιοχή είχε ξεχωριστές θεότητες, λατρείες, ναούς που πολλές φορές δεν είχαν καμιά σχέση με τις κεντρικές θεότητες στη [[Χαττούσα]]. Ο βασιλιάς ήταν ο αρχηγός της θρησκείας, του στρατού, της δικαιοσύνης, όπως και νομοθέτης. Οι νόμοι των Χετταίων ήταν επίσης πολύ προοδευτικοί για την εποχή τους: απαγορεύονταν τα βασανιστήρια, ενώ η ποινή του θανάτου εφαρμοζόταν μόνο σε ακραίες περιπτώσεις. Οι δύο κορυφαίες θεότητες των Χετταίων ήταν η Αρίνα, θεότητα του ηλίου, και ο σύζυγος της Τεσούμπ, θεός των καιρικών φαινομένων. Ο Τεσούμπ απεικονίζεται πάντα κρατώντας έναν τριπλό κεραυνό και ένα όπλο, συνήθως τσεκούρι. Υπήρχε, όπως και στο ελληνικό πάνθεο, η παράδοση μέχρι τον Τεσούμπ, που καθιερώθηκε τελικά, κάθε γιος να εκθρονίζει τον πατέρα θεό. Ο Τεσούμπ και η Αρίνα είχαν πολλά παιδιά, με σημαντικότερα τον Σαρούνα, που απεικονίζεται καβάλα σε μια τίγρη με ένα τσεκούρι, και την Ιράνα, θεά των αγρίων ζώων.
== Η ανακάλυψη των Χετταίων ==
Μέχρι τον 19ο αιώνα οι Χετταίοι ήταν άγνωστοι. Μόνο από μερικές αναφορές στην Παλαιά Διαθήκη τους γνωρίζαμε. Ακόμα και οι αρχαίοι Έλληνες τους είχαν ήδη ξεχάσει, αφού δεν τους ανέφεραν ούτε στα αρχαία κείμενα. Τα ερείπια του πολιτισμού τους νομιζόταν ότι ήταν αιγυπτιακής προέλευσης. Ο [[Ηρόδοτος]], ο μόνος που αναφέρει κάτι, υποθέτει ότι το ανάγλυφο της [[Karabel]] απεικονίζει τον Αιγύπτιο φαραώ [[Σέσωστρις Γ΄|Σέσοστρι]]. Σήμερα ξέρουμε ότι η απεικόνιση αυτή παριστάνει τον [[Ταρκασνάβα]], βασιλιά του κράτους [[Μίρα]] στο βασίλειο των Χετταίων.
[[File:Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb|200px|left|thumb|Η πύλη των λεόντων στην [[Χαττούσα]] ]]
Η αρχαιότερη αρχαιολογική αναφορά περί των Χετταίων βρίσκεται στην [[Ασσυρία|aσσυριακή]] εμπορική αποικία [[Κανές]], όπου αναφέρεται μια εμπορική σχέση των Ασσυρίων με την «[[Χαττούσα]]», πρωτεύουσα των Χετταίων. Μερικά όμως από τα ονόματα που αναφέρονταν ίσως δεν ήταν ούτε ανατολικής ούτε ασσυριακής προέλευσης.
Το [[1884]] ο [[Γουίλιαμ Ράιτ]] ανακάλυψε μια επιγραφή στο [[Μπογάζκαλε]] (''Boğazkale'') της σημερινής Τουρκίας, που είχε ιερογλυφικά όμοια με εκείνα που σώθηκαν στις πόλεις [[Χαλέπι]] και [[Χαμάθ]] στη βόρεια [[Συρία]]. Το [[1887]] βρέθηκαν αρχεία στο [[Τελ-ελ-Αμάρνα]] που περιείχαν την διπλωματική αλληλογραφία του Φαραώ [[Αμενχοτέπ Γ΄]] και του γιου του, του [[Ακενατόν]]. Δύο από τις επιστολές προέρχονταν από το «Βασίλειο Χέτα» που βρισκόταν στην Χαττούσα και ήταν γραμμένα στην Ακκαδική γλώσσα. [[Σφηνοειδής γραφή|σφηνοειδή γραφή]] μεν, αλλά σε γλώσσα άγνωστη. Οι αρχαιολόγοι διάβαζαν τα γράμματα αλλά δεν καταλάβαιναν τις λέξεις. Ο ''Archibald Sayce'', αρχαιολόγος και ασσυριολόγος της [[Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης|Οξφόρδης]] πρότεινε τότε να ταυτίσουν τον αρχαίο πολιτισμό στη Χαττούσα με την φυλή των Χετταίων που ανέφερε η Παλαιά Διαθήκη. Η πρότασή του αυτή έγινε αποδεκτή στις αρχές του 20ού αιώνα.
