Αρχαία Αλεξάνδρεια: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Η '''Αλεξάνδρεια''' ([[πολυτονικό]]: ''Ἀλεξάνδρεια'', [[Κοπτική γλώσσα|κοπτικά]]: ''Ρακώτις'', [[λατινικά]]: ''Alexandria'') βρίσκεται στην Αίγυπτο και ήταν μια από τις μεγαλύτερες πόλεις της αρχαιότητας. Ιδρύθηκε το 331 π.Χ. από τον [[Αλέξανδρος ο Μέγας|Αλέξανδρο τον Μέγα]] και στην ακμή της αποτελούσε μία από τις επιφανέστερες εστίες πολιτισμού. Ήταν διάσημη για τη [[Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας|βιβλιοθήκη]] και τον [[Φάρος της Αλεξάνδρειας|Φάρο]] της, ένα από τα [[επτά θαύματα του κόσμου]], κτισμένο στο ομώνυμο νησί. Η πόλη συνδεόταν με τον Φάρο μέσω μιας τεχνητής χωμάτινης λωρίδας που διαχώριζε τα δύο λιμάνια της: τον Μεγάλο Λιμένα στα ανατολικά και τον Εύνοστο προς τη Δύση. Από τον 4ο αιώνα π.Χ. έως τα τέλη του 1ου αιώνα π.Χ. υπήρξε έδρα του ελληνιστικού βασιλείου των [[Δυναστεία των Πτολεμαίων|Πτολεμαίων]], ενώ κατά την ύστερη αρχαιότητα αποτέλεσε μια από τις σημαντικότερες πόλεις της [[Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία|ρωμαϊκής αυτοκρατορίας]] και της μετέπειτα [[Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία|ανατολικής ρωμαϊκής]] (Βυζαντίου) μέχρι την κατάληψή της από τους Άραβες τον 7ο αιώνα. Ήταν πασίγνωστη για την έντονη πνευματική δραστηριότητα των λογίων της που συνεχίστηκε αδιάλειπτα σε όλο αυτό το διάστημα.[[File:Mahmoud Bey, Memoire sur l'Antique Alexandrie (1872), 1866.jpg|thumb|Χάρτης της Αλεξάνδρειας (Μαχμούντ Μπέη -1872)|420x420εσ]]

Η πόλη ιδρύθηκε από τον [[Αλέξανδρος ο Μέγας|Αλέξανδρο τον Μέγα]] το 331 π.Χ. και ήταν γνωστή στην αρχαιότητα ως «Αλεξάνδρεια η πλησίον της Αιγύπτου» («Ἀλεξάνδρεια ἡ πρὸς Αἰγὺπτῳ», λατ. ''Alexandria ad Aegyptum'').<ref>Fowden Garth, ''The Egyptian Hermes: A Historical Approach to the Late Pagan Mind'', Princeton University Press, New York 1993, σ. 20· Fraser Peter M., ''Ptolemaic Alexandria'', OUP, Oxford 1972, τόμ. 1, σ. 107· Ψελλός Μιχαήλ'', Ἑκατονταετηρὶς Βυζαντινῆς Ἱστορίας,'' Κ. Ν. Σάθα'','' ΜΒ, τόμ. Δ΄, σ. 123· Στράβων ''Γεωγρ''. 16.2.5.</ref><ref name=":0">Για πολλούς αιώνες η Αλεξάνδρεια δεν θεωρείτο μέρος της Αιγύπτου. Αναφερόταν συνήθως ως «Αλεξάνδρεια η πλησίον της Αιγύπτου» και παρέμενε πάντοτε κάτω από ιδιότυπο καθεστώς, ως να επρόκειτο για νησί μακριά από την ηπειρωτική χώρα. Σε αυτό ίσως να έπαιξεδιαδραμάτησε κάποιο ρόλο και ο Όμηρος· από μια σχετική αναφορά του Πλούταρχου (''Περί Ίσιδος και Οσίριδος'' 351 Stefanus page 367 section B line 10) προκύπτει ότι η νήσος Φάρος δεν θεωρούνταν μέρος της Αιγύπτου ήδη από την εποχή του επικού ποιητή. ΣτηνΑπό την έποψη των Αλεξανδρινών η ενδοχώρα, πέρα από τα νερά της λίμνης Μαρεώτιδας, η Αίγυπτος περνούσε σχεδόν απαρατήρητη. Οι ξένες κοινότητες της Αλεξάνδρειας, εγκαταστημένες εκεί για πολλές γενεές διατηρούσαν γι’ αυτήν την ίδια περηφάνεια που είχαν οι πολίτες μιας πόλης-κράτους. Douer Alisa, ''Egypt - The Lost Homeland: Exodus from Egypt, 1947-1967: The History of the Jews in Egypt, 1540 BCE to 1967 CE'', Logos Verlag, Berlin GmbH, 2015, σ. 41· Haag Michael, ''Alexandria: City of Memory,'' Yale University Press, New Haven 2004. Εξάλλου, όπως προκύπτει από τη διατύπωση που χρησιμοποιείται στον «Χρησμό του Κεραμέα» (ένα κείμενο του 3ου αιώνα π.Χ. γραμμένο στην αιγυπτιακή δημοτική), οι ίδιοι οι Αιγύπτιοι θεωρούσαν την Αλεξάνδρεια ξένη πόλη η οποία «κατοικούνταν από όλες τις φυλές των ανθρώπων». Fowden Garth, ''The Egyptian Hermes: A Historical Approach to the Late Pagan Mind'', Princeton University Press, New York 1993, σ. 21.

[[File:Rhakotis in hieroglyphs.jpg|thumb|αριστερά|150x170εσ|"Ρακώτις" είναι η ονομασία της Αλεξάνδρειας στην αιγυπτιακή Δημοτική.]]Από τα άλλα στόμια, μόνο το Πηλουσιακό παρέμενε ανοιχτό για τη ναυσιπλοΐα, αλλά και αυτό με δυσκολία μπορούσε να εξυπηρετήσει πλοία μεσαίου μεγέθους. Τελικά, ο Αλέξανδρος ανακάλυψε μία ξηρή ασβεστολιθική έκταση που βρισκόταν λίγα χιλιόμετρα δυτικότερα από το Κανωπικό στόμιο και ήταν υπερυψωμένη σε σχέση με το επίπεδο του [[Δέλτα του Νείλου|Δέλτα]]. Ένα πρόσθετο πλεονέκτημα αυτής της θέσης ήταν η δυνατότητα ευχερούς σύνδεσής της με το Νείλο μέσω ενός πλεύσιμου καναλιού το οποίο θα παρείχε στην πόλη επάρκεια πόσιμου νερού.<ref>Hogarth, D.G., “Alexander in Egypt and some Consequences”, JEA 2 (1915): 53-60, σ. 55.</ref> Εξάλλου, η ευρύτερη θαλάσσια περιοχή δεν επηρεαζόταν σοβαρά από την απόθεση ιλύος και παράλληλα διέθετε ένα μικρό νησί, την [[Φάρος (νησί)|Φάρο]], που εφόσον ενωνόταν με την ξηρά με μόλο θα δημιουργούσε δύο εναλλακτικούς λιμένες, προστατευμένους από τους ανέμους. Ήταν ίσως η μοναδική προσφερόμενη τοποθεσία στην Αίγυπτο για έναν λιμένα κατάλληλο για εμπορικά και πολεμικά πλοία<ref>Ο Στράβωνας περιγράφει τις εν λόγω κατασκευές στα Γεωγραφικά XVII, 1, 6.</ref> που έτειναν να έχουν διαρκώς αυξανόμενο εκτόπισμα και βύθισμα. Εικάζεται άλλωστε ότι μετά την [[Πολιορκία της Τύρου|καταστροφή της Τύρου]] το 332 ο Αλέξανδρος προσδοκούσε ότι η Αλεξάνδρεια θα ανελάμβανε το ρόλο της ως σημαντικού θαλάσσιου εμπορευματικού κόμβου.<ref>Hogarth, D.G., «Alexander in Egypt and some Consequences», JEA 2 (1915): 53-60, σ. 55.</ref> Ο Έλληνας στρατηλάτης ανέθεσε στον [[Αρχιτεκτονική|αρχιτέκτονα]] [[Δεινοκράτης|Δεινοκράτη]] τον Ρόδιο να χτίσει την πόλη βάσει ορθογώνιου πολεοδομικού σχεδίου.<ref>Στράβων''',''' ''Γεωγραφικά''''',''' XVII, 1,8.</ref> Λόγω της μεγάλης κλίμακας του έργου οι εργασίες διεξάγονταν σε εκτεταμένη εργοταξιακή περιοχή η οποία αποκαλούνταν από τους αυτόχθονες [[Ρακώτις|Ρακώτιδα]] (Ra-aa-qedet).<ref>Υπάρχουν οι εξής εκδοχές για τη σημασία αυτής της ονομασίας: α) η πόλη που ευλογεί ή στην οποία προΐσταται ο Ρα και β) περιοχή εργοταξίου. Πιθανώς πρόκειται για την εξελληνισμένη μορφή του αιγυπτιακού Ra-qed (εργοταξιακή περιοχή), όρου που χρησιμοποιούνταν από τους Αιγύπτιους εργάτες κατά την κατασκευή της Αλεξάνδρειας.</ref><ref name=":1">Σύμφωνα με τη λεγόμενη Στήλη του Σατράπη (314 π.Χ.) ο Πτολεμαίος ΙΑ΄ «κατέλυσε στο φρούριο του βασιλέα […] Αλέξανδρου, το οποίο βρίσκεται στην ακτή της μεγάλης θάλασσας των Ελλήνων και ονομαζόταν προηγουμένως Ρακώτις». Από την ωςεν άνωλόγω διατύπωση προκύπτει ότι οι Αιγύπτιοι θεωρούσαν ελληνική τόσο την Αλεξάνδρεια όσο και τη θαλάσσια περιοχή της. Η μακροσκοπική ανάλυσηεξέταση του σχετικού ιερογλυφικού συνδυαζόμενη με πρόσφατες γλωσσολογικές αναλύσειςέρευνες δείχνουν ότι το «Ρακώτις» δεν είναι παραδοσιακό αιγυπτιακό τοπωνύμιο αλλά όρος που σημαίνει «εργοταξιακή περιοχή»· αυτόαυτή τοη γεγονόςανάλυση απομακρύνει την πιθανότητα να συνοικούσε η Αλεξάνδρεια με κάποια φαραωνική φρουρά (όπως λέει ο Στράβων, 17.1.6) ή με σύμπλεγμα χωριών εκ των οποίων το κυριότερο ονομαζόταν Ρακώτις. Εξ’Εξ άλλου, η παρουσία φαραωνικού φρουρίου στην περιοχή δεν τεκμηριώνεται. Βλ. Chauveau Michel, «Alexandrie et Rhakôtis : le point de vue des Égyptiens», στο: J. Leclant, επιμ., «''Alexandrie : une mégapole cosmopolite».'' Actes du 9ème colloque de la Villa Kérylos à Beaulieu-sur-Mer les 2 & 3 octobre 1998. Académie des Inscriptions et Belles- Lettres, Paris 1999. pp. 1-10. (Cahiers de la Villa Kérylos, 9); M. Depauw, «Alexandria, the building Yard», ''Chronique d’Egypte 75'' (2000) 64-5. Η Katja Mueller διαφωνεί με τα παραπάνω αλλά, παρ’ όλα αυτά, λέει ότι «η Αλεξάνδρεια ιδρύθηκε σε μια λίγο ως πολύ ακατοίκητη περιοχή που ονομαζόταν Ρακώτις». Mueller, Katja, ''Settlements of the Ptolemies : city foundations and new settlement in the Hellenistic world,'' Peeters, Leuven ; Dudley, MA 2006, σ. 20.

