Βικιπαίδεια

Πελοποννησιακός Πόλεμος: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Περιήγηση ιστορικού διαδραστικά
← Προηγούμενη διαφοράΕπόμενη διαφορά →
Περιεχόμενο που διαγράφηκε Περιεχόμενο που προστέθηκε
ΟπτικήΚώδικας wiki
Χωρίς σύνοψη επεξεργασίας
ορθογραφικα
Γραμμή 1:
{{πηγές|27|08|2016}}
{{στρατιωτική σύγκρουση
| σύγκρουση=Πελοποννησιακός Πόλεμος
| μέρος του=
| εικόνα=[[Αρχείο:Peloponnesian war alliances 431 BC.png|200px|]]
| λεζάντα=Χάρτης του Πελοποννησιακού Πολέμου
| χρονολογία= [[431 π.Χ.]] - 25 Απριλίου [[404 π.Χ.]]
| τόπος=[[Αρχαία Ελλάδα|Ελλάδα]], [[Κάτω Ιταλία]], [[Μικρά Ασία]], [[Μεσόγειος θάλασσα]] και [[Εύξεινος Πόντος]].
| έκβαση=Ολοκληρωτική νίκη της Πελοποννησιακής Συμμαχίας
| μαχόμενος1=[[Δηλιακή Συμμαχία]]
| μαχόμενος2=[[Πελοποννησιακή Συμμαχία]]
| αρχηγός1=[[Περικλής]]<br />[[Αλκιβιάδης]]<ref>Στα πλαίσια του πολέμου, ο Αλκιβιάδης είχε συνεργαστεί με τη Σπάρτη και την Περσία</ref><br />[[Κλέων]]<br />[[Νικίας]]<br />[[Δημοσθένης (στρατηγός)|Δημοσθένης]]<br />[[Κόνων]]
| αρχηγός2=[[Αρχίδαμος Β΄]]<br />[[Βρασίδας]]<br />[[Λύσανδρος]]
| σθένος1=
| σθένος2=
| απώλειες1=
| απώλειες2=
| σημειώσεις=
}}
 
Με τον όρο '''«Πελοποννησιακός Πόλεμος»''' εννοούμε τη στρατιωτική σύγκρουση μεταξύ της [[Δηλιακή Συμμαχία|Δηλιακής Συμμαχίας]] (υπό την ηγεσία της [[Αρχαία Αθήνα|Αθήνας]]) και της [[Πελοποννησιακή Συμμαχία|Πελοποννησιακής Συμμαχίας]] (υπό την ηγεσία της [[Αρχαία Σπάρτη|Σπάρτης]]) που έλαβε χώρα την περίοδο 431-404 π.Χ και έληξε με αποφασιστική νίκη των Σπαρτιατών και την καταστροφή της Αθήνας.
 
Μετά τη λήξη των [[Περσικοί πόλεμοι|Περσικών Πολέμων]], οι πόλεις-κράτη της Αθήνας και της Σπάρτης είχαν ηγεμονικό ρόλο στην Ελλάδα: η Σπάρτη στη ξηρά και η Αθήνα στη θάλασσα. Στην Αθήνα ξεκίνησε ο Χρυσός Αιώνας του [[Περικλής|Περικλή]], με το χτίσιμο του [[Παρθενώνας|Παρθενώνα]] και την εμφάνιση μεγάλων φιλόσοφων (όπως ο [[Σωκράτης]]). Οι Αθηναίοι, με πρόταση του Περικλή, περιέφραξαν τον Πειραιά και τον ένωσαν με την Αθήνα χάρη στα [[Μακρά Τείχη]]. Η κίνηση αυτή προκάλεσε την ρήξη στις σχέσεις της Αθήνας με τη Σπάρτη, ενώ η έριδα μεταξύ της [[Αρχαία Κόρινθος|Κορίνθου]] και της [[Κέρκυρα]]ς ήταν η αφορμή του πολέμου.
 
Ο πόλεμος χωρίστηκε από τους ιστορικούς σε δύο στάδια: τον Αρχιδάμειο και τον Δεκελειακό πόλεμο. Στα πλαίσια του Αρχιδάμειου πολέμου, οι Σπαρτιάτες διεξήγαγαν επιδρομές στα εδάφη της Αττικής, με τους Αθηναίους να απειλούν τις ακτές της Πελοποννήσου. Ωστόσο, η περίοδος αυτή έληξε με την υπογραφή της [[Νικίειος Ειρήνη|ειρήνης του Νικία]]. Παρ' ολ' αυτά, οι δύο πλευρές συνέχιζαν να εχθρεύονται η μια την άλλη, οδηγώντας τους Αθηναίους στη [[Εκστρατεία στη Σικελία|σικελική εκστρατεία]]. Η εκστρατεία, αν και ξεκίνησε με επιτυχίες για το αθηναϊκό στράτευμα, ολοκληρώθηκε με πανωλεθρία για τους Αθηναίους, οι οποίοι έχασαν δύο στόλους και αρκετούς άνδρες. Τότε, οι Σπαρτιάτες, με τη βοήθεια των Περσών, προχώρησαν στη δημιουργία δικού τους στόλου και απειλούσαν τις αθηναϊκές αποικίες. Τελική πράξη του πολέμου ήταν η [[ναυμαχία στους Αιγός Ποταμούς]] το 404 π.Χ, η οποία έληξε με αποφασιστική νίκη των Σπαρτιατών. Το επόμενο έτος, η Αθήνα παραδόθηκε και υπέγραψε συνθήκη ειρήνης με τη Σπάρτη.
 
Μετά το τέλος του πολέμου, η Σπάρτη έγινε κυρίαρχη δύναμη στην Ελλάδα ([[Σπαρτιατική ηγεμονία]]), ωστόσο, είχε αποδυναμωθεί από τον διαρκή πόλεμο με τους Αθηναίους. Η προσπάθεια επιβολής των συμφερόντων των εις βάρος των ελληνικών πόλεων οδήγησε στον [[Κορινθιακός Πόλεμος|Κορινθιακό Πόλεμο]], ενώ η ηγεμονία της Σπάρτης έληξε με την ήττα της στη [[μάχη των Λεύκτρων]] από τους Θηβαίους.
 