Ανασκαφές που άρχισαν το [[1905]] έφεραν στο φως ένα βασιλικό αρχείο με περίπου 10.000 πινακίδες με σφηνοειδή γραφή της ίδιας άγνωστης γλώσσας. Η άγνωστη γλώσσα τελικά αποκρυπτογραφήθηκε από τον Τσέχο γλωσσολόγο ''Bedřich Hrozný'' (1879–1952), ο οποίος παρουσίασε την εργασία του το [[1915]].
== Ιστορική σύνοψη ==
[[File:Hattusa.temple1.jpg|thumb|250px|right|thumb|Ερείπια του μεγάλου ναού στην [[Χαττούσα]] ]]
{{κύριο|Ιστορία των Χετταίων}}
=== Χρονολόγηση ===
Οι εποχές κυριαρχίας των Χετταίων βασιλέων δεν είναι εύκολο να προσδιοριστούν με τα λίγα στοιχεία που έχουμε σήμερα. Λίγα κείμενα που υπάρχουν, ιδίως επιστολές βασιλέων δίνουν μια πολύ αποσπασματική εικόνα. Ο βασιλιάς [[Μουρσίλις Β΄]] αναφέρει μια [[έκλειψη ηλίου]] στο δέκατο έτος της κυριαρχίας του. Δεν ξέρουμε όμως ποια από τις τρεις εκλείψεις ηλίου που χρονολογικά συμπίπτουν με την εποχή εκείνη είναι αυτή που αναφέρει.
* στις [[13 Αυγούστου]] του [[1315 π.Χ.]], έκλειψη 95%, ώρα 15:00 - 17:23, διάρκεια, 16:12 ώρες, σχεδόν πλήρης έκλειψη<ref name=Abweichung>Ημερομηνία σύμφωνα με το [[Γρηγοριανό ημερολόγιο]], βάση στοιχείων της [[NASA]].</ref>
* στις [[11 Ιουνίου]] του [[1312 π.Χ.]], έκλειψη 12%, ώρα 11:36 - 14:30, διάρκεια 13:06 ώρες σχεδόν καθόλου παρατηρήσιμη<ref name=Abweichung />
* στις [[31 Μαρτίου]] του [[1308 π.Χ.]], έκλειψη 10%, ώρα 05:34 - 07:22, διάρκεια 06:31 ώρες, σχεδόν καθόλου παρατηρήσιμη<ref name=Abweichung />
=== Προϊστορία ===
[[File:Museum of Anatolian Civilizations 1320301 nevit.jpg|thumb|100px|left|thumb|Ορειχάλκινο αγαλματίδιο χεττιτικής θεότητας. Μουσείο Άγκυρας]]
Την 3η χιλιετία π.Χ. η φυλή των [[Πρωτο-Χετταίοι|Πρωτο-Χετταίων]] εγκαταστάθηκε στην κεντρική [[Μικρά Ασία]]. Η φυλή αυτή ήταν μάλλον [[Αυτόχθονες πληθυσμοί|αυτόχθονη]]. Το δεύτερο ήμισυ της 3ης χιλιετίας π.Χ. οι Πρωτο-Χετταίοι ίσως αναμείχθηκαν με τους Χετταίους που μάλλον ήρθαν από τον [[Καύκασος|Καύκασο]] και έφεραν μαζί τους την γλώσσα τους. Τόσο η κάθοδος όσο και η ανάμειξη πρέπει να έγιναν αφενός μεν ειρηνικά και χωρίς επιδρομές και πράξεις βίας, αφετέρου δε σταδιακά έτσι ώστε η ακριβής χρονολογία δεν είναι δυνατόν να εξακριβωθεί, αφού η κάθοδος αυτή δεν άφησε σημάδια. Οι [[Λούβιοι]] στα νότια και δυτικά, και οι [[Παλαϊοί]] στα βόρεια και τα βορειοδυτικά της Μικράς Ασίας διατήρησαν την ιδιαιτερότητα και τη γλώσσα τους. Οι Χετταίοι, αφού ανέλαβαν την κυριαρχία, άκμασαν την 2η χιλιετία π.