Η πόλη άρχισε να ακμάζει μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου, όταν έγινε πρωτεύουσα της Αιγύπτου κατά τη βασιλεία του [[Πτολεμαίος ο Σωτήρ|Πτολεμαίου Α' Σωτήρα]] (367–283 π.Χ), γιου του [[Λάγος|Λάγου]] και ιδρυτή της δυναστείας των [[Δυναστεία των Πτολεμαίων|Πτολεμαίων ή Λαγιδών]]. Ο τελευταίος επικράτησε το 321 π.Χ. στη σύγκρουση των επιγόνων για την κατοχή της σορού του Αλέξανδρου που θεωρούνταν σύμβολο ισχύος και εξουσίας και τη μετέφερε στην Αλεξάνδρεια από όπου τελικά χάθηκε μετά την απομάκρυνσή της από τη θέση που φυλασσόταν.<ref>O'Connor, Lauren (2009) "The Remains of Alexander the Great: The God, The King, The Symbol," ''Constructing the Past'': Vol. 10: Iss. 1, Article 8.</ref>

Την πόλη κοσμούσε ο [[Φάρος της Αλεξάνδρειας]] που συμπεριλαμβανόταν στα [[επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου]] (έργο του αρχιτέκτονα '''[[Σώστρατος ο Κνίδιος|Σώστρατου του Κνίδιου]]'''), καθώς και το περίφημο [[Μουσείο της Αλεξάνδρειας|Μουσείο]], μέρος του οποίου ήταν η διάσημη [[βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας]]. Το Μουσείο ιδρύθηκε, σύμφωνα με τον [[Ιωάννης Τζέτζης|Ιωάννη Τζέτζη]], από τον [[Πτολεμαίος ο Σωτήρ|Πτολεμαίο Α' Σωτήρα]] με την παρότρυνση του [[Δημήτριος ο Φαληρεύς|Δημήτριου Φαληρέα]] ή, κατʼ άλλους, από τον [[Πτολεμαίος Β' Φιλάδελφος|Πτολεμαίο Β' Φιλάδελφο]] (309–246 π.Χ.) και ήταν αφιερωμένο στις [[Μούσες]], τις προστάτιδες των τεχνών και των επιστημών.[[File:Thalamegos Nicolaes Witsen 1671.jpg|μικρογραφία|Η θαλαμηγός του Πτολεμαίου Δ΄ σύμφωνα με τον Nicolaes Witsen (1671).]]

Κατά τη βασιλεία του, ο Πτολεμαίος Φιλάδελφος έδωσε έμφαση στην οργάνωση ποικίλων παραγωγικών δραστηριοτήτων και υποχρέωσε τον ιδιωτικό τομέα να ακολουθεί τον κρατικό σχεδιασμό. Παράλληλα δημιούργησε νέο νομοθετικό και κανονιστικό πλαίσιο που αφορούσε κατά κύριο λόγο σε περιορισμένα πεδία της παραγωγής και αποσκοπούσε στη μεγιστοποίηση των εσόδων. Στη συνέχεια επικεντρώθηκε στην αύξηση του όγκου των εμπορικών συναλλαγών με την Ανατολή και, κινούμενος προς αυτή την κατεύθυνση, ανακατασκεύασε ένα κανάλι που συνέδεε τον [[Κόλπος του Σουέζ|κόλπο του Σουέζ]] με τον [[Νείλος|Νείλο]]. Ο ίδιος πιστώνεται επίσης με ένα άλλο μεγάλο εγχείρημα, τη δημιουργία του νομού της Αρσινόης (στη σημερινή Μεντίνετ-ελ-Φαγιούμ) μέσω της μερικής αποξήρανσης της λίμνης Μοίριδας. Τα ιστορικά χρονικά έχουν καταγράψει μια ιδιαίτερα μεγαλοπρεπή παρέλαση που έλαβε χώρα περί το 279/78 στο πλαίσιο του καθιερωμένων εορτών προς τιμή του Πτολεμαίου Α΄ και του εκάστοτε κυβερνόντος βασιλέως (Πτολεμαῖα). Λόγω της ιδιαιτερότητάς της η εν λόγω πομπή περιγράφεται λεπτομερώς από αρχαίους συγγραφείς.<ref>Günter Grimm, ''Alexandria. Die erste Königsstadt der hellenistischen Welt''. von Zabern, Mainz 1998, σσ. 51–57, <nowiki>ISBN 3-8053-2337-9</nowiki>.</ref> Εξάλλου, η διακυβέρνησή του Πτολεμαίου Β΄ έχει συνδεθεί με φημισμένα δημόσια έργα, όπως ο Φάρος, το Επταστάδιο<ref>Η ονομασία Επταστάδιο οφείλεται στο μήκος του που ήταν επτά στάδια (1260 μέτρα). Το στάδιον ήτανείναι ελληνικήαρχαιοελληνική μονάδα μήκους και αντιστοιχεί κατά προσέγγιση σε 180 μέτρα.</ref> (ο μόλος που συνέδεε τη νήσο Φάρο με την ηπειρωτική χώρα), η Αγορά,<ref>Judith McKenzie, ''The Architecture of Alexandria and Egypt.'' New Haven 2007, σ. 47–48.</ref> το θέατρο και οι λιμενικές εγκαταστάσεις.

Κατά τη βασιλεία του Πτολεμαίου Δ΄ Φιλοπάτορα ναυπηγήθηκε η τεσσαρακοντήρης Θαλαμηγός,<ref>Ετυμ.Ετυμολογείται από το Θάλαμος + -ηγός < ἂγω</ref><ref>ΑθηναίοςΑθήναιος ''Δειπνοσοφιστές'' 5.204d-206c. Τα πρώτα πλοία με την επονομασία "θαλαμηγός" φαίνεται ότι εμφανίστηκαν στον Νείλο.</ref><ref>Ο Στράβωνας αναφέρει ότι σε ένα κανάλι κοντά στην Αλεξάνδρεια υπήρχε «Οο ναύσταθμος των θαλαμηγών πλοίων τα οποία χρησιμοποιούσαν οι αξιωματούχοι για να ταξιδεύουν στην Άνω Αίγυπτο». Ο στόλος του Πτολεμαίου Β΄ περιλάμβανε 800 θαλαμηγούς με επιχρυσωμένες πρύμνες και πλώρες. Βλ. Casson Lionel, ''Ships and Seamanship in the Ancient World''''',''' Princeton University Press, New Jersey 2014, σσ. 341-342.</ref> ένα από τα μεγαλύτερα πλοία της αρχαιότητας. Σύμφωνα με αρχαίες πηγές είχε μεγαλοπρεπή διάκοσμο και ενσωμάτωνε ναό της Αφροδίτης και υπνοδωμάτια. Ο ίδιος φαραώ κατασκεύασε στην Κανωπική οδό ναό αφιερωμένο στην Ίσιδα, τον Σάραπι, την Αρσινόη Β΄ και τον εαυτό του.