== Αίτια ==
 
«Ήταν η ολοένα αυξανόμενη δύναμη της [[Αρχαία Αθήνα|Αθήνας]] που προκάλεσε φόβο στους συμμάχους της [[Αρχαία Σπάρτη|Σπάρτης]] και κατέστησε τη σύρραξη ανάμεσα στις δύο πόλεις αναπότρεπτη», αναφέρει ο Θουκυδίδης ως καταλυτικό αίτιο στην κήρυξη του πολέμου.<ref>Θουκυδιδης. 1 , 23.6</ref> Αναλυτικά οι λόγοι για τους οποίους όλη η Ελλάδα ενεπλάκη σε αυτό τον καταστροφικό πόλεμο, θεωρούνται ότι ήταν οι εξής:
 
* Αυτή καθαυτή η απόπειρα της Αθήνας να δημιουργήσει ισχυρό ιμπεριαλιστικό εμπορικό κράτος, χωρίς να μπορεί να ελέγξει τις αντιδράσεις των άλλων πόλεων της Συμμαχίας (που είχε δημιουργηθεί αποκλειστικά για την αναχαίτιση των Περσών) που δυσαρεστούνταν με την απώλεια της ανεξαρτησίας τους και με τη μετατροπή τους σε απλές διοικητικές περιφέρειες του κράτους των Αθηνών καθώς και η μεταφορά του ταμείου όλων των Ελλήνων που είχε δημιουργηθεί για την αντιμετώπιση την Περσών, χωρίς έγκριση, από το ιερό νησί της Δήλου στην Αθήνα και τη διοχέτευση των πόρων αυτών αποκλειστικά για τη δημιουργία της «Αθηναϊκής αυτοκρατορίας».
* Τα οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα των αριστοκρατικών<ref>Αθηνά Γ. Καλογεροπούλου, καθηγήτρια Αρχαιολογίας, ιστορικός, «Ιστορία των Αρχαίων Χρόνων», 1975</ref> στις συμμαχικές πόλεις των Αθηνών, στις οποίες μόνον οι έμποροι και οι βιοτέχνες έβλεπαν θετικά την αθηναϊκή ηγεμονία. Οι γαιοκτήμονες και γενικά τα αριστοκρατικά κόμματα επεδίωκαν την ανατροπή του «αθηναϊκού κατεστημένου».
* Τα τοπικά οικονομικά συμφέροντα των περισσότερων πόλεων της Ελλάδας και του ευρύτερου Ελληνικού Μεσογειακού χώρου, οι οποίες ακόμα και όταν διοικούνταν από δημοκρατικές παρατάξεις, έβλεπαν ότι η ανάπτυξη του αθηναϊκού εμπορίου συνιστούσε άμεση απειλή για το δικό τους.
* Οι αντικειμενικές δυνατότητες της Σπάρτης να επιβιώσει στο νέο σχήμα, μη έχοντας ανεπτυγμένο τομέα εμπορίου και διαβλέποντας ότι είχε μακροπρόθεσμα μόνον δύο επιλογές: ή να αποδεχτεί τον μελλοντικά βέβαιο υποβιβασμό της από την πρωτοκαθεδρία που κατείχε ήδη ή να πολεμήσει για να αποδείξει εκ νέου τη θέση της στην ηγεσία της Ελλάδας.
* Οι σημαντικές πολιτισμικές διαφορές ανάμεσα στην αθηναϊκή κοινωνία και τη σπαρτιατική.
* Τα συμφέροντα των Περσών, που υπεισήλθαν στην πορεία του πολέμου και όχι εξαρχής και τα οποία πάντως χρηματοδότησαν και τροφοδότησαν σε κρίσιμες στιγμές τις ενδοελληνικές διαμάχες.
 
== Αφορμές του πολέμου ==
 
Αφορμή του πολέμου στάθηκε ουσιαστικά η απόφαση της Αθήνας να διευρύνει ακόμα περισσότερο το εμπόριο αλλά και τις πολιτικές της σχέσεις με τη [[Μεγάλη Ελλάδα]], δηλαδή τις πόλεις της Κάτω Ιταλίας και της [[Σικελία|Σικελίας]]. Συγκεκριμένα, εκείνη που εξυπηρετούσε αυτό τον εμπορικό και πολιτικό στόχο ήταν η [[Κέρκυρα]], παρότι είχε αριστοκρατικό πολίτευμα, ενώ εκείνη που τον υπέσκαπτε ήταν κυρίως η [[Αρχαία Κόρινθος|Κόρινθος]], επίσης αριστοκρατική, αλλά πολύ πιο απειλητική εμπορικά από την πρώτη. Οι Αθηναίοι ήθελαν με κάθε τρόπο να επεκταθούν δυτικά και η αφορμή για να μετριάσουν την επιρροή της Κορίνθου ήρθε όταν κηρύχτηκε πόλεμος μεταξύ Κορίνθου και Κέρκυρας.
 
Η Κέρκυρα, παρότι αποικία της Κορίνθου, ήταν πια απολύτως ανεξάρτητη από αυτήν, διέθετε δικό της υπολογίσιμο στόλο και ακμαίο εμπόριο. Οι σχέσεις της με την Κόρινθο δεν ήταν ιδιαίτερα καλές λόγω του εμπορικού ανταγωνισμού τους και όταν το 433 π.Χ. τέθηκε ζήτημα με την [[Επίδαμνος|Επίδαμνο]] -άλλη ανταγωνίστρια πόλη στο εμπόριο του Ιονίου- η Κέρκυρα δεν δίστασε να έρθει σε ανοιχτή ρήξη με την Κόρινθο. Διαβλέποντας όμως ότι υπήρχε κίνδυνος να ηττηθεί, ζήτησε τη βοήθεια του αθηναϊκού στόλου. Κορίνθιοι πρέσβεις ζήτησαν τότε επισήμως από τους Αθηναίους να μην παρέμβουν υπέρ της Κέρκυρας, γιατί κάτι τέτοιο θα συνιστούσε παραβίαση των όρων της 30ετούς ειρήνης που είχε υπογραφεί το 445 π.Χ. Οι Αθηναίοι θεώρησαν ότι δεν συνιστούσε παραβίαση η αποστολή «αμυντικού στόλου» και αποφάσισαν τα πολεμικά πλοία τους να είναι παρόντα στην επικείμενη ναυμαχία αλλά να αναμιχθούν μόνον αν απειλείται η πόλη της Κέρκυρας. Αυτό δεν ερμηνεύθηκε με τον ίδιο τρόπο από τους Κορίνθιους που έκριναν και μόνο την απειλητική παρουσία των αθηναϊκών πλοίων ως παρέμβαση, αποχώρησαν από τη ναυμαχία και θέλησαν να συγκαλέσουν συμβούλιο της [[Πελοποννησιακή Συμμαχία|Πελοποννησιακής Συμμαχίας]] για κήρυξη πολέμου.
 