Χ., χτίζοντας το μεγάλο βασίλειο των Χετταίων. Η χώρα ονομάστηκε ''Χαττούσα'' ή ''[[Χάττι]]'' όπως έλεγαν και τους Πρωτο-Χετταίους. Την γλώσσα τους όμως την ονόμαζαν ''Νεσίλι'' κατά την πόλη ''Kaneš'' ή ''Νέσα''. Ο πρώτος βασιλιάς των Χετταίων με παλάτι στην Χαττούσα καταγόταν από την πόλη ''[[Κουσάρ]]'', της οποίας η τοποθεσία παραμένει ακόμα άγνωστη. Ο δεύτερος βασιλιάς είχε το όνομα ''[[Ανίτας]]'' και καταγόταν επίσης από την άγνωστη πόλη ''Κουσάρ''.
Οι Χετταίοι έφεραν μαζί τους ή ανέπτυξαν επί τόπου και κάτι σημαντικό: την τέχνη επεξεργασίας του σιδήρου. Ήταν οι πρώτοι και οι μοναδικοί στην εποχή τους που γνώριζαν να επεξεργάζονται τον σίδηρο. Αυτό τους έδινε ισχυρή υπεροχή, αφού οι άλλες σύγχρονες τους φυλές πολιτισμικά βρίσκονταν ακόμα στην [[εποχή του χαλκού]] στην καλύτερη περίπτωση. Οι Χετταίοι μπόρεσαν και κράτησαν την τέχνη της επεξεργασίας του σιδήρου για εύλογους λόγους μυστική και γι' αυτό είχαν το μονοπώλιο της τέχνης και των προϊόντων του σιδήρου.
=== Το βασίλειο των Χετταίων ===
Το βασίλειο των Χετταίων χωρίζεται σε δύο μεγάλες ιστορικές περιόδους :
1. '''Το παλαιό βασίλειο των Χετταίων''' ([[1600]]-[[1430]] π.Χ.)
2. '''Το νεότερο βασίλειο''' ή '''Μέγα Βασίλειο των Χετταίων''' ([[1430]]-[[1178]] π.Χ.)
[[Αρχείο:14 century BC Eastern.El.png|μικρογραφία|250px|Η Μέση Ανατολή και η αυτοκρατορία των Χετταίων τον 14ο αιώνα π.Χ., πριν την κατάκτηση του Μιτάννι.]]
Την εποχή του παλιού βασιλείου οι Χετταίοι ήταν ένα τυπικό βασίλειο της εποχής του γύρω από την πρωτεύουσα Χαττούσα. Από την εποχή του βασιλιά [[Τουδαλίγιας Α΄|Τουδαλίγια Α΄]] έως την καταστροφή του το βασίλειο των Χετταίων εισέρχεται στην περίοδο του Νέου ή Μεγάλου Βασιλείου, οπότε από ένα τυπικό βασίλειο μετατρέπεται σε κοσμοκρατορία.
Το Μέγα Βασίλειο των Χετταίων είχε μεγάλη έκταση και περιλάμβανε μεγάλες εκτάσεις της Μικράς Ασίας, κατά καιρούς δε και τη μισή σημερινή [[Συρία]]. Πρωτεύουσα ήταν η [[Χαττούσα]] στο βορρά, κάπου 150 χλμ. ανατολικά της σημερινής [[Άγκυρα|Άγκυρας]]. Σήμερα η Χαττούσα είναι γνωστή από τα αρχαιολογικά ευρήματα των 30.000 [[Πινακίδες γραφής|πινακίδων]] [[Σφηνοειδής γραφή|σφηνοειδούς γραφής]] που ανακαλύφθηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα. Οι Χετταίοι βασιλιάδες είχαν μεγάλη φήμη, αφού οι Φαραώ της Αιγύπτου και οι αυτοκράτορες της [[Βαβυλώνα]]ς τους αναγνώριζαν ως ισάξιούς τους και διατηρούσαν διπλωματικές αλλά και εμπορικές σχέσεις μαζί τους.