Μέσα σε έναν αιώνα η Αλεξάνδρεια έφτασε να θεωρείται το μεγαλύτερο οικιστικό κέντρο του τότε κόσμου και στη συνέχεια, για μεγάλο χρονικό διάστημα, υστερούσε σε ακτινοβολία μόνο από την [[Αρχαία Ρώμη|Ρώμη]]. Ο χαρακτήρας της ήταν πολυπολιτισμικός αφού στις συνοικίες της ζούσαν Αιγύπτιοι, Έλληνες, Μακεδόνες, Εβραίοι, Πέρσες, Αιθίοπες, Παλαιστίνιοι και Σύριοι. Οι εν λόγω πληθυσμοί κατοικούσαν σε διαφορετικές περιοχές, έξω από τα Βασίλεια. Οι Μακεδόνες και οι Έλληνες απολάμβαναν πλήρη πολιτικά δικαιώματα, με την έννοια ότι είχαν τη δυνατότητα συμμετοχής στο κοινοβούλιο της πόλης, ενώ οι υπόλοιπες εθνικότητες διατηρούσαν απλώς το δικαίωμα του κατοικείν. Τα μέλη των εν λόγω πληθυσμιακών ομάδων εργάζονταν συνήθως ως τεχνίτες και συχνά αντιμετώπιζαν δυσκολίες στην κατάληψη υψηλότερων θέσεων.<ref>Höber-Kamel Gabriele, «Alexandrie» στο: ''Kemet,''. τεύχος 3, Verlag, Berlin 2004, σσ. 8–9.  </ref>

</ref> που τους κατηγορούν για διαφθορά. Πράγματι, τον 2ο και τον 1ο αιώνα π.Χ. η Αίγυπτος γνώρισε προϊούσα παρακμή. Συμπτώματά της ήταν οι συνεχείς δυναστικές έριδες, η αρνητική πορεία της οικονομίας, η αδυναμία ικανοποιητικού ελέγχου του αυτόχθονος πληθυσμού και οι συνεχείς αναμείξεις της Ρώμης στις εσωτερικές υποθέσεις της χώρας. Το 144 π.Χ. ο Πτολεμαίος Η΄ έφτασε στο σημείο να αποπέμψει τους λόγιους που εργάζονταν στο Μουσείο και τη Βιβλιοθήκη, συμπεριλαμβανομένου του διευθυντού της Αρίσταρχου του Σάμιου.<ref>Günther Hölbl, ''Geschichte des Ptolemäerreiches.,'' Wissenschaftliche buchgesellschaft, Darmstadt 1994, σ. 172.</ref> Τα γεγονότα κατέληξαν σε εμφύλιο πόλεμο κατά τον οποίο καταστράφηκαν τα ανάκτορα.<ref>Günther Hölbl, ''Geschichte des Ptolemäerreiches.,'' Wissenschaftliche buchgesellschaft, Darmstadt 1994, σ. 175.</ref> Παρ' όλα αυτά οι εν λόγω αρνητικές εξελίξεις είχαν μικρές επιπτώσεις στην πρόοδο και στην λαμπρότητα της Αλεξάνδρειας ως πόλης.<ref>''Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια'', τόμ. Γ', σ. 604 α'.</ref>[[File:Oktadrachmon Ptolemaios II Arsinoe II.jpg|μικρογραφία|Χρυσά οκτάδραχμα ( 260 π.Χ. ). Από τη μία όψη απεικονίζεται ο Πτολεμαίος Β' και η Αρσινόη Β' με την επιγραφή “αδελφών”. Από την άλλη όψη ο Πτολεμαίος Α' και τη Βερενίκη Α' με την επιγραφή “θεών”. Βερολίνο.]]

Στο τέλος του 1ου Μιθριδατικού πολέμου το 85 π.Χ., ο Ρωμαίος στρατηγός Σύλλας μετέβη στην πόλη του Δαρδάνου στον Πόντο για να διεξαγάγει ειρηνευτικές συνομιλίες με τον Μιθριδάτη ΣΤ΄. Ο τελευταίος μετά την κατάκτηση της νήσου Κω το 88 π.Χ. είχε μεταφέρει στην Αυλή του τον θησαυρό της Κλεοπάτρας Γ΄ καθώς και τους τρεις εγγονούς της. Κατά την παραμονή του Σύλλα στον Πόντο, ένας από τους πρίγκιπες, ο Πτολεμαίος ΙΑ΄ Αλέξανδρος Β΄, γιος του Πτολεμαίου Ι΄, κατάφερε να περάσει κρυφά στο στρατόπεδό του και μετά την επιστροφή του στρατηγού στη Ρώμη έγινε έμπιστος σύμβουλός του για θέματα που αφορούσαν την πτολεμαϊκή δυναστεία. Όταν ο Πτολεμαίος Σωτήρας Λάθυρος πέθανε σε ηλικία εξήντα ενός ετών το 81 π.Χ. άφησε τη σύζυγό του Κλεοπάτρα-Βερενίκη Β΄ μοναδική κληρονόμο του. Ο Σύλλας αντιλήφθηκε την ευκαιρία που του πρόσφερε τούτη η συγκυρία και έσπευσε να επωφεληθεί. Εκμεταλλευόμενος την πτολεμαϊκή παράδοση της μεικτής συμβασιλείας (ενός θήλεος και ενός άρρενος), έστειλε τον προστατευόμενό του πρίγκιπα στην Αλεξάνδρεια για να νυμφευθεί τη λαοφιλή αλλά πρεσβύτερη μητριά-εξαδέλφη του και να συγκυβερνήσει μαζί της. Μία από τις προϋποθέσεις αυτής της διευθέτησης, ήταν η εκ μέρους του τελευταίου σύνταξη διαθήκης με την οποία θα όριζε μοναδικό δικαιούχο τη Ρώμη. Τυφλωμένος από το δέλεαρ της εξουσίας και διανύοντας μόλις την τρίτη δεκαετία της ζωής του ο Αλέξανδρος δεν δίστασε να δώσει τη συγκατάθεσή του. Ωστόσο, με την άφιξή του στην Αίγυπτο ξέσπασαν έριδες που αφορούσαν τα πρωτεία στην άσκηση της εξουσίας, ενώ παράλληλα οι Αλεξανδρινοί τον αποκαλούσαν «Παρείσακτο», μολονότι είχε νόμιμα δικαιώματα στον θρόνο. Φαίνεται ότι η υπομονή του εξαντλήθηκε γρήγορα και όντας απρόθυμος να συνδιοικεί με μια γυναίκα και μάλιστα ως δεύτερος τη τάξη, δολοφόνησε τη δημοφιλή Βερενίκη μετά από δεκαοκτώ μέρες.<ref>Errington Malcolm R., ''A History of the Hellenistic World: 323 - 30 BC'', John Wiley & Sons, Malden MA 2008, σ. 302 κ.εξ.</ref> Οι Αλεξανδρινοί εξοργισμένοι από τον άδικο χαμό της βασίλισσάς τους κατέλαβαν εξ εφόδου το παλάτι, έσυραν τον νεαρό Πτολεμαίο ΙΑ΄ στο Γυμνάσιο και τον κατακρεούργησαν με την ίδια βιαιότητα που είχαν επιδείξει όταν εκδικήθηκαν τους θανάτους της Βερενίκης Β΄ και της Αρσινόης Γ΄ το 203 π.Χ.<ref>Οι Αλεξανδρινοί θανάτωσαν με φρικτό τρόποκατακρεούργησαν τον αυλικό Αγαθοκλή, την αδελφή του Αγαθόκλεια (ερωμένη του Πτολεμαίου Δ΄) και όλους τους συγγενείς και τους φίλους τους επειδή τους θεωρούσαν ότι τουλάχιστον οι δύο πρώτοι είχανφυσικούς εμπλοκήαυτουργούς στη δολοφονία της βασίλισσας Αρσινόης Γ΄ και πιθανόν της Βερενίκης Β΄, μητέρας του Πτολεμαίου Δ΄.</ref> Ο θάνατός του Πτολεμαίου ΙΑ΄ απεδείχθη κρίσιμο ορόσημο για την πτολεμαϊκή Αίγυπτο. Η χώρα βρέθηκε κάτω από την επικυριαρχία της Ρώμης και τίποτα το σημαντικό δεν μπορούσε να γίνει πλέον χωρίς την προηγούμενη έγκρισή της. Στη συνέχεια οι Αλεξανδρινοί έστειλαν αντιπροσωπεία στον Πόντο για να προσφέρει τον θρόνο στον γιο του φαραώ Πτολεμαίου Θ' Λάθυρου που είχε παραμείνει εκεί. Ο Πτολεμαίος ΙΒ΄ έφτασε στην Αλεξάνδρεια στα τέλη του 80 π.Χ. και τον Ιανουάριο του 79 π.Χ. νυμφεύτηκε την Κλεοπάτρα Ε΄ Τρύφαινα. Ο νέος βασιλιάς είχε τον τίτλο «Πτολεμαίος Νέος Διόνυσος Θεός Φιλοπάτωρ Φιλάδελφος», αλλά επειδή ασχολείτο ως μουσικός με τους αυλούς, τον αποκαλούσαν «Αυλητή».<ref>Ο αυλός είχε οργιαστικό χαρακτήρα και ήταν συνδεδεμένος με τη λατρεία του Διονύσου.</ref> Ο Αυλητής είχε δύο κόρες (εκ των οποίων η νεότερη ήταν η περίφημη Κλεοπάτρα Ζ΄) και έναν γιο, τον μετέπειτα Πτολεμαίο ΙΓ΄.<ref>Fletcher Joann, ''Cleopatra the Great: The Woman Behind the Legend'', Harper Perennial, New York 2012, σσ. 67-69.</ref> Μετά τον θάνατο του Αυλητή, ανήλθαν στο θρόνο οι δύο τελευταίοι. Γρήγορα όμως ήρθαν σε σύγκρουση και η Κλεοπάτρα αναγκάστηκε να φύγει από την [[Αλεξάνδρεια]]. Τη διαμάχη τους ανέλαβε να διευθετήσει ο [[Ιούλιος Καίσαρ]], ο οποίος έγινε τελικά εραστής της Κλεοπάτρας και προώθησε τα συμφέροντά της. Ο Πτολεμαίος ΙΓ', υποδαυλιζόμενος από τον αυλικό-ευνούχο Ποθίνο και τον στρατηγό Αχιλά, στράφηκε εναντίον του Ρωμαίου στρατηλάτη, πράγμα που οδήγησε  στον λεγόμενο "Αλεξανδρινό Πόλεμο". Κατά τη διάρκειά του ο Καίσαρ υπερασπίστηκε με αποφασιστικότητα τις θέσεις του στην Αλεξάνδρεια, από τον Πτολεμαίο ΙΓ' και την αδερφή του, Αρσινόη Δ'.