Ταυτόχρονα, (το [[432 π.Χ.]]), οι Κορίνθιοι υποκίνησαν αποστασία της [[Ποτίδαια|Ποτίδαιας]], μιας πόλης της [[Χαλκιδική]]<nowiki/>ς που ήταν μέλος της Αθηναϊκής συμμαχίας, αλλά και αποικία της Κορίνθου. Όταν οι Αθηναίοι έστειλαν εκεί στρατό για να πολιορκήσουν την πόλη, συγκρούστηκαν έξω από τα τείχη μάχη με τους Κορινθίους που είχαν σταλεί εσπευσμένα εκεί για να υπερασπιστούν την αποικία τους. Έτσι οι «Τριακοντούτεις σπονδαί» (δηλαδή οι όροι της 30χρονης ειρήνης του 445 π.Χ.) παραβιάστηκαν πλέον κατάφωρα. Ήταν ως εκ τούτου αδύνατο να μη συγκληθεί το συμβούλιο της Πελοποννησιακής Συμμαχίας.
 
Η ατμόσφαιρα στο συμβούλιο βάρυνε υπέρ των φιλοπόλεμων πολιτικών και όχι εκείνων που απέφευγαν τη ρήξη γιατί τέθηκαν δύο επιπλέον ζητήματα: αφενός η εξορία των [[Αίγινα|Αιγινητών]] από το νησί τους, αφετέρου η οικονομική εξόντωση των [[Μεγαρείς|Μεγαρέων]]. Οι τελευταίοι -που είχαν πάντα τεταμένες σχέσεις με την Αθήνα- δεν μπορούσαν πια να εμπορευθούν σε κανένα λιμάνι, γιατί με απόφαση της αθηναϊκής κυβέρνησης, γνωστή ως [[Μεγαρικό ψήφισμα]], απαγορευόταν οποιαδήποτε δοσοληψία με αυτούς σε όλα τα λιμάνια της συμμαχίας.
 
Το συμβούλιο αποφάσισε τελικά να τεθούν όροι στην Αθήνα και αν αυτή αρνηθεί, να κηρυχθεί πόλεμος. Της ζητείται να λύσει την πολιορκία της Ποτίδαιας, να επιτρέψει την αυτονομία στην Αίγινα και σε όσες πόλεις της Αθηναϊκής Συμμαχίας το επιθυμούν, να επιτρέψει το εμπόριο στους Μεγαρείς και να εξορίσει τους Αλκμεωνίδες -ουσιαστικά τον Περικλή, ο οποίος καταγόταν από τους Αλκμεωνίδες, από την πλευρά της μητέρας του. Οι Αθηναίοι αρνήθηκαν.
 
== Οι συμμαχίες του πολέμου ==
Σε αυτό τον σχεδόν 27ετή πόλεμο, διαμορφώθηκαν δύο μεγάλα αντίπαλα στρατόπεδα ή συμμαχίες, στις οποίες άλλες πόλεις ανήκαν σταθερά μέχρι τέλους, ενώ άλλες όχι. Κάποιες αποστατούσαν από επιλογή και κάποιες εξαναγκάζονταν από τον εκάστοτε νικητή της κεντρικής διαμάχης -την Αθήνα ή τη Σπάρτη. Σε γενικές γραμμές στην αρχή αλλά και στο μεγαλύτερο μέρος του Πελοποννησιακού Πολέμου οι δύο βασικοί αντίπαλοι ήταν η [[Πελοποννησιακή Συμμαχία]] και η [[Δηλιακή Συμμαχία|Αθηναϊκή Συμμαχία]]. Ο συσχετισμός των δυνάμεων είχε ως εξής:<ref>Θουκυδίδης, βιβλίο Β, 9</ref>
 
* Με την Αθήνα συντάχθηκαν οι [[Πλαταιές]], οι περισσότερες πόλεις της [[Ακαρνανία|Ακαρνανίας]], πόλεις της [[Θεσσαλία|Θεσσαλίας]], η [[Ναύπακτος]] (όπου όμως δεν κατοικούσαν πια [[Λοκροί]], αλλά [[Μεσσηνία|Μεσσήνιοι]] που είχαν διωχθεί από τον τόπο τους και τους οποίους οι Αθηναίοι κατά κάποιο τρόπο φιλοξενούσαν εκεί), η [[Χίος]], η [[Λέσβος]] (που αποστάτησε αλλά την επανέφεραν στη συμμαχία) και πολλά νησιά του Αιγαίου, όπως και πόλεις της [[Ιωνία|Ιωνίας]] και του [[Ελλήσποντος|Ελλησπόντου]]. Από τα νησιά του Ιονίου και τη [[Μεγάλη Ελλάδα]], η [[Κέρκυρα]] και η [[Ζάκυνθος]] και μερικές πόλεις της Σικελίας και της Κάτω Ιταλίας. Ο στρατός τους συνολικά αναφέρεται ότι ήταν ο μισός και λιγότερος των αντιπάλων (περί τις 32.000 έναντι 60.000 ή κατ' άλλους 100.000), αλλά ο στόλος των Αθηναίων αριθμούσε πάνω από 300 τριήρεις, χωρίς μάλιστα τα πλοία των συμμάχων τους. Επίσης οι Αθηναίοι είχαν πολύ περισσότερο συγκεντρωμένο χρήμα, αφού είχαν μεταφέρει στην πόλη τους το ταμείο της [[Δηλιακή Συμμαχία|Δηλιακής Συμμαχίας]]<ref>(Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Δυνάμεις των Αθηναίων και Πελοποννησίων)</ref>.
* Με τη Σπάρτη συντάχθηκαν η [[Αρχαία Κόρινθος|Κόρινθος]] και όλες οι πελοποννησιακές πόλεις (εκτός από των Αργείων και των Αχαιών, αν και πολλές αχαϊκές πόλεις στη συνέχεια μετέβαλαν στάση), τα Μέγαρα και όλες οι πόλεις της [[Βοιωτοί|Βοιωτίας]] (εκτός των Πλαταιών), μερικές πόλεις της [[Αιτωλία|Αιτωλίας]], η [[Φωκείς|Φωκίδα]], η [[αρχαία Αμβρακία|Αμβρακία]] και οι πόλεις που κατοικούνταν από τους Λοκρούς. Από το Ιόνιο σύμμαχοί τους ήταν οι [[Λευκάδα|Λευκαδίτες]] και από την Κάτω Ιταλία και Σικελία, μεταξύ άλλων, ο [[Τάρας]] (σημερινό Ταράντο) και οι Συρακούσες. Η πελοποννησιακή συμμαχία είχε ιδιαίτερα υπολογίσιμο πεζικό και ιππικό, αλλά ο μόνος αξιόμαχος και πρακτικά αξιοποιήσιμος άμεσα στόλος της, ήταν ο κορινθιακός -πιθανόν περί τις 200 τριήρεις. Σύμφωνα με τον ιστορικό Παπαρρηγόπουλο, ίσως είχαν θεωρητικά διαθέσιμες άλλες 300, από μακρινές όμως περιοχές, όπως της Σικελίας. Η Σπάρτη δεν διέθετε οικονομικό πλούτο. Είχε όμως με το μέρος της την κοινή γνώμη πολλών πόλεων που ήθελαν να απαλλαγούν από την αθηναϊκή κυριαρχία ή απειλή <ref>Θουκυδίδης, Β,8</ref>.
== Οι φάσεις του πολέμου ==
 