Το Μέγα Βασίλειο των Χετταίων περιλάμβανε και μια σειρά μικρότερων, υποταγμένων και συνορευόντων φιλικών κρατών, π.χ. την [[Ταρχουντάσσα]] και το [[Καρχεμίς]]. Την περίοδο της μεγάλης δόξας του (13ος αιώνας π.Χ.) το βασίλειο των Χετταίων είχε υπό την κατοχή του σχεδόν ολόκληρη τη [[Μικρά Ασία]]. Οι σχέσεις των Χετταίων με την [[Τροία]], τις [[Μυκήνες]] και με τα άλλα κράτη ([[Αρζάβα]], [[Μίλητος|Μίλητο]]) δεν έχουν ακόμα εξερευνηθεί. Η Τροία εμφανίζεται, εικάζουν μερικοί ερευνητές, στις χεττιτικές επιγραφές με το όνομα [[Βιλούσα]]. Οι Αχαιοί, οι οποίοι κατοικούσαν δυτικά του Αιγαίου και είχαν πολλές σχέσεις με τα παράλια της Μικράς Ασίας, εμφανίζονται με το όνομα '''Αχιγιάβα'''. Υπάρχουν ευρήματα μυκηναϊκών αμφορέων στη σημερινή ανατολική [[Καππαδοκία]], που τότε ήταν χετιτική επαρχιακή πρωτεύουσα. Επίσης έχουν βρεθεί στην [[Χαττούσα]] επιστολές μεταξύ του βασιλιά των Χετταίων και του βασιλιά των Αχιγιάβα στις οποίες οι δύο ηγεμόνες αποκαλούνται μεταξύ τους ''αδελφοί'', δηλαδή ισότιμοι.
Το τέλος του βασιλείου των Χετταίων σημαδεύει και τον τερματισμό του μονοπωλίου της επεξεργασίας του [[Εποχή του Σιδήρου|σιδήρου]], το οποίο οι Χετταίοι κατείχαν από τον 17ο π.Χ. αιώνα. Από τον 12ο π.Χ. αιώνα και μετά η τέχνη αυτή διαδόθηκε σε όλη την Ανατολή και στην Μεσόγειο. Μετά την καταστροφή του βασιλείου των Χετταίων από τις επιδρομές των λαών της θάλασσας ή φυσικές καταστροφές οι απόγονοι τους μεταναστεύουν στις περιοχές της Συρίας και της Καππαδοκίας ιδρύοντας τα νεοχεττιτικά βασίλεια, τα οποία θα υποταχθούν από τον 8ο αιώνα π.χ. στους Ασσύριους, στη συνέχεια σε Βαβυλωνίους, Πέρσες και Σελευκίδες. Απογόνους των Χετταίων βρίσκουμε σήμερα διασκορπισμένους στην κεντρική και ανατολική [[Τουρκία]] και στην [[Συρία]] σε επιμιξίες με τους υπόλοιπους λαούς ή κατακτητές που πέρασαν από τις περιοχές.
== Ιστορικά γεγονότα ==
=== Παλαιό βασίλειο των Χετταίων ===
*'''Λαβαρνάς Α':''' Ιδρυτής του '''παλαιού βασιλείου των Χετταίων''' ήταν ο [[Λαβαρνάς Α΄]] (γύρω στο [[1600]] π.Χ.), ο οποίος ίδρυσε το βασίλειο ύστερα απο τις εκτεταμένες κατακτήσεις του στην περιοχή της κεντρικής [[Μικρά Ασία|Μικράς Ασίας.]]
*'''Χατουσίλις Α':''' Γιος και διάδοχος του Λαβαρνά Α΄, ο [[Χατουσίλις Α΄]] έκανε τις πρώτες κατακτήσεις στην [[Συρία]] καταστρέφοντας την Αλαλακί στο σημερινό [[Χαλέπι]], υποτελές τότε κρατίδιο στο βασίλειο των Γιαμχάντ, και μετέφερε την πρωτεύουσα των Χετταίων στην [[Χαττούσα]].