Το 48 π.Χ., μετά την επικράτησή του επί του στρατηγού Αχιλλά που συνεπικουρούμενος από τη ρωμαϊκή φρουρά πολιορκούσε τα ανάκτορα, ο [[Ιούλιος Καίσαρας]] έθεσε προσωρινά την Αλεξάνδρεια υπό ρωμαϊκή κατοχή. Η Κλεοπάτρα αποκαταστάθηκε στον θρόνο και συμβασίλεψε με τον ανήλικο αδελφό της Πτολεμαίο ΙΔ' μέχρι τον θάνατό του το 44 π.Χ., ενώ η Αρσινόη στάλθηκε αιχμάλωτη στη Ρώμη. Ο Αλεξανδρινός Πόλεμος είχε δυσμενείς επιπτώσεις για τη [[Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας|Βιβλιοθήκη]]. Το ατυχές περιστατικό συνέβη όταν ο Καίσαρας πυρπόλησε τον στόλο του για να μην περιέλθει στην κατοχή του Αχιλλά. Αυτό είχε επακόλουθο την επέκταση της φωτιάς στο [[Βρουχείο]] και την καταστροφή 40.000 παπύρων.<ref>Σενέκας ''De tranquillitate animi'' ΙΧ.</ref>

Κατά τη διανομή του κράτους στους επιγόνους του Ιούλιου Καίσαρα ο [[Μάρκος Αντώνιος]] πήρε την Αίγυπτο και από το 41 π.Χ. συγκυβέρνησε με την [[Κλεοπάτρα Ζ']] που έμελλε να είναι η τελευταία βασίλισσα της πτολεμαϊκής δυναστείας. Ακολουθώντας την τακτική των προγόνων της η τελευταία εξόντωσε τους πολιτικούς αντιπάλους της (συμπεριλαμβανομένης της Αρσινόης) και με τη βοήθεια του Αντώνιου προσάρτησε αρκετά εδάφη. Το 31 π.Χ. ο [[Οκταβιανός Αύγουστος|Οκταβιανός]] (ο μετέπειτα Αύγουστος) νίκησε τον στόλο της Κλεοπάτρας στη [[ναυμαχία του Ακτίου]] και ύστερα από ένα χρόνο η Αλεξάνδρεια έγινε και επισήμως μέρος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Υπάρχουν διάφορες εκδοχές για το τέλος του Αντώνιου. Σύμφωνα με αυτόπτη μάρτυρα, τον Ολύμπιο, ο τραυματισμένος στρατηγός μεταφέρθηκε κοντά στην Κλεοπάτρα και πέθανε στα χέρια της. Η τελευταία, υπό το πρόσχημα προετοιμασίας Αιγυπτιακής κηδείας για τον σύντροφό της, κλείσθηκε σε δωμάτιο του ανακτόρου της και αυτοκτόνησε με κάποιο δηλητήριο ή με δάγκωμα κόμπρας στο στήθος. [[Αρχείο:Personification of the city of Alexandria - Chronography of 354.png|μικρογραφία|Προσωποποίηση της Αλεξάνδρειας στην [[Χρονογραφία του 354]], 4ος αιώνας]]Η Αλεξάνδρεια ήταν τότε η μεγαλύτερη από τις επαρχιακές πρωτεύουσες (αριθμούσε 300.000 κατοίκους) και σημαντικό εμπορικό κέντρο από το οποίο εξάγονταν στη Ρώμη μεγάλες ποσότητες σιτηρών. Από την αρχή της ρωμαϊκής κατοχής μέχρι τη νομισματική μεταρρύθμιση του Διοκλητιανού είχε δικό της νόμισμα που διέφερε σημαντικά από το ρωμαϊκό. Η Επαρχία Αιγύπτου θεωρούνταν προσωπική ιδιοκτησία του αυτοκράτορα και οι εισπράξεις από την πρωτεύουσα έρρεαν κατευθείαν προς το θησαυροφυλάκιό του. Για την προστασία της ο τελευταίος διατηρούσε εκεί τρεις λεγεώνες επί μονίμου βάσεως.[[File:Nummi, Byzantine Alexandria, Justin I, 518-527.jpg|μικρογραφία|Νόμισμα της Αλεξάνδρειας κατά την βυζαντινή περίοδο, [[Ιουστίνος Α´]], 518-527|αριστερά|236x236εσ]]

Ενδεικτική του ειδικού καθεστώτος υπό το οποίο βρισκόταν η Αλεξάνδρεια ήταν συγκεκριμένη διάταξη βάσει της οποίας απαγορευόταν στους γερουσιαστές να την επισκεφθούν χωρίς προηγούμενη αυτοκρατορική έγκριση. Εξάλλου, σε αντιδιαστολή με τους υπόλοιπους Αιγύπτιους, οι κάτοικοι της απολάμβαναν ειδικών προνομίων, όπως η απαλλαγή τους από τον κεφαλικό φόρο.<ref>Potter David S., ''The Roman Empire at Bay, AD 180–395'', Routledge, ΝεςNew ΥορκYork, ΝΥ 2014, σ. 54.</ref> Τον Ιούλιο του 69 μ.Χ. ο Έπαρχος Αιγύπτου Τιβέριος Ιούλιος Αλέξανδρος ανακήρυξε στην Αλεξάνδρεια τον Βεσπασιανό αυτοκράτορα και τον ίδιο μήνα επικυρώθηκε η αναγόρευσή του από τις λεγεώνες της Ιουδαίας. Ο Τάκιτος αναφέρει διάφορα εξαιρετικά περιστατικά, τα οποία ο Βεσπασιανός ερμήνευσε ως καλούς οιωνούς για την επικείμενη διακυβέρνησή του.<ref>Τάκιτος, ''Ιστορίες'', 2, 79; 4, 81-84.

</ref> Ο νέος αυτοκράτορας έχασε γρήγορα την εύνοια των Αλεξανδρινών που ανέμεναν να γίνουν αποδέκτες ειδικών προνομίων λόγω της προηγούμενης υποστήριξής τους. Αιτία τούτης της μεταστροφής ήταν η επιβολή νέων φόρων καθώς και η πώληση μεγάλων τμημάτων των ανακτόρων.<ref>Δίων Κάσσιος, ''Ρωμαϊκή Ιστορία'', 65, 8.</ref> Το 115 μ.Χ., επί [[Τραϊανός|Τραϊανού]], κατά τον λεγόμενο [[Πόλεμος του Κίτου|πόλεμο του Κίτου]] (παραφθορά του ονόματος του Λούσιου Κουίετου) καταστράφηκε μεγάλο μέρος της πόλης από τις μάχες με τους επαναστατημένους [[Εβραίοι|Εβραίους]]. Μετά την εξέγερση η εβραϊκή κοινότητα συρρικνώθηκε για να αναλάβει την προηγούμενη ανάπτυξή της μόλις στις αρχές του τέταρτου αιώνα. Ο διάδοχος του Τραϊανού [[Αδριανός]] μετέβη στην Αλεξάνδρεια το 130 και προχώρησε στη μερική ανακατασκευή της περιορίζοντας την έκτασή της στα τρία πέμπτα του παλαιότερου μεγέθους της. Κατά την εκεί παραμονή του απέδωσε τιμές στον τάφο του Πομπήιου, συνομίλησε με τους λόγιους του Μουσείου και αφιέρωσε ένα ναό, το Αδριάνειο, στην προσωπική του λατρεία. Σύμφωνα με τον Ιωάννη Μαλάλα ο Σεπτίμιος Σεβήρος επιχείρησε το 201 μ.Χ. να κτίσει τη δική του υστεροφημία με την ανέγερση δημόσιων κτιρίων (λέγεται ότι κατασκεύασε δημόσια λουτρά και ιερό της Ρέας) και την δημιουργία Δημοτικού Συμβουλίου. Το 215 ο αυτοκράτορας [[Καρακάλλας]] επισκέφτηκε την πόλη και, εξαιτίας κάποιων προσβλητικών σχολίων προς το άτομό του, διέταξε τη θανάτωση όλων των νέων ευγενικής καταγωγής που ήταν ικανοί να φέρουν όπλα, καθώς και την καταστροφή ορισμένων δημόσιων κτηρίων. Κατά την εποχή των αυτοκρατόρων [[Δέκιος|Δεκίου]] και [[Βαλεριανός|Βαλεριανού]] ξεσπασαν διωγμοί εναντίον των [[Χριστιανισμός|χριστιανών]], αρχής γενομένης από το έτος 270 όταν ο πρώτος εξέδωσε σχετικό έδικτο. Θρησκευτικές ταραχές σημειώθηκαν και επί αρχιεπισκοπίας [[Πέτρος Μόγγος|Πέτρου Μόγγου]] το 485 με αφορμή τη διαμάχη παγανιστή σπουδαστή της ρητορικής με τους συμμαθητές του.<ref>Trombley Frank R., ''Hellenic Religion and Christianization: C. 370-529'', τόμ. 2, BRILL, Boston & Leiden 2001, σ. 3 κ.εξ.</ref> Το 269 μ.Χ. Η βασίλισσα της [[Παλμύρα|Παλμύρας]] [[Ζηνοβία]] κήρυξε τον πόλεμο εναντίον των Ρωμαίων και κατέλαβε την Αίγυπτο. Στην επιχείρηση ανακατάληψης της Αλεξάνδρειας από τον [[Αυρηλιανός|Αυρηλιανό]] το 272 μ.Χ. καταστράφηκε η συνοικία του Βρουχείου και η Βιβλιοθήκη.<ref>Αμμιανός XXII, 16, 15.</ref><ref>Επιφάνιος PG 43,249C-252A.</ref> Η νομισματική μεταρρύθμιση του Διοκλητιανού προκάλεσε μεγάλη δυσαρέσκεια στην Αίγυπτο που αποκορυφώθηκε το 297 όταν κάποιος Λούκιος Δομίτιος Δομιτιανός επαναστάτησε και αυτοανακηρύχτηκε αυτοκράτορας. Ο Διοκλητιανός τέθηκε προσωπικά επικεφαλής των λεγεώνων του και στην αρχή του 298 συνέτριψε τους στασιαστές στην Άνω Αίγυπτο. Στην Αλεξάνδρεια η αντίσταση συνεχίστηκε για μερικούς μήνες αλλά τελικά οι επαναστάτες ηττήθηκαν και η πόλη λεηλατήθηκε. Σε ανάμνηση της επικράτησης του Διοκλητιανού ανεγέρθηκε επινίκια στήλη στο Σαράπειο που σώζεται μέχρι σήμερα και αποκαλείται (εσφαλμένα) «Στήλη του Πομπήιου». Ό,τι απέμεινε όρθιο από τη λαίλαπα των συνεχών πολεμικών επιχειρήσεων ήρθε να αποτελειώσει αργότερα το τσουνάμι που ακολούθησε τον σεισμό της Κρήτης το 365. Μάλιστα, το γεγονός μνημονευόταν επί πολλά χρόνια ως «μέρα τρόμου».<ref>Stiros, Stathis C.: “The AD 365 Crete earthquake and possible seismic clustering during the fourth to sixth centuries AD in the Eastern Mediterranean: a review of historical and archaeological data”, ''Journal of Structural Geology'', Vol. 23 (2001), pp. 545–562 (549 & 557).</ref>