Οι ιστορικοί χωρίζουν αυτόν τον μεγάλο πόλεμο σε διάφορες φάσεις -οι περισσότεροι τον χωρίζουν σε δύο ή τρεις. Ο Θουκυδίδης από την πλευρά του αναφέρεται σε έναν διαρκή πόλεμο και απαριθμεί τα γεγονότα κατ' έτος πολέμου και κατά σειρά, αντιμετωπίζοντας την ενδιάμεση '''[[Ειρήνη του Νικία]]''' κατά το δέκατο χρόνο ως απλή ανακωχή άνευ ιδιαίτερης σημασίας και στη συνέχεια αναφέρεται στα γεγονότα του 11ου έτους του πολέμου, του 12ου έτους του πολέμου κ.ο.κ. Όμως δέχεται όπως και οι περισσότεροι ιστορικοί ότι η ειρήνη αυτή χωρίζει τον πόλεμο σε δύο φάσεις: ενώ στη διάρκειά της οι συγκρούσεις δεν έπαυσαν, οι δύο βασικοί αντίπαλοι (Αθήνα και Σπάρτη) δεν εισέβαλαν πλέον για ένα διάστημα ο ένας στην περιοχή του άλλου.
 
Με τη λογική αυτή, αφού άμεσες εχθροπραξίες στα εδάφη της Αττικής και των Λακεδαιμονίων αντίστοιχα σημειώθηκαν μόνο πριν από την [[Ειρήνη του Νικία]] (στον Αρχιδάμειο πόλεμο) και μετά τη Σικελική εκστρατεία (στον Δεκελεικό πόλεμο), μπορούν να διαχωριστούν δύο φάσεις πολέμου με ένα ενδιάμεσο διάστημα μεσοπολέμου.
 
Με μια άλλη λογική, διακρίνονται τρεις φάσεις: ο Αρχιδάμειος πόλεμος, η Σικελική εκστρατεία, και ο Δεκελεικός πόλεμος. Σύμφωνα με αυτήν ο πόλεμος χωρίζεται σε τρεις φάσεις ανάλογα με την ένταση των συγκρούσεων και όντως οι συγκρούσεις των εμπλεκομένων ήταν σαφώς εντονότερες κατά την πρώτη δεκαετία, στη συνέχεια κατά τη σικελική εκστρατεία και, τέλος, κατά τον Δεκελεικό Πόλεμο.
 
Η πρώτη φάση του πολέμου ονομάζεται '''Αρχιδάμειος Πόλεμος''' και χαρακτηρίζεται
* από τις εισβολές των Σπαρτιατών στην Αττική,
* τις λεηλασίες των παραλίων της Πελοποννήσου από τις Αθηναϊκές δυνάμεις
* τον [[λοιμός των Αθηνών|λοιμό των Αθηνών]] που αποδεκάτισε την πόλη
 
Η πρώτη φάση έληξε με την εύθραυστη [[ειρήνη του Νικία]], με την Αθήνα να έχει φαινομενικά κάποια υπεροχή και να μπορεί να υποστηρίζει ότι ήταν η κερδισμένη του δεκαετούς πολέμου σε σύγκριση με τη Σπάρτη. Η [[ειρήνη του Νικία]] τερματίζεται επίσημα τον Αύγουστο του 414 π.Χ. αλλά ουσιαστικά καταργείται πολύ νωρίτερα, στη διάρκεια του μεσοπολέμου.
 
Στο μεσοπόλεμο, οι εχθροπραξίες αλλά και ο ψυχρός πόλεμος συνεχίστηκαν με αποκορύφωμα την εκστρατεία στη Σικελία, που προκάλεσε και την οριακή ρήξη. Βασικά γεγονότα και χαρακτηριστικά του μεσοπολέμου είναι
* η εκστρατεία των Αθηναίων για την ανάκτηση της Αμφίπολης
* Η προσπάθεια Αθηναίων και Σπαρτιατών να προσεταιρισθούν κάθε πόλη για λογαριασμό της τον ηγέτη της Μακεδονίας Περδίκκα ώστε να αποδυναμωθεί η συμμαχία του αντιπάλου της
* οι συχνές ληστρικές επιθέσεις των Αθηναίων στη Μεσσηνία με ορμητήριο την Πύλο
* οι σποραδικές ναυμαχίες μεταξύ Κορινθίων και Αθηναίων
* η επέμβαση των Αθηναίων στη [[Μήλος|Μήλο]]
* η συμμαχία των Αθηναίων με τους [[Άργος|Αργείους]] (ουσιαστικά εναντίον της Σπάρτης)
* η εκστρατεία των Αθηναίων στη Σικελία
 