*'''Μουρσίλις Α':''' Εγγονός και διάδοχος του Χατουσίλις Α΄, ο [[Μουρσίλις Α΄]], κορυφαίος βασιλιάς του παλαιού βασιλείου των Χετταίων, πραγματοποίησε μεγαλύτερες εκστρατείες. Κατέστρεψε το βασίλειο των Γιαμχάντ στην [[Συρία]], στη συνέχεια προχώρησε στη [[Βαβυλώνα]], ανέτρεψε τη σημίτικη δυναστεία των Αμορριτών του [[Χαμουραμπί]], τοποθετώντας στο θρόνο τους Κασσίτες. Μετά τον Μουρσίλις Α΄ έως την άνοδο του Νέου Βασιλείου οι Χετταίοι έπεσαν σε παρακμή.
=== Μεγάλο βασίλειο των Χετταίων ===
[[Αρχείο:Hittite Empire.png|thumb|150px|right|Χάρτης της Αυτοκρατορίας των Χετταίων, την περίοδο της [[μάχη του Καντές|μάχης του Καντές]]]]
[[File:Istanbul - Museo archeol. - Trattato di Qadesh fra ittiti ed egizi (1269 a.C.) - Foto G. Dall'Orto 28-5-2006.jpg|thumb|150px|right|thumb|Η συνθήκη του Καντές μεταξύ Χετταίων και Αιγυπτίων]]
*'''Τουδαλίγιας Α΄:''' Ιδρυτής του '''μεγάλου βασιλείου των Χετταίων''' ήταν ο [[Τουδαλίγιας Α΄]], τον οποίο έχουν επιχειρήσει να ταυτίσουν με τον [[Τάνταλος|Τάνταλο]] της ελληνικής μυθολογίας. Ο πρώτος αυτός κατακτητής Χετταίος βασιλιάς, μετά τη νίκη του εναντίον των λουβικών κρατών της Μικράς Ασίας (γύρω στο [[1410]] π.Χ.), ήταν ο δημιουργός της αυτοκρατορίας των Χετταίων. Τον Τουδαλίγια Α΄ διαδέχθηκε ο γαμπρός του [[Αρνουβάντας Α΄]], με τον οποίο ξεκίνησε μια προσωρινή κάμψη της δύναμης για τους Χετταίους.
*'''Σουπιλουλιούμας Α΄:''' Εγγονός του Αρνουβάντα Α΄, ο [[Σουπιλουλιούμας Α΄]] αναδείχθηκε στον κορυφαίο βασιλιά των Χετταίων και της εποχής του, κατακτώντας σχεδόν ολόκληρη την [[Ασία]] και διαλύοντας τους πρώην κυρίαρχους [[Μιτάννι]]. Ήταν ο άνθρωπος που ανέδειξε τους Χετταίους σε υπερδύναμη.
*'''Μουρσίλις Β΄:''' Γιος και διάδοχος του Σουπιλουλιούμα Α΄, ο [[Μουρσίλις Β΄]] ολοκλήρωσε τις επιτυχίες του πατέρα του με την κατάκτηση της Αρζάβας στα παράλια της Μικράς Ασίας (γύρω στο [[1315]] π.Χ.), της μόνης περιοχής που δεν είχε προλάβει να κατακτήσει ο πατέρας του. Ο Μουρσίλις ανάγκασε τον βασιλιά της Αρζάβας Ούχα Ζίτι να τραπεί σε φυγή ύστερα από ένα περίεργο καιρικό φαινόμενο.