Επί πτολεμαϊκής διακυβέρνησης υπήρχαν αρκετές ανώτερες διοικητικές θέσεις στην Αλεξάνδρεια, όπως αυτές του Εξηγητή και του Υπομνηματογράφου. Ο τελευταίος συγκαταλέγονταν στους υψηλόβαθμους αξιωματούχους της εποχής καθώς ήταν επιφορτισμένος με την καταγραφή των πρακτικών του βασιλιά. Κατά τη ρωμαϊκή εποχή στην κορυφή της διοικητής πυραμίδας βρισκόταν ο αυτοκράτορας στον οποίο αναφερόταν η στρατιωτική και η πολιτική διοίκηση. Εξακολουθούσε επίσης να βρίσκεται σε ισχύ το αξίωμα του Υπομνηματογράφου. Παρότι οι αυτοκράτορες επισκέπτονταν σπάνια την πόλη, εκμεταλλεύονταν την πολιτική τους βαρύτητα για να επηρεάσουν άμεσα τις εξελίξεις με έδικτα και διατάγματα. Σε περίπτωση που ανέκυπταν σημαντικά πολιτικά γεγονότα έστελναν υψηλόβαθμους αξιωματούχους να τα επικοινωνήσουν στους πολίτες, βάσει του εκάστοτε προσφορότερου αφηγήματος. Ανώτατη διοικητική αρχή στην Αίγυπτο ήταν ο Praefectus Aegypti (Έπαρχος Αιγύπτου), που είχε την έδρα του στην Αλεξάνδρεια και ήταν Ρωμαίος πολίτης από την τάξη των ιππέων. Αρχικά ο έπαρχος ασκούσε παράλληλα την πολιτική και τη στρατιωτική εξουσία, αλλά με την πάροδο του χρόνου οι δραστηριότητές του φαίνεται να περιορίζονται στην πολιτική σφαίρα. Στην ύστερη αρχαιότητα η άμυνα του νότιου τμήματος της χώρας ανήκε στην αρμοδιότητα του Δούκα της Θηβαΐδος ο οποίος ήταν υφιστάμενος του Δούκα της Αιγύπτου, του ανώτατου στρατιωτικού διοικητή της επαρχίας. Ο τελευταίος ήταν υπεύθυνος για την τήρηση της τάξης στην Αλεξάνδρεια, τη δίωξη φατριών που παρανομούσαν ή είχαν περιπέσει σε δυσμένεια και την εφαρμογή των αυτοκρατορικών διαταγμάτων. Κατά τα τέλη του τέταρτου αιώνα (περί το 381 μ.Χ.) ο Έπαρχος Αιγύπτου αντικαταστάθηκε από τον Αυγουστάλιο Έπαρχο (ή απλώς Αυγουστάλιο). Ένα άλλο αξίωμα με παρόμοια καθήκοντα, αυτό του Διορθωτή ή Επανορθωτή (Corrector), εμφανίζεται ως ιδιαίτερα σημαντικό κατά τον τρίτο αιώνα. Στην Αλεξάνδρεια δραστηριοποιούνταν επίσης ο Έπαρχος της Αννώνης (Praefectus Annonae Alexandrinae) που ήταν επιφορτισμένος με τη συλλογή και τη μεταφορά των σιτηρών στην πόλη και την περεταίρω διανομή τους στην υπόλοιπη αυτοκρατορία.<ref>Christopher J. Haas: ''Alexandria in Late Antiquity: Topography and Social Conflict''. Johns Hopkins University Press, Baltimore 1997, σσ. 69-74.</ref> Εξ άλλου, η από τα τέλη του τέταρτου αιώνα εμπλοκή του Πατριάρχη σε μη θρησκευτικά θέματα συνεχίστηκε και ο τελευταίος αναδείχθηκε σταδιακά ως η σπουδαιότερη πολιτική αρχή.<ref>Bowman Alan K., ''Egypt After the Pharaohs, 332 BC-AD 642: From Alexander to the Arab Conquest'', University of California Press, Berkeley, Los Angeles, London 1996, σ. 48.</ref>

== Πολεοδομικός σχεδιασμός και κτίρια της αρχαίας πόλης ==

* Το Βρουχείον (αρχικά «Πυρρούχιον»<ref>Η λέξη «Πυρρούχιον» υποδηλώνει τους τελωνειακούς χώρους αποθήκευσης σιταριού που ήταν όμοροι με το δυτικό τμήμα των ανακτόρων.</ref> –η λέξη ετυμολογείται από το «πυρός» (σιτάρι) και το «έχειν»–): το βασιλικό διαμέρισμα που συνιστούσε το μεγαλοπρεπέστερο τμήμα της πόλης. Τα βασιλικά ενδιαιτήματα διακρίνονταν αφενός στα Βασίλεια ή Ρήγια, δηλαδή το συγκρότημα που περιλάμβανε τμήμα των ανακτόρων, τη Βιβλιοθήκη και το Μουσείο, και αφετέρου το παλάτι με τον λιμένα του στο ακρωτήριο της Λοχιάδος. Κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους το Βρουχείο διευρύνθηκε με την προσθήκη διοικητικής ζώνης η οποία αποτέλεσε την τέταρτη περιοχή.

* Η Εβραϊκή συνοικία: καταλάμβανε το βορειοανατολικό τμήμα της πόλης.

Οι δύο κεντρικές οδοί (η Κανωπική και αυτή του Σώματος), είχαν πλάτος 32 μέτρων<ref>Fraser Peter M., ''Ptolemaic Alexandria'', OUP, Oxford 1972, τομ. I1, σ. 13.</ref> και ήταν κοσμημένες με κιονοστοιχίες. Οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι οι εν λόγω οδοί διασταυρώνονταν στο κέντρο της πόλης, κοντά στο μαυσωλείο (Σώμα ή Σήμα) του Αλέξανδρου, στο σημείο που βρίσκεται σήμερα το τζαμί του προφήτη Δανιήλ (Αμπού Ντανιέλ). Σύμφωνα με τους ερευνητές η χάραξη της μεγάλης Κανωπικής οδού (Μέσον Πεδίον) αποκλίνει ελάχιστα από εκείνη της οδού Ροζέτης-Φουάντ (της σημερινής λεωφόρου Χορέγια). Ίχνη της οδόστρωσης και του καναλιού της έχουν ανακαλυφθεί στην περιοχή της πύλης της Ροζέτης. Η εν λόγω λεωφόρος ξεκινούσε από την ανατολική Κανωπική Πύλη («Πύλη του Ήλιου») και κατέληγε προς Δυσμάς στην «Πύλη της Σελήνης». Κατά την ίδρυσή της η Αλεξάνδρεια περιοριζόταν σε μια έκταση λίγο μεγαλύτερη από το νησί του Φάρου, το οποίο συνδεόταν με την ξηρά μέσω του Επτασταδίου, μιας τεχνητής χωμάτινης λωρίδας. Η σημερινή συνοικία Ρας ελ-Τιν είναι κτισμένη σε ό,τι έχει απομείνει από το νησί του Φάρου, ενώ η περιοχή επί της οποίας ήταν κτισμένος ο ίδιος ο Φάρος έχει καταποντιστεί.

* Τα νεώρια:<ref>Στην αρχαιότητα η λέξη «νεώριο» δεν σήμαινε «ναυπηγείο», αλλά ναύσταθμο ή παραθαλάσσια περιοχή όπου φυλάσσονταν πλοία, κυρίως πολεμικά.</ref> Λιμενικές εγκαταστάσεις-ναύσταθμος δυτικά του Τιμώνειου κατά μήκος της ακτογραμμής.