'''Η εκστρατεία στη Σικελία''', καθώς αποτελεί σημαντικό στρατιωτικό γεγονός εξετάζεται συχνά μεμονωμένα. Εξελίσσεται από το 415 π.Χ. έως το 413π.Χ.. Από τα μέσα, δηλαδή από το 414 π.Χ. και μετά αποτελεί ανοιχτή ρήξη Αθήνας και Σπάρτης, αφού έξω από τις Συρακούσες συγκρούονται πλέον ουσιαστικά Αθηναίοι και Σπαρτιάτες. Ως γεγονός τοποθετείται χρονικά στα όρια «ειρήνης» και πολέμου, αφού πολλοί σύγχρονοι ιστορικοί θεωρούν ως δεύτερη φάση του πολέμου τον '''Δεκελεικό πόλεμο''' που άρχισε το 413 π.Χ. Το τέλος της σικελικής εκστρατείας συμπίπτει χρονικά με την οχύρωση της Δεκέλειας από τους Σπαρτιάτες. Άλλοι ιστορικοί εξετάζουν τη σικελική εκστρατεία ως τη δεύτερη φάση του πολέμου. Σημαντικότερα γεγονότα στη διάρκεια της σικελικής εκστρατείας είναι:
* η αναποφασιστικότητα και η ασθένεια του Νικία
* η αυτομόληση του [[Αλκιβιάδης|Αλκιβιάδη]] στο στρατόπεδο των Σπαρτιατών και οι εισηγήσεις του προς αυτούς
* η παρουσία (μετά το 414 π.Χ.) στο πλευρό των Συρακουσίων ενός ικανού Λακεδαιμονίου στρατηγού, του [[Γύλιππος|Γύλιππου]]
* ο θάνατος εκεί αρχικά του στρατηγού [[Λάμαχος|Λαμάχου]] και μετέπειτα του [[Νικίας|Νικία]] αλλά και του στρατηγού [[Δημοσθένης (στρατηγός)|Δημοσθένη]], δηλαδή προσώπων που ήταν σημαντικά όχι μόνον για τη στρατιωτική, αλλά και για την πολιτική ζωή της Αθήνας
* Η συντριβή του αθηναϊκού ναυτικού αλλά και η απώλεια χιλιάδων μαχίμων Αθηναίων στα ορυχεία στα οποία οδηγήθηκαν από τους νικητές για καταναγκαστικά έργα και στα οποία οι περισσότεροι πέθαναν από τις κακουχίες.
 
Η δεύτερη και κατ' άλλους τρίτη φάση του πολέμου τυπικά αρχίζει το 413 π.Χ. με το '''Δεκελεικό Πόλεμο''' και κρατάει μέχρι το 404 π.Χ., οπότε και οι Αθηναίοι συντρίβονται. Κύριο χαρακτηριστικό του Δεκελεικού πολέμου ήταν
* η καθοριστική πλέον ανάμειξη των [[Πέρσες|Περσών]] στην ελληνική διαμάχη
* η απελπισία των Αθηναίων που είχαν στερηθεί σημαντικούς πολιτικούς και βρίσκονταν σε κατάσταση πανικού
* η ναυτική ήττα των Αθηναίων από τους Σπαρτιάτες
 
=== Αρχιδάμειος πόλεμος (431-421 π.Χ.) ===
 
Στην πρώτη φάση του πολέμου δόθηκε από τους ιστορικούς το όνομα του βασιλιά της Σπάρτης [[Αρχίδαμος Β΄|Αρχιδάμου]], ο οποίος ήταν επικεφαλής των πελοποννησιακών δυνάμεων που κατέλαβαν την Αττική -όχι όμως και την Αθήνα- στα πρώτα έτη του πολέμου. Πάντως ως πρώτη επιθετική ενέργεια του πολέμου θεωρείται η αποτυχημένη επιδρομή των Θηβαίων στην πόλη των Πλαταιών τον Μάρτιο του [[431 π.Χ.]] Ο Αρχίδαμος εμφανίστηκε στην Αττική στα τέλη Μαΐου,<ref>Hammond, Martin (μτφρ.). ''[http://books.google.com/books?id=tbBGHzIr43sC&lpg=PA505&dq=Peloponnesian%20War%20may%20431&hl=el&pg=PA505#v=onepage&q&f=false Thucydides - The Peloponnesian War]'', Oxford University Press, 2009, σημείωση στη σ. 505. ISBN 0-192-82191-1.</ref> και άρχισε την ερήμωσή της, ενώ οι Αθηναίοι κλείστηκαν στα [[Μακρά Τείχη]], αποφεύγοντας την αντιπαράθεση με το πεζικό των Πελοποννησίων και περιορίζοντας τις επιθετικές τους κινήσεις στο ναυτικό -το έστελναν και λεηλατούσε για αντιπερισπασμό τα παράλια της Πελοποννήσου και κυρίως την [[Ηλεία]]. Όταν οι Πελοποννήσιοι αποχώρησαν στα τέλη Ιουλίου, οι Αθηναίοι κυρίευσαν την Αίγινα, ερήμωσαν τις περιοχές των Λοκρών (στη σημερινή [[Αταλάντη]], απέναντι από την Εύβοια) και λεηλάτησαν τα Μέγαρα. Στο τέλος του πρώτου έτους, κατά την ταφή των νεκρών Αθηναίων, εκφωνήθηκε και ο [[Επιτάφιος του Περικλή]].
 
Την άνοιξη του [[430 π.Χ.]]η Αθήνα δέχτηκε ένα απρόσμενο χτύπημα -τον [[Λοιμός των Αθηνών|λοιμό των Αθηνών]]. Επρόκειτο μάλλον για τυφοειδή πυρετό<ref>{{cite news|url=http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ell_691180_21/01/2006_170865|title=Ανάλυση αρχαίου DNA και πιθανή αιτία του λοιμού της Αθήνας|last=Παπαγρηγοράκης|first=Μανώλης|date=21-01-2006|publisher=Καθημερινή|accessdate=10-10-2009}}</ref>, ο οποίος αποδεκάτισε κυριολεκτικά την πόλη στα περίπου 5 χρόνια που διήρκεσε, σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες, αν και από μερίδα ερευνητών αμφισβητείται το αποτέλεσμά τους λόγω μεθοδολογικών σφαλμάτων στη μελέτη του DNA<ref>Papagrigorakis, Manolis J., Christos Yapijakis, Philippos N. Synodinos, and Effie Baziotopoulou-Valavani. "DNA examination of ancient dental pulp incriminates typhoid fever as a probable cause of the Plague of Athens," International Journal of Infectious Diseases 10 (2006): 206-214. ISSN 1201-9712.</ref><ref>Beth Shapiro, Andrew Rambaut and M. Thomas P. Gilbert. "No proof that typhoid caused the Plague of Athens (a reply to Papagrigorakis et al.)", International Journal of Infectious Diseases 10 (2006): 334-335. ISSN 1201-9712</ref>. Το 429 π.Χ. υπέκυψε και ο [[Περικλής]].
 