*'''Μουβατάλις Β΄:''' Μεγαλύτερος γιος και διάδοχος του Μουρσίλις Β΄, επί της εποχής του οποίου κορυφώθηκε η έχθρα μεταξύ Αιγυπτίων και Χετταίων, που είχε ξεκινήσει απο την εποχή των κατακτήσεων του Σουπιλουλιούμα Α΄. Τον πέμπτο χρόνο της βασιλείας του μεγάλου Αιγύπτιου φαραώ [[Ραμσής Β΄|Ραμσή Β΄]] ([[1274]] π.Χ.), και ενώ βασιλιάς των Χετταίων ήταν τότε ο [[Μουβατάλις Β΄]], δόθηκε η [[μάχη του Καντές]], αποτέλεσμα της επιχείρησης του Ραμσή να ανακαταλάβει τις πρώην αιγυπτιακές κτήσεις στη Συροπαλαιστίνη. Είναι η δεύτερη γνωστή μάχη στην ιστορία της ανθρωπότητας (η πρώτη είναι η [[Μάχη της Μεγιδδώ]]) και έληξε με την υπογραφή της συνθήκης ειρήνης μεταξύ Αιγύπτου και Χετταίων. Η μάχη έληξε χωρίς νικητή, ενώ οι Χετταίοι διατήρησαν τις κτήσεις τους. Η συνθήκη μεταξύ του [[Ραμσής Β΄|Ραμσή Β΄]] και του [[Χατουσίλις Γ΄]], αρχιστράτηγου των Χετταίων και μικρότερου αδελφού του Μουβατάλις Β΄, είναι η πρώτη γνωστή συνθήκη ειρήνης στην ιστορία της ανθρωπότητας, αντίγραφό της οποίας βρίσκεται σήμερα ως σύμβολο στο κτήριο του [[Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών|ΟΗΕ]] στην [[Νέα Υόρκη]]. Νέος κίνδυνος στη συνέχεια για τους Χετταίους από τη ληστρική φυλή των Κάσκα ανάγκασε τον Μουβατάλις Β΄ να μεταφέρει την πρωτεύουσα του στα νότια, αφήνοντας κυβερνήτη στην [[Χαττούσα]] τον αδελφό του Χατουσίλις, αρχιστράτηγο του Καντές. Ο ικανότατος Χατουσίλις συνέτριψε τους Κάσκα, εξουδετερώνοντας οριστικά τον κίνδυνο.
*'''Μουρσίλις Γ΄:''' Γιος και διάδοχος του Μουβατάλις Β΄, ο [[Μουρσίλις Γ΄]] με την άνοδο του στον θρόνο επανέφερε αμέσως την πρωτεύουσα στη [[Χαττούσα]]. Ανατράπηκε από το θείο του [[Χατουσίλις Γ΄]], μικρότερο αδελφό του πατέρα του.
*'''Χατουσίλις Γ΄:''' Μικρότερος γιος του Μουρσίλις Β΄ και μικρότερος αδελφός του Μουβατάλις Β΄, ο αρχιστράτηγος των Χετταίων στη μάχη του Καντές ανέβηκε στο θρόνο των Χετταίων αφού πρώτα ανέτρεψε τον ανιψιό του Μουρσίλις Γ΄. Έκλεισε συνθήκη ειρήνης με τον παλιό του αντίπαλο [[φαραώ]] [[Ραμσής Β΄|Ραμσή Β΄]] λόγω του κινδύνου των Ασσυρίων με τον βασιλιά τους [[Σαλμανασέρ Α΄]] ([[1259]] π.Χ.), ο [[Χατουσίλις Γ΄]] πέθανε σε μεγάλη ηλικία, εμπεδώνοντας την ειρήνη και μεγάλη ευημερία για τους Χετταίους.
*'''Τουδαλίγιας Δ΄:''' Μεγαλύτερος γιος και διάδοχος του Χατουσίλις Γ΄. Με τον [[Τουδαλίγιας Δ΄| Τουδαλίγια Δ΄]] ξεκίνησε η μεγάλη παρακμή για τους Χετταίους, με ξηρασία και φυσικές καταστροφές πρώτα, και με αποκορύφωμα τη συντριβή τους από τους Ασσυρίους του [[Τικουλτί Νινουρτά Α΄]] στη '''μάχη της Νιρίγιας''' ([[1230]] π.Χ.).