Σύμφωνα με τον Φίλωνα τον Ιουδαίο η πόλη ήταν διαιρεμένη σε πέντε περιοχές (Κλίματα) που προσδιορίζονταν από τα πέντε πρώτα γράμματα της ελληνικής αλφαβήτου.<ref>Φίλωνας ο Ιουδαίος (ή Αλεξανδρινός), ''Εις Φλάκκον'', 55: πέντε μοῖραι τῆς πόλεώς εἰσιν, ἐπώνυμοι τῶν πρώτων στοιχείων τῆς ἐγγραμμάτου φωνῆς.</ref> Η εν λόγω γεωγραφική διαίρεση τεκμηριώνεται ήδη από το 3ο αιώνα π.Χ. και χρησιμοποιούνταν μέχρι τον 4ο αιώνα μ.Χ.<ref>Haas Christopher, ''Alexandria in Late Antiquity: Topography and Social Conflict'', JHU Press, Baltimor and London 2006, σσ. 47-48.</ref> Στην περιοχή Α υπήρχαν οι δύο κύριοι λιμένες, τα νεώρια, οι Αποστάσεις και το Εμπορείον. Η περιοχή των Βασιλείων χαρακτηριζόταν με το γράμμα Β και ακριβώς δίπλα της υπήρχε η ελληνική συνοικία (η Νεάπολη). Στο κέντρο της πόλης βρίσκονταν η Αγορά, το Γυμνάσιο, το κτίριο των δικαστηρίων και τα πάρκα. Στα νοτιοδυτικά υπήρχε η αιγυπτιακή περιοχή Γ (της Ρακώτιδας) όπου δέσποζε ο μεγάλος ναός του Σάραπη. Ανατολικά των Βασιλείων βρισκόταν η περιοχή Δ στην οποία κατοικούσαν οι Εβραίοι. Οι τελευταίοι τελούσαν υπό καθεστώς αυτοδιοίκησης και είχαν δικό τους δημοτικό συμβούλιο. Οι μέτοικοι (ξένοι διαφόρων εθνικοτήτων) ζούσαν στην περιοχή Ε, νοτίως της εβραϊκής συνοικίας. Στις παραπάνω περιοχές προστέθηκαν αργότερα τα προάστεια της Ελευσίνας και της Νικόπολης που δημιουργήθηκαν σε μικρή απόσταση από τις ανατολικές παρυφές τις πόλης.<ref>Gabriele Höber-Camel: Gabriele, «Alexandria.», Inστο: ''Kemet,'' Issue 3/2004. Kemet Verlag 2004, ISSN 0943-5972</ref><ref>Η ακριβής θέση των περιοχών Α-Ε είναι άγνωστη. Ωστόσο υπάρχουν αρκετές πληροφορίες για την κατανομή των ναών ανά περιοχή, από τις οποίες είναι δυνατό να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα. Βλ. Haas Christopher, ''Alexandria in Late Antiquity: Topography and Social Conflict'', JHU Press, Baltimor and London 2006, σσ. 47-48, 95, 141-142, 377, 400, 407, 425.</ref>

Από τα χρόνια του Πτολεμαίου Σωτήρα (332-283 Π.Κ.Ε.) είχαν συγκεντρωθεί στην Αλεξάνδρεια τα βιβλία, οι θρησκείες, οι λόγιοι και οι φιλοσοφίες όλου του κόσμου και είχε αναπτυχθεί έντονη πνευματική ζωή. Η πόλη είχε δύο διάσημες βιβλιοθήκες που βρίσκονταν η μία στο Μουσείο (στο βασιλικό διαμέρισμα του Βρουχείου) και η άλλη στο Σαράπειο (η λεγόμενη «Θυγάτηρ Βιβλιοθήκη»).<ref>Μουτσούλας Ηλίας Δ., «Τό “Περὶ μέτρων καὶ σταθμῶν” ἔργον Ἐπιφανίου τοῦ Σαλαμῖνος». Εἰσαγωγή-Κριτικὴ ἔκδοσις-Σχόλια (Ε´) [σελ. 157-209], ''ΘΕΟΛΟΓΙΑ'' Τόμος ΜΔ´ (1973) Τεύχος 1&2, σ. 171, γρ. 325.</ref><ref>Progymnasmata,Rabe επιμH. Hεπιμ. Rabe, «Aphthonii progymnasmata» [''Rhetores Graeci'' 10. Leipzig: Teubner, Leipzig 1926]: σσ. 1-51., 40. 4.</ref> Ο δανεισμός επιτρεπόταν αποκλειστικά στην τελευταία και γι’ αυτό τον λόγο περιείχε κυρίως πλεονάζον υλικό της βιβλιοθήκης του Μουσείου. Πολλοί σημαντικοί Έλληνες λόγιοι διατέλεσαν διευθυντές της [[Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας|Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας]]. Μεταξύ τους διακρίνονται ο λογοτέχνης και κριτικός [[Ζηνόδοτος ο Εφέσιος]], ο ειδικός στα [[Ομηρικά Έπη]] [[Αριστοφάνης ο Βυζάντιος|Αριστοφάνης ο Βυζαντινός]], ο επίσης ομηριστής [[Αρίσταρχος ο Σαμόθραξ|Αρίσταρχος]] από τη Σαμοθράκη και ο μαθηματικός- γεωγράφος [[Ερατοσθένης ο Κυρηναίος]] που εφηύρε τον σφαιρικό αστρολάβο.

Σημαντικές υπηρεσίες στη Βιβλιοθήκη προσέφερε και ο ποιητής [[Καλλίμαχος ο Κυρηναίος]] που συνέταξε τον κατάλογο των χειρογράφων της (ο εν λόγω κατάλογος είναι σήμερα γνωστός με την ονομασία «Πίνακες») σε 120 παπύρους. Σύμφωνα με τον [[Ιωάννης Τζέτζης|Τζέτζη]] ο [[Καλλίμαχος]] είχε καταγράψει 400.000 «συμμιγείς ή συμμείκτους βίβλους» (παπύρους) και 90.000 αμιγείς.<ref>Koster W.J.W. επιμ., Prolegomena de comoedia Aristophanis, edProlegomena de comoedia. KorsterScholia in Acharnenses, Equites, Nubes [Scholia in Aristophanem 1.1A. Groningen: Bouma, 1975]: 22-38, κυρίως σ. 32: ἐπεὶ διὰ Δημητρίου τοῦ Φαληρέως καὶ γερουσίων ἑτέρων ἀνδρῶν δαπάναις βασιλικαῖς ἁπανταχόθεν τὰς βίβλους εἰς ᾿Αλεξάνδρειαν ἤθροισε, δυσὶ βιβλιοθήκαις ταύτας ἀπέθετο, ὧν τῆς ἐκτὸς μὲν ἦν ἀριθμὸς τετρακισμύριαι δισχίλιαι ὀκτακόσιαι, τῆς δ' ἔσω τῶν ἀνακτόρων καὶ βασιλείου βίβλων μὲν συμμιγῶν ἀριθμὸς τεσσαράκοντα μυριάδες, ἁπλῶν δὲ καὶ ἀμιγῶν βίβλων μυριάδες ἐννέα, ὡς ὁ Καλλίμαχος νεανίσκος ὢν τῆς αὐλῆς ὑστέρως μετὰ τὴν ἀνόρθωσιν τοὺς πίνακας αὐτῶν ἀπεγράψατο.
</ref> Σε αυτούς θα πρέπει να προστεθούν και οι 40.000 πάπυροι του Σαράπειου. Με την άοκνη προσπάθεια των διαπρεπών διευθυντών της Βιβλιοθήκης επιτεύχθηκε η συστηματοποίηση της καταγραφής, της ταξινόμησης και της κατάταξης των έργων σε λογοτεχνικά είδη. Στον κύκλο των δραστηριοτήτων της τελευταίας περιλαμβάνονταν επίσης οι μεταφράσεις, η φιλολογική κριτική των αρχαίων κειμένων (με την οποία ασχολήθηκε ο Αρίσταρχος ο Σαμόθραξ) και η κατάρτιση εξειδικευμένων λεξικών. Μάλιστα, ο Αριστοφάνης ο Βυζάντιος (περ. 275-180 π.Χ.) θεωρείται ο ιδρυτής της επιστημονικής λεξικογραφίας και θεμελιωτής της φιλολογικής επιστήμης. Σε αυτόν αποδίδεται η εισαγωγή των τονικών σημείων [οξείες, βαρείες, δασείες κ.ο.κ.] στα έως τότε άτονα κεφαλαιογράμματα των αρχαίων κειμένων, εγχείρημα που αποσκοπούσε στην πιστότερη απεικόνιση του μέτρου στο έργο του Ομήρου. Είναι κατά συνέπεια προφανές ότι οι οφειλές της εν λόγω επιστήμης στους αλεξανδρινούς λογίους είναι μεγάλες. Διάφορες πηγές επισημαίνουν εξάλλου ότι οι Πτολεμαίοι δεν περιορίζονταν σε ελληνικά έργα αλλά επεδίωκαν τη συλλογή γνώσης από όλο τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένης της χώρας των φαραώ. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ο Πτολεμαίος Α' προσκάλεσε Έλληνες λόγιους και τους ανάθεσε τη συγγραφή της ιστορίας της Αιγύπτου. Ανάμεσά στους τελευταίους ήταν και ο Εκαταίος ο Αβδηρίτης<ref>Διόδ. Ι. 46.8.</ref> που έγγραψε τα ''Αιγυπτιακά''. Σύμφωνα με τον Διόδωρο τον Σικελιώτη στο ίδιο εγχείρημα συμμετείχε ο Αιγύπτιος πολυμαθής αρχιερέας Μανέθωνας, ο οποίος συνέλεξε στοιχεία από τα ιερά αρχεία των ναών και συνέθεσε μια αιγυπτιακή ιστορία στα Ελληνικά που αφιέρωσε στον Πτολεμαίο Β΄.<ref>Διόδ. 1.87.1-5 και 88.4.</ref> Ο Πλίνιος σημειώνει επίσης ότι ο Έρμιππος συνέταξε ένα πολύτομο έργο 2.000.000 στίχων που αφορούσε τον ζωροαστρισμό<ref>Plinius secundus ''Naturalis Historia'': book 30 section 4.</ref> (''Περί Μάγων''). Εάν ο Λατίνος συγγραφέας εννοούσε τον Καλλιμάχειο Έρμιππο,<ref>ΩςΕκτός συγγραφέαςαπό τουτον έργουΚαλλιμάχειο Έρμιππο, έχει προταθεί ως συγγραφέας του έργου και ο Έρμιππος ο Βηρύτιος.</ref> ο τελευταίος δεν θα μπορούσε να προχωρήσει στη σύνταξη ενός τόσο μεγάλου έργου χωρίς να έχει πρόσβαση σε σχετικά έργα της Βιβλιοθήκης. Πιθανή θεωρείται επίσης η ύπαρξη βουδιστικών και άλλων ινδικών κειμένων ως απόρροια των γενικότερων πολιτισμικών ανταλλαγών μεταξύ του Ασόκα και του Πτολεμαίου Φιλάδελφου καθώς και της δράσης βουδιστικών ιεραποστολών.<ref>Hultzsch Eugen, ''Corpus Inscriptionum Indicarum,vol 1: Inscriptions of Aśoka''. New Delhi: The Director-General Archaeological Survey of India. Oxford Univ. Press, Oxford 1925, ανατύπ. 1996, σ. 48 (XIII Rock-Edict: Kalsi).</ref><ref>Rackham H., ''Pliny Natural History'', William Heinemann LTD, London 1961, σ. 383 (VI. xxi. 58-61).</ref>