Η επιδημία, η κατ' έτος καταστροφή της καλλιεργήσιμης γης από τους Πελοποννήσιους, η αντικειμενική αδυναμία της συμμαχίας να αντεπεξέλθει σε χερσαίες επιχειρήσεις και ο εκ των πραγμάτων περιορισμός της σε ναυτικές, σε συνδυασμό με τους ανταγωνισμούς στο δήμο, οδήγησαν την αθηναϊκή κοινωνία σε κρίση. Μετά το θάνατο του Περικλή στο προσκήνιο των δημοκρατικών κυριάρχησε ο [[Κλέων]], φιλοπόλεμος και δημαγωγός, ενώ στων αριστοκρατικών, ο [[Νικίας]], πράος αλλά όχι αποφασιστικός. Στρατιωτικά οι Αθηναίοι κατάφεραν εντούτοις να κυριεύσουν την Ποτίδαια, να επαναφέρουν τη Λέσβο και την Κέρκυρα (είχαν αποστατήσει) και να κυριεύσουν την [[Πύλος|Πύλο]], γεγονός που κλόνισε σημαντικά το ηθικό των Σπαρτιατών. Μάχες δόθηκαν και στη Σικελία όπου αναγκαστικά βρέθηκε απασχολημένο τμήμα του αθηναϊκού στρατού και στόλου με στόχο να ενισχύσει τις πόλεις με δημοκρατικά πολιτεύματα, αλλά και να εμποδίσει την αποστολή σίτου από τις Συρακούσες στη Σπάρτη.
 
Η Πελοποννησιακή Συμμαχία είχε καταφέρει να κυριεύσει τις Πλαταιές, πόλη-κλειδί για την Αθήνα, να νικήσει παρά την απειρία της σε μερικές ναυμαχίες την αθηναϊκή συμμαχία, να κυριεύσει την [[Αμφίπολη]] της Θράκης, σημαντική σύμμαχο της Αθήνας λόγω της παραγωγής χρυσού και ξυλείας, και να νικήσει στο Δήλιο, έξω από την [[Τανάγρα]]. Στον πόλεμο είχαν εμπλακεί πλέον και οι [[Μακεδονικό βασίλειο|Μακεδόνες]] βασιλείς που είχαν τις δικές τους φιλοδοξίες για την περιοχή τους και βρίσκονταν σε διαμάχες, αλλά και που σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο είχαν στηρίξει ενεργά την Πελοποννησιακή Συμμαχία. Εντούτοις είχε και η Σπάρτη λόγους να παρουσιάζει κάμψη του ηθικού της. Ήταν η ήττα της στην Πύλο, που έφερε τους Αθηναίους πολύ κοντά, οι λεηλασίες της περιοχής της από τα [[Κύθηρα]], η διάψευση της πεποίθησής της ότι αυτός ο πόλεμος θα διαρκούσε λίγα χρόνια, η φυγή [[είλωτες|ειλώτων]] στους οποίους στηριζόταν για την επιβίωσή της <ref>Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Νικίειος Ειρήνη </ref> και η απειλή πολέμου με το έως πρόσφατα ουδέτερο [[Άργος]]. Ειδικά το τελευταίο, θα μπορούσε να οδηγήσει τη Σπάρτη σε διμέτωπο αγώνα.
 
Παρότι ο πόλεμος ήταν αμφίρροπος, είχαν ανάγκη από μια ανάπαυλα και οι δύο πλευρές. Επιπλέον στις μάχες των τελευταίων χρόνων είχαν σκοτωθεί δύο σημαντικά πρόσωπα που αντιτίθεντο στην ειρήνη -ο [[Βρασίδας]] των Λακεδαιμονίων και ο Κλέων των Αθηναίων. Αυτό άφηνε το έδαφος ανοιχτό στην Αθήνα για τον [[Νικίας|Νικία]] και στη Σπάρτη για τον [[Πλειστοάναξ|Πλειστοάνακτα]], πρόσωπα που επιζητούσαν, πρόσκαιρη έστω, ειρήνη. Οι δύο πόλεις υπέγραψαν την άνοιξη του [[421 π.Χ.]] τη [[ειρήνη του Νικία|Νικίειο ειρήνη]] <ref>Θουκυδίδης, Βιβλίο IV, 13</ref> η οποία συμφωνήθηκε να έχει διάρκεια μισού αιώνα. Με αυτήν, την οποία πάντως δεν αποδέχθηκε η Κόρινθος και αρκετές άλλες πόλεις, έληξε η πρώτη φάση του πολέμου και οι αντίπαλοι συμφωνήθηκε να επανέλθουν με εκατέρωθεν μικρές εξαιρέσεις, στα εδάφη που κατείχαν πριν το 431 π.Χ. Στην Αθήνα αναγνωριζόταν το δικαίωμα να διαχειρίζεται ως εσωτερική της υπόθεση τα των συμμάχων της με εξαίρεση τις λιγοστές πόλεις που κατονομάζονταν ως ανεξάρτητες. Εντούτοις, Αθήνα και Σπάρτη εξαρχής αποδείχτηκαν απρόθυμες να τηρήσουν τα συμφωνημένα.
 