*'''Σουπιλουλιούμας Β΄:''' Το τέλος του Μεγάλου Βασιλείου των Χετταίων ήρθε στις αρχές του 12ου π.Χ. αιώνα. Η επικρατούσα εκδοχή είναι ότι καταστράφηκε από τους [[Λαοί της Θάλασσας|Λαούς της Θάλασσας]], ενώ άλλοι ερευνητές μιλούν για φυσικές καταστροφές. Τελευταίος βασιλιάς των Χετταίων ήταν ο [[Σουπιλουλιούμας Β΄]], γιος και διάδοχος του Τουδαλίγια Δ΄. Οι μεγαλύτερες πόλεις καταστράφηκαν από εμπρησμούς ή εγκαταλείφθηκαν. Αιτία πιθανώς να είναι οι καταστρεπτικές επιδρομές των [[Λαοί της Θάλασσας|Λαών της Θάλασσας]]. Μετά από αυτό ολόκληρες περιοχές έπεσαν σε μαρασμό και τελικά πέρασαν στην κυριαρχία των [[Ασσύριοι|Ασσυρίων]].
== Τα Νεοχεττιτικά βασίλεια ==
[[Αρχείο:NeoHittiteStates.gif|thumb|200px|Χάρτης των Νεοχεττιτικών βασιλείων]]
Μετά την κατάλυση του βασιλείου των Χετταίων από τις επιδρομές των Λαών της Θάλασσας οι απόγονοι των Χετταίων εγκαταστάθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της [[Συρία|Συρίας]], στην [[Καππαδοκία]] και την [[Κιλικία]], δημιουργώντας τα Νεοχεττιτικά βασίλεια. Οι νεότεροι απόγονοι των Χετταίων αναφέρονται από τη Βίβλο, ενώ είναι ιστορικά γνωστοί ως '''Νεοχετταίοι''' ή '''Συροχετταίοι'''. Τα Νεοχεττιτικά βασίλεια καταλύθηκαν από τους Ασσυρίους σταδιακά (9ο-8ο αιώνα π.Χ.). Οι ασσυριακές κατακτήσεις ξεκίνησαν στις αρχές του 9ου αιώνα π.Χ. με τον βασιλιά [[Ασουρνασιρπάλ Β΄]], ο οποίος κατέλαβε το βασίλειο του Παττίν στα παράλια της βόρειας Συρίας στη θέση που αργότερα ο [[Σέλευκος Α΄ Νικάτωρ|Σέλευκος]] έχτισε την πρωτεύουσα του βασιλείου του [[Αντιόχεια]]. Ο γιος και διάδοχος του [[Σαλμανασέρ Γ΄]] αντιμετώπισε ένα συνασπισμό εναντίον του από Αιγυπτίους, Ισραηλίτες και Αμμωνίτες, υπό την ηγεσία του Νεοχιττίτη βασιλιά της Δαμασκού Ανταντεζέρ, τους συνέτριψε στη '''μάχη του Καρκάρ''' ([[853]] π.Χ.), και μετά το θρίαμβό του κατέλαβε τα περισσότερα από τα Νεοχεττιτικά βασίλεια όπως το Ταμπάλ ([[Καππαδοκία]]), το Κουί ([[Κιλικία]]), και τα δύο μεγαλύτερα του Αμάθ και του Χαταρίκα Πουχούτι στη [[Συρία]]. Ο Ασσύριος βασιλιάς [[Τιγκλάθ Πιλεσέρ Γ΄]] κατέλαβε το βασίλειο του Αρπάντ στο [[Χαλέπι]] ([[740]] π.Χ.) ύστερα από τρία χρόνια πολιορκίας. Τελευταίο παρέμεινε το μεγαλύτερο βασίλειο, του Καρχεμίς, που καταλήφθηκε από τον Ασσύριο βασιλιά [[Σαργών Β΄]] το [[717]] π.Χ. Μετά την κατάληψη όλων των Νεοχεττιτικών βασιλείων από τους Ασσυρίους, οι απόγονοι τους ενσωματώθηκαν με τους γηγενείς πληθυσμούς. Εικάζεται ότι πληθυσμοί της σημερινής [[Τουρκία|Τουρκίας]] στην [[Καππαδοκία]] είναι απόγονοι των Χετταίων.
== Βιβλιογραφία ==
* ''Akurgal, Ekrem. ''Die Kunst der Hethiter.'' Μόναχο: Hirmer, 1976. ISBN 3-7774-2770-5.''
* ''Bittel, Kurt. ''Die Hethiter''. Μόναχο: Beck, 1976. ISBN 3-406-03024-6.''