Το 391 ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος απαγόρευσε τη δημόσια λατρεία στα ιδρύματα της αρχαίας θρησκείας<ref>Codex Theodosianus 16.10.11.</ref> και στη συνέχεια συνέστησε την καταστροφή των ναών και των συμβόλων της ως το προσφορότερο μέσο για την καταστολή της.<ref>Amidon Philip R., μτφρ., Rufinus of Aquilea, ''The Church History of Rufinus of Aquileia'': Books 10 and 11, Oxford University Press, New York 1997, σ. 80 (Rufinus ''Historia Ecclesiastica'' 11.22).</ref> Μεταξύ των δυσμενών επακόλουθων που επέφερε το εν λόγω διάταγμα ήταν η ισοπέδωση της «ακρόπολης» του Σαραπείου από Ζηλωτές μοναχούς και Ρωμαίους στρατιώτες.<ref>Giangrande G. (επιμ.), ''Eunapii Vitae Sophistarum'', Istituto Poligrafico dello Stato, Rome 1956, 6.11.2.</ref><ref>Amidon Philip R., μτφρ., Rufinus of Aquilea, ''The Church History of Rufinus of Aquileia: Books 10 and 11'', Oxford University Press, New York 1997, σσ. 85 (Rufinus Book 11.26-28), 103 σημ. 38.</ref> Στη θέση του παλιού ναού και της βιβλιοθήκης του οι χριστιανοί κατασκεύασαν μεγάλη εκκλησία που περιείχε τα λείψανα του προφήτη Ελισαίου και του Ιωάννη του Βαπτιστή, καθώς και μοναστήρι με πολλούς μοναχούς που επιτηρούσαν την περιοχή για να αποτρέψουν συγκαλυμμένες εκδηλώσεις λατρείας των παγανιστών. Ακολούθησε η κατάληψη της Αλεξάνδρειας από τους Άραβες το 642 και η καταστροφή των βιβλίων της Βιβλιοθήκης με εντολή του χαλίφη Ομάρ.<ref>De Sacy, ''Relation de l’Egypte par Abd al-Latif'', Paris, 1810, σσ. 183, 240-44, σημ. 55.</ref><ref>Abu'l-Faraj (Bar hebraeus), ''Historia compendiosa dynastiarum historiam complectens universalem, etc''., επιμ. E. Pococke (Oxford, 1663), μτφρ., σ. 114; αραβικό κείμενο, σσ. 180 κ.εξ.</ref> Ωστόσο, αρκετοί μεταγενέστεροι μελετητές αμφισβητούν τις σχετικές μαρτυρίες λόγω του μεγάλου χρονικού διαστήματος που μεσολάβησε πριν την καταγραφή τους καθώς και των ενδεχόμενων πολιτικών κινήτρων των συγγραφέων.<ref>Βλ. για παράδειγμα: MacLeod Roy, ''The Library of Alexandria: Centre of Learning in the Ancient World'' (2η εκδ.), I.B.Tauris London 2004, σ. 71. <nowiki>ISBN 978-1850435945</nowiki></ref>

Η Αλεξάνδρεια θεωρείται γενέτειρα της χριστιανικής θεολογίας και εστία διαμόρφωσης συγκρητιστικών απόψεων μεταξύ χριστιανών, νεοπλατωνικών και Γνωστικών. Εκεί αντιπαρατέθηκαν οι οπαδοί των κυριότερων θρησκευτικών ομάδων και έδρασαν σημαντικές προσωπικότητες όπως ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, ο Ωριγένης<ref>Μαυράκης Νίκος, ''Ανατολικές επιρροές στην ελληνική σκέψη και τον δυτικό πολιτισμό''. Σοκόλης, (Αθήνα 2016), σ. 534, [[Ειδικό:ΠηγέςΒιβλίων/9786185139322|<u><font color="#0066cc">ISBN 978-618-5139-32-2</font></u>]]</ref> και ο Φίλων ο Ιουδαίος που επηρέασε τη χριστιανική θεολογία ταυτίζοντας τον Λόγο των Στωικών με τη θεϊκή σοφία δια της οποίας κτίστηκε ο κόσμος. [[File:Gentile e giovanni bellini, predica di san marco in alessandria 01.jpg|thumb|Κήρυγμα του Αγίου Μάρκου στην Αλεξάνδρεια|420x420εσ]]Αποτέλεσμα του ως άνω συγκρητισμού ήταν η δημιουργία διάφορων θεολογικών σχολών και αιρέσεων όπως ο μονοφυσιτισμός (Κόπτες), ο αρειανισμός και ο βασιλειδιανισμός. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί τυχαίο το γεγονός ότι η μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης στα ελληνικά (γνωστής ως «Mετάφραση των Eβδομήκοντα») έλαβε χώρα στην Αλεξάνδρεια. Ο πολυπολιτισμικός χαρακτήρας της πόλης ενισχυόταν και από την συνεχή εισροή βουδιστών μοναχών και Ινδών εμπόρων. Ορισμένοι μελετητές μάλιστα υποστηρίζουν ότι τα πρώτα μέλη του κοινοβίου των Θεραπευτών στην Μαρεώτιδα λίμνη είχαν σταλεί από τον Ασόκα κατά την εποχή του Πτολεμαίου Β΄. Λέγεται επίσης ότι η ονομασία της εν λόγω μοναχικής κοινότητας προέρχεται από τον εξελληνισμό του βουδιστικού όρου Thera-putta (–γιος του γηραιού– στη διάλεκτο Πάλι).<ref>Thundy Zacharias P. Thundy, ''Buddha and Christ: Nativity Stories & Indian Traditions'', Brill Publishers, Leiden 1993, σ. 245 κ.εξ.</ref><ref>Μαυράκης Νίκος, ''Ανατολικές επιρροές στην ελληνική σκέψη και τον δυτικό πολιτισμό''. Σοκόλης, (Αθήνα 2016), σ. 218. [[Ειδικό:ΠηγέςΒιβλίων/9786185139322|<u><font color="#0066cc">ISBN 978-618-5139-32-2</font></u>]]</ref> Ιδρυτής της αλεξανδρινής Εκκλησίας θεωρείται ο [[Απόστολος Μάρκος|Απόστολος Μάρκος.]] Σύμφωνα με την εκκλησιαστική παράδοση ο [[Απόστολος Μάρκος|Μάρκος]] ήρθε στην Αλεξάνδρεια το έτος [[42]] και παρέμεινε επίσκοπός της επί 22 έτη. Λέγεται ότι το 62 χειροτόνησε τον πρώτο επίσκοπο της πόλης, τον Ανιανό, καθώς και τρεις πρεσβυτέρους, τους Σαβίνο, Κέρδωνα και Μηλαίο. Εντούτοις, δεν διαθέτουμε αξιόπιστες πηγές για τους χριστιανούς της πόλης πριν από τα τέλη του 2ου αιώνα μ.Χ. Εκείνη την εποχή ανέλαβε τη διεύθυνση της Θεολογικής Σχολής της Αλεξάνδρειας ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς και την οργάνωσε στα πρότυπα των παγανιστικών φιλοσοφικών σχολών.<ref>Ιδρυτής της Θεολογικής Σχολής της Αλεξάνδρειας θεωρείται ο Πάνταινος, ο οποίος αναμόρφωσε και προήγαγε την υπάρχουσα Κατηχητική Σχολή.</ref> Ο Κλήμης, ένας από τους σπουδαιότερους θεολόγους της αρχαιότητας, επιχείρησε να δημιουργήσει μια σύνθεση του ελληνισμού και του χριστιανισμού. Ο μαθητής του Κλήμη και επίσης εξέχων θεολόγος Ωριγένης (185-254) απεδείχθη άξιος διάδοχός του· ωστόσο έχουν διατυπωθεί ενστάσεις σχετικά με ορισμένες απόψεις του επειδή περιείχαν στοιχεία από τη θεολογία των Γνωστικών.<ref>Μαυράκης Νίκος, ''Ανατολικές επιρροές στην ελληνική σκέψη και τον δυτικό πολιτισμό''. Σοκόλης, Αθήνα 2016, σσ. 494, 518, 534-537. <nowiki>ISBN 978-618-5139-32-2</nowiki>.</ref> Από τον τρίτο αιώνα εμφανίζονται αναφορές που αφορούν διωγμούς εναντίον των χριστιανών στην Αλεξάνδρεια. Αυτό ουσιαστικά συνεπάγεται ότι ο αριθμός των προσήλυτων εκείνη την εποχή ήταν ήδη σημαντικός. Μεταξύ των παραγόντων που διαδραμάτισαν κάποιο ρόλο στη στροφή των Αλεξανδρινών προς τον χριστιανισμό ήταν ο κλονισμός της πίστης του εγχώριου πληθυσμού στις ζωόμορφες θεότητες που υπόκειντο στον χλευασμό των Ελλήνων, η απομάκρυνση των τελευταίων από τους δώδεκα θεούς που υποτίθετο ότι ζούσαν μεταξύ τους και ο συγχρωτισμός των λογίων τους με τους ήδη εκχριστιανισμένους πλατωνικούς Ιουδαίους.