=== Ο Μεσοπόλεμος (421-415 π.Χ.) ===
Μετά τη Νικίειο Ειρήνη οι εχθροπραξίες δεν σταμάτησαν, αλλά η Σπάρτη και η Αθήνα υπέγραψαν αμυντική συμμαχία. Σύμφωνα με αυτήν οι εχθροί της μίας πόλης ήταν και εχθροί της άλλης. Η [[Αρχαία Κόρινθος|Κόρινθος]] διαφωνούσε εξαρχής στην ειρήνευση μεταξύ Αθηναϊκής και Πελοποννησιακής Συμμαχίας. Το [[Άργος]] είχε επίσης τις διεκδικήσεις του στην Πελοπόννησο και συμμάχησε με τη [[Μαντίνεια Αρκαδίας|Μαντίνεια]] εναντίον της Σπάρτης. Οι Αθηναίοι στάθηκαν ουσιαστικά στο πλευρό του Άργους. Στη μάχη που δόθηκε το 418 π.Χ. μεταξύ Αργείων και Σπαρτιατών, νίκησαν οι δεύτεροι, με αποτέλεσμα να αναπτερωθεί το ηθικό των Λακεδαιμονίων. Δύο χρόνια αργότερα, το 416 π.Χ. οι Αθηναίοι κατέλαβαν το νησί της [[Μήλος|Μήλου]] και σφαγίασαν τον πληθυσμό του νησιού. Στην πολιτική ζωή της Αθήνας αρχίζει να κυριαρχεί ο [[Αλκιβιάδης]] που θα πείσει τους Αθηναίους να κάνουν εκστρατεία κατά των [[Συρακούσες|Συρακουσών]].
 
=== Η Σικελική Εκστρατεία (415-413 π.Χ.) ===
Ο Αλκιβιάδης, πολιτικός με πολλές ικανότητες και υπέρμετρες φιλοδοξίες, χρησιμοποιώντας ως πρόφαση τον πόλεμο δυο σικελικών πόλεων, της [[Έγεστα|Έγεστας]] και του [[Σελινούντας Σικελίας|Σελινούντα]], έπεισε την [[Εκκλησία του Δήμου]], παρά τις αντιρρήσεις του Νικία, να οργανώσει μεγάλη εκστρατεία στη [[Σικελία]] με το πρόσχημα της αποστολής βοήθειας προς τους Εγεσταίους, φίλους της Αθήνας. Η Εκκλησία όρισε, ως αρχηγούς της εκστρατείας, τρεις στρατηγούς δίνοντάς τους πλήρεις εξουσίες (στρατηγούς αυτοκράτορες): τον Αλκιβιάδη, που ήταν ο εμπνευστής της εκστρατείας, τον [[Νικίας|Νικία]] και τον [[Λάμαχο]].
 
Όταν ο στόλος των Αθηναίων έφτασε στη Σικελία, ξέσπασε πίσω στην Αθήνα οξύτατη πολιτική κρίση. Ο Αλκιβιάδης κατηγορήθηκε από τους εχθρούς του ότι, την παραμονή της αποχώρησης για τη Σικελία, αυτός και οι φίλοι του, σε κατάσταση μέθης, είχαν ακρωτηριάσει τις ερμαϊκές στήλες που χρησίμευαν ως οδοδείκτες στους δρόμους και τις πλατείες της πόλης. Ο λαός είχε δώσει υπερβολική σημασία στο γεγονός αυτό και η κατηγορία για ιεροσυλία ήταν φοβερή. Η Εκκλησία του δήμου αποφάσισε να ανακαλέσει από τη Σικελία τον Αλκιβιάδη. Αυτός, φοβούμενος την καταδίκη σε θάνατο, αρνήθηκε να επιστρέψει στην Αθήνα και κατέφυγε στη Σπάρτη. Εκεί, προδίδοντας την πόλη του, συμβούλευσε τους Σπαρτιάτες να στείλουν εκστρατευτικό σώμα στη Σικελία για να βοηθήσουν τους Σελινούντιους και τους σύμμαχους τους Συρακούσιους. Ακόμη, προέτρεψε να καταλάβουν και να οχυρώσουν τη [[Αρχαία Δεκέλεια Αττικής|Δεκέλεια]] στην Αττική για να αποκόψουν την Αθήνα από την αγροτική ενδοχώρα της.
 
Στη Σικελία η κατάσταση εξελίχθηκε άσχημα για τους Αθηναίους. Ο εμπνευστής της εκστρατείας ήταν απών, ο Νικίας δεν πίστευε στη χρησιμότητα της επιχείρησης και ο Λάμαχος είχε φονευθεί σε μία σύγκρουση με τους [[Συρακούσες|Συρακούσιους]]. Όταν έφτασαν οι σπαρτιατικές ενισχύσεις υπό τον ικανότατο στρατηγό [[Γύλιππος|Γύλιππο]], η κατάσταση χειροτέρευσε για τους Αθηναίους και κατέληξε σε καταστροφή. Οι στρατηγοί [[Δημοσθένης (Αθηναίος στρατηγός)|Δημοσθένης]] και Νικίας παραδόθηκαν και εκτελέστηκαν ενώ χιλιάδες αιχμάλωτοι Αθηναίοι και σύμμαχοί τους πέθαναν από τις κακουχίες στα λατομεία των Συρακουσών.
 
=== Δεκελεικός Πόλεμος (413-404 π.Χ.) ===
 
Η οχύρωση της [[Αρχαία Δεκέλεια Αττικής|Δεκέλειας]] από τους [[αρχαία Σπάρτη|Σπαρτιάτες]] είχε καταστρεπτικά αποτελέσματα για τους [[αρχαία Αθήνα|Αθηναίους]], που έχασαν έτσι την ύπαιθρο. Οι Αθηναίοι έκαναν προσπάθεια για ναυπήγηση νέου στόλου, ενώ συγχρόνως οι [[Πέρσες]] επανεμφανίστηκαν στο [[Αιγαίο]]. Ο [[Αλκιβιάδης]], που είχε καταφύγει στη Μικρά Ασία, συμβούλευσε τους [[Πέρσες]] να διατηρήσουν τον πόλεμο μεταξύ Αθήνας-Σπάρτης, έτσι αυτοί έδωσαν χρήματα στους [[Σπαρτιάτες]] και εκείνοι ναυπήγησαν στόλο. Οι Αθηναίοι ανακάλεσαν τον Αλκιβιάδη, ο οποίος όμως θεωρήθηκε αργότερα υπεύθυνος για την ήττα των Αθηναίων στο νότιο ακρωτήριο της Σάμου (το 407 π.Χ.).
 
Εν τω μεταξύ, το 411, οι αποτυχίες των δημοκρατικών προκάλεσαν ολιγαρχικό πραξικόπημα με το οποίο τον έλεγχο της πόλης ανέλαβε η λεγόμενη Βουλή των Τετρακοσίων που αποτελούνταν μόνο από ολιγαρχικούς. Σε λίγους μήνες, με την επικράτηση των μετριοπαθών επί των πιο ακραίων ολιγαρχικών, το πολίτευμα αυτό εξελίχθηκε στη λεγόμενη Βουλή των Πεντακισχιλίων (5.000). Τελικά, μετά τη [[Ναυμαχία της Κυζίκου|νίκη στην Κύζικο]], η Αθήνα επανήλθε στη δημοκρατία.
 