* ''Brandau, Birgit και Hartmut Schickert. ''Hethiter. Die unbekannte Weltmacht''. Μόναχο: Piper, 2001. ISBN 3-492-04338-0.''
* ''Bryce, Trevor. ''The Kingdom of the Hittites''. Οξφόρδη: Oxford University Press, 1998. ISBN 0-19-814095-9.''
* ''Bryce, Trevor. ''Life and Society in the Hettite World.'' Οξφόρδη: Oxford University Press, 2002.''
* ''Haas, Volkert. ''Geschichte der hethitischen Religion''. (HdO I/XV). Λέιντεν: Brill, 1994. ISBN 90-04-09799-6.''
* ''Haas, Volkert. ''Die hethitische Literatur. Texte, Stilistik, Motive.'' Βερολίνο: De Gruyter, 2006. ISBN 3-11-018877-5.''
* ''Hrozny, Bedrich. ''Die Sprache der Hethiter, ihr Bau und ihre Zugehörigkeit zum indogermanischen Sprachstamm. Ein Entzifferungsversuch von Friedrich Hrozny''. Δρέσδη, 2002. ISBN 3-86005-319-1 (Ανατύπωση της πρωτότυπης έκδ. Λειψία: Hinrichs, 1917).''
* ''Klengel, Horst. ''Geschichte des hethitischen Reiches''. (HdO I/XXXIV). Λέιντεν: Brill, 1999. ISBN 90-04-10201-9.''
* ''Lehmann, Johannes. ''Die Hethiter. Volk der tausend Götter''. Herrsching: Pawlak 1986. ISBN 3-88199-269-3.''
* ''Neve, Peter. ''Hattusa. Stadt der Götter und Tempel''. Mainz: Philipp von Zabern 1993. ISBN 3-8053-1478-7.''
* ''Riemschneider, Kaspar K. "Hethitische Fragmente historischen Inhalts aus der Zeit HattuSHilis III". ''Journal of Cuneiform Studies'' 16/ 4 (1962): 110-121.''
* ''Die Hethiter und ihr Reich''. Stuttgart: Theiss 2002. ISBN 3-8062-1676-2.''
== Παραπομπές ==
{{reflist}}
== Φιλμ ==
* ''Versunkene Metropolen: Brennpunkt Hattusa.'' Dokumentation, 45 Min., Produktion: [[ZDF]], Erstsendung: 1. Juli 2007, [http://www.zdf.de/ZDFde/inhalt/22/0,1872,5560566,00.html Dossier] mit Videos
== Εξωτερικοί σύνδεσμοι ==
{{commonscat|Hittite Empire}}
* [http://www.michaelmaxwolf.de/antike/alter_orient/hethiter.htm Informationen zum Hethiterreich mit 3 großen historischen Karten]
* [http://www.dainst.org/index_643_de.html Berichte zu den aktuellen Ausgrabungen und Forschungen des [[Deutsches Archäologisches Institut|DAI]] in Hattuscha]
* [http://www.hethitologie.de Zur Fachgeschichte und Kurzbiographien bekannter Hethitologen]
* [https://archive.is/20121213185930/sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/SEcat5/SE-1399--1300.html Sonnenfinsternisse 1400-1301 v. Chr.]
* [https://archive.is/20121213114215/sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/JSEX/JSEX-AS.html Sonnenfinsternisse: Verlauf und Uhrzeiten für 1400-1301 v. Chr. für Hatti (Ort Ankara)]
* [http://www.uni-marburg.de/fb06/vfg/forschung/hethiter KUSAKLI-Sarissa: Ausgrabungen einer hethitischen Stadtruine]
* [http://www.hittitemonuments.com/ Verzeichnis und Beschreibungen der hethitischen Monumente (engl.)]
* [http://www.palaeolexicon.com/Hattic Palaeolexicon - Hattic - Άρθρο για το γλωσσικό και εθνικό υπόστρωμα των Χετταίων]
{{Authority control}}
{{Ενσωμάτωση κειμένου|de|Hethiter}}
[[Κατηγορία:Λαοί της Βίβλου]]
[[Κατηγορία:Εξαφανισθέντες λαοί]]
| 