Αργότερα η Σπάρτη ηττήθηκε στις [[ναυμαχία των Αργινουσών|Αργινούσες]] το 406 π.Χ. και ο πόλεμος μεταφέρθηκε προς το Βόρειο [[Αιγαίο]]. Το 405 π.Χ., ο Σπαρτιάτης [[Λύσανδρος]] στους [[Αιγός Ποταμοί|Αιγός Ποταμούς]], στον [[Ελλήσποντος|Ελλήσποντο]], κυρίευσε με έξυπνο στρατηγικό τέχνασμα όλα τα αθηναϊκά πλοία (εκτός από 12 που κατέφυγαν στην Κύπρο), γεγονός που συντέλεσε την ολοκληρωτική ήττα των Αθηναίων. Μετά από αυτό, ο στόλος της Σπάρτης απέκλεισε την Αθήνα από τη θάλασσα και, μέσω της οχυρωμένης [[Αρχαία Δεκέλεια Αττικής|Δεκέλεια]]ς, από την ξηρά. Η πολιορκία εξάντλησε τους Αθηναίους οι οποίοι, το 404 π.Χ., παραδόθηκαν και ζήτησαν ειρήνη.
 
== Συνθηκολόγηση ==
 
Οι Σπαρτιάτες συγκάλεσαν συνέδριο στη [[αρχαία Σπάρτη|Σπάρτη]] για να αποφασιστεί η σύναψη της ειρήνης. Οι σύμμαχοι της Σπάρτης απαίτησαν να ισοπεδωθεί ολοκληρωτικά η Αθήνα και όλοι οι κάτοικοι της να γίνουν δούλοι. Οι Σπαρτιάτες όμως δείχνοντας μεγαλοψυχία και αναλογιζόμενοι την προσφορά της Αθήνας κατά τους [[Περσικοί πόλεμοι|Περσικούς Πολέμους]] αρνήθηκαν να την καταστρέψουν και να υποδουλώσουν τους κατοίκους και δέχτηκαν να συνάψουν ειρήνη με τους παρακάτω όρους, ουσιαστικά σώζοντας την απ' την οργή των υπόλοιπων Ελλήνων, αφού καμία πόλη δεν μπορούσε να αμφισβητήσει την απόφαση τους:
 
* Οι Αθηναίοι να παραδώσουν όλα τα πλοία τους, εκτός από 12.
* Να κατεδαφιστούν τα Μακρά τείχη και τα τείχη του [[Πειραιάς|Πειραιά]].
* Να επανέλθουν όλοι οι πολιτικοί εξόριστοι.
* Οι Αθηναίοι να ακολουθούν τους Σπαρτιάτες και να έχουν τους ίδιους εχθρούς και φίλους.
 
== Σημασία του πολέμου ==
Ο πόλεμος είναι το τέλος της αθηναϊκής ηγεμονίας και επηρέασε καθοριστικά τον [[Αρχαία Ελλάδα|Ελλαδικό κόσμο]]. Σχεδόν όλες οι Ελληνικές ''[[Πόλις-κράτος|πόλεις]]'' πήραν μέρος σε αυτόν και οι πολεμικές συρράξεις έλαβαν χώρα σε όλον σχεδόν τον [[ελληνική γλώσσα|ελληνόφωνο]] κόσμο. Γι’ αυτό και ονομάζεται από νεώτερους ερευνητές «''αρχαίος παγκόσμιος πόλεμος''».
 
Αυτός ο πόλεμος δεν ήταν σημαντικός μόνο για την εξέλιξη της ιστορίας της Ελλάδας, αλλά και για την επιστήμη της [[ιστορία|ιστοριογραφίας]], επειδή ήταν το πρώτο γεγονός, το οποίο έγινε αντικείμενο επιστημονικής και ιστορικής ανάλυσης: Ο ιστορικός [[Θουκυδίδης]] μας παραδίδει στο έργο του «''Ιστορία''» μία αναλυτική σύγχρονη περιγραφή του πολέμου μέχρι τον χειμώνα του έτους [[411 π.Χ.]] (από την οποία εξαρτώνται έως και σήμερα κατά ένα μεγάλο μέρος οι σημερινοί ερευνητές), στο οποίο αναλύει τα αίτια και τις αφορμές του πολέμου με μία συγκεκριμένη μέθοδο, η οποία έγινε πρότυπο για τη μεταγενέστερη ευρωπαϊκή ιστοριογραφία. Τα γεγονότα μετά το 411 π.Χ., που ο θάνατος δεν επέτρεψε στο Θουκυδίδη να εξιστορήσει, περιγράφει ο [[Ξενοφών]] στο έργο του, «Ελληνικά».
 
Η ονομασία «Πελοποννησιακός Πόλεμος» είναι μεταγενέστερη, ενώ ο Θουκυδίδης τον αναφέρει ως πόλεμο ανάμεσα στους Πελοποννήσιους και τους Αθηναίους.
 
== Παραπομπές ==
{{παραπομπές|2}}
 
==Επιπλέον βιβλιογραφία==
{{commonscat|Peloponnesian War}}
* [[Ντόναλντ Κάγκαν]], Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, μτφρ. Νικόλας Πηλαβάκης, εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα, 2004
* Χρύσης Πελεκίδης, Άννα Ραμού-Χαψιάδη, «Ο Πελοποννησιακός πόλεμος», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ. Γ1, (1972), σελ.180-307
 
== Εξωτερικοί σύνδεσμοι ==
* Νικόλαος Γιοβανούδης, [http://www.army.gr/files/File/epitheorisi/200903_pelopo.pdf "Πελοποννησιακός Πόλεμος - Στρατηγική αντιπάλων, αποτελέσματα, συνέπειες"], ''Στρατιωτική Επιθεώρηση'', (Μάϊος-Ιούνιος 2009), σελ.68-87.
 
{{Μάχες του Πελοποννησιακού πολέμου}}
{{Πόλεμοι στην Αρχαία Ελλάδα}}
{{Αρχαία Σπάρτη}}
{{authority control}}
 
[[Κατηγορία:Πελοποννησιακός πόλεμος| ]]
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/wiki/Πελοποννησιακός_Πόλεμος"