Κατά τη ρωμαϊκή εποχή η Αλεξάνδρεια θεωρούνταν το τρίτο σημαντικότερο κέντρο του χριστιανισμού, μετά τη Ρώμη και την Κωνσταντινούπολη. Ο Πάπας της ήταν δεύτερος τη τάξη μετά από τον επίσκοπο Ρώμης ενώ στη δικαιοδοσία της Εκκλησίας της Αλεξάνδρειας υπαγόταν το μεγαλύτερο μέρος της Αφρικής. Μετά τη Δ΄ Οικουμενική Σύνοδο της Χαλκηδόνας που συγκλήθηκε στο ομώνυμο προάστιο της Κωνσταντινούπολης το 451 με κύριο στόχο την καταδίκη της αιρέσεως του μονοφυσιτισμού, η Εκκλησία της Αλεξάνδρειας διασπάστηκε σε δύο μέρη, τους μονοφυσίτες και τους Μελκίτες (τους «βασιλικούς»). Οι πρώτοι προχώρησαν στη συγκρότηση της Κοπτικής Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αλεξάνδρειας ενώ οι Μελκίτες συνέστησαν την Ελληνορθόδοξη Εκκλησία της Αλεξάνδρειας.<ref>Ο όρος «Κόπτης» ετυμολογείται από την συγκεκομμένη μορφή της λέξης «Αιγύπτιος». Η ονομασία «Αίγυπτος» προέρχεται με τη σειρά της από το “Hak-ka-Ptah”, που μεταφράζεται ως «ο ναός του πνεύματος του Ptah».</ref> Κατά τον 8ο, τον 9ο και τον 11ο αιώνα ξέσπασαν διωγμοί εναντίον των Κοπτών κατά τους οποίους καταστράφηκαν πολυάριθμες εκκλησίες τους ενώ πολλοί πιστοί εξαναγκάστηκαν σε βίαιο εξισλαμισμό.

Σύμφωνα με τις υπάρχουσες μαρτυρίες η Αλεξάνδρεια ιδρύθηκε εξαρχής ως αμιγώς ελληνική πόλη, σε ουσιαστικά ακατοίκητα εδάφη.<ref name=":1" /> Επισημαίνεται μάλιστα ότι καθ’ όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας δεν θεωρούνταν μέρος της Αιγύπτου, αλλά ως «νησίδα» απομακρυσμένη από την ενδοχώρα.<ref name=":0" /> Κατά την ελληνιστική εποχή η πόλη αναπτύχθηκε σε τέτοιο βαθμό ώστε ανταγωνιζόταν την Αθήνα και έγινε πόλος έλξης μεταναστών διαφόρων εθνικοτήτων, κυρίως Ελλήνων.<ref>El-Abbadi, M., “The«The Greek Egyptian Society of Ptolemaic Alexandria,”» στο ''Alexandria throughThrough agesAges, Papers deliveredDelivered at seminarSeminar at facultyFaculty of Arts in April 1973 in coCo-operation withWith the Egyptian historicalHistorical societySociety'', Αλεξάνδρεια 1975, σ. 23- 53, κυρίως σ. 30.</ref> Σε αυτό συνέβαλε και η πολιτική των Πτολεμαίων που προσπαθούσαν να προσελκύσουν τους ξένους με την παραχώρηση καλλιεργήσιμης γης. Εκτός από τους αλλοδαπούς, στην πόλη υπήρχαν πολλοί εσωτερικοί μετανάστες που ζούσαν στη Ρακώτιδα και σχημάτιζαν μία από τις μεγαλύτερες πληθυσμιακές ομάδες.<ref name=":2" />

Μέσα σε αυτό το πολυπολιτισμικό περιβάλλον ο ελληνικός πολιτισμός έχασε την αμιγώς ελληνική του ταυτότητα<ref>Lewis, N., ''Greeks in Ptolemaic Egypt, Case studiesStudies in the socialSocial historyHistory of the Hellenistic worldWorld,'' Oxford 1986, σ. 1.</ref> αλλά διατήρησε τα στοιχεία που χαρακτήριζαν την ελληνική πόλη, όπως το θέατρο, την αγορά και το γυμναστήριο. Από την άλλη, οι ξένοι μέτοικοι έγιναν κοινωνοί των ελληνικών εθίμων και συμμετείχαν σε δημόσιες εκδηλώσεις που οργανώνονταν στην πόλη. Οι Πτολεμαίοι δεν επιχείρησαν να επιβάλλουν στους αυτόχθονες τη δική τους κουλτούρα ή το Δωδεκάθεο, αλλά αντίθετα προσπάθησαν να φέρουν κοντά τους δύο λαούς με τη δημιουργία κοινού πολιούχου θεού, του Σάραπη, τα χαρακτηριστικά του οποίου αποτελούσαν κράμα του Οσίρ-Άπι της Μέμφιδος και του Διόνυσου.<ref>El-Abbadi, M., “The Greek Egyptian Society of Ptolemaic Alexandria,” στο ''Alexandria throughThrough agesAges, Papers deliveredDelivered at seminarSeminar at facultyFaculty of Arts in April 1973 in coCo-operation withWith the Egyptian historicalHistorical societySociety'', Αλεξάνδρεια 1975, σ. 23- 53, κυρίως σ. 52.</ref> Παράλληλα, αφιέρωσαν στον νέο θεό μεγαλοπρεπή ναό, το Σαράπειο, που διέθετε μεγάλη δημόσια βιβλιοθήκη. Σημειώνεται ότι στη Βιβλιοθήκη του Μουσείου δεν επιτρεπόταν η πρόσβαση στο κοινό αλλά μόνο στους ερευνητές. Γενικότερα, οι Αιγύπτιοι παρέμεναν πιστοί στην πατροπαράδοτη θρησκεία και στις παραδόσεις τους σε αντιδιαστολή με τους Έλληνες που ήταν πιο δεκτικοί στη λατρεία των αιγυπτιακών θεοτήτων.<ref>Visser, C. E., ''Gotter und Kulte im ptolemaischen Alexandrien,'' Άμστερνταμ 1938, σ. 71 κ.εξ.· Dunand, F., ''le culte d’Isis dans la bassin oriental de la Mediterranee: Le Culte D’Isis Et Les Ptolemees'', Λέιντεν 1973, σ. 109. κ.εξ.</ref> Για παράδειγμα, πολλοί από τους τελευταίους παρακολουθούσαν στη Μέμφιδα το αιγυπτιακό τυπικό, ενώ ο Πτολεμαίος ΙΒ΄ είχε διορίσει τον Ελληνο-αιγύπτιο Πσερενφθά ως προσωπικό του ιερέα.<ref name=":3">Fowden Garth, ''The Egyptian Hermes: A Historical Approach to the Late Pagan Mind'', Princeton University Press, New York 1993, σ. 21.</ref><ref>Baines J., «Egyptian Elite Self-Representation in the Context of Ptolemaic Rule», στο ''Ancient Alexandria: Between Egypt and Greece'', επιμ. Harris, W. and Ruffini, G. Brill, Leiden 2004, σσ. 33-61 κυρίως σ. 58.

Φαίνεται ότι η αντίσταση του εγχώριου στοιχείου στις συγκρητιστικές πιέσεις επεκτεινόταν και στον τομέα των εικαστικών τεχνών: Όπως επισημαίνει ο R. S. Bianchi<ref>Bianchi, R.S., "«The Cultural Transformation of Egypt as Suggested by a Group of Enthroned Male Figures from the Faiyum»." στο Johnson, J.H. (επιμ.). ''Life in a Multi-cultural Society: Egypt from Cambyses to Constantine and Beyond''. Studies in Ancient Oriental Civilization 51. Chicago 1992· Bianchi, R.S. (επιμ.), ''Cleopatra’s Egypt: Age of the Ptolemies''. Brooklyn Museum. Exhibition Catalogue, New York 1988.</ref><ref>Bianchi, Robert Steven. «''Pharaonic Egyptian Elements in the Decorative Arts'' of Alexandria during the Hellenistic and Roman Periods» στο Getty J. Paul Museum, ''Alexandria and Alexandrianism''':''' Papers Delivered at a Symposium Organized by The J. Paul Getty Museum and The Getty Center for the History of Art and the Humanities and Held at the Museum'', April 22–25, 1993, Getty Publications, Santa Monica CA 1996, σσ. 191-209, κυρίως 194-195.

</ref> τα ελληνιστικά μνημεία υιοθετούσαν συχνά ιθαγενή στοιχεία ενώ το αντίθετο σπάνιζε. Στην πρώην φαραωνική πρωτεύουσα Μέμφιδα, μια πόλη που διατηρούσε τον αιγυπτιακό της χαρακτήρα, ο Σάραπης ήταν απλώς ένα ακόμη όνομα για τον Οσίρ-Άπι. Οι ελληνικές επιδράσεις στην αναπαράσταση αυτής της θεότητας και γενικότερα στο τελετουργικό τυπικό και τον κλήρο ήταν ελάχιστα διακριτές. Μάλιστα, το ιερατείο της Μέμφιδας είχε τοποθετήσει σε δημόσιο χώρο την επιγραμμένη Στήλη της Ροζέττας με την οποία διακήρυττε τη θέσπιση εκδηλώσεων προς τιμήν του Πτολεμαίου Ε΄, οι οποίες σε κάθε περίπτωση όφειλαν να συνάδουν με τα αιγυπτιακά έθιμα.<ref name=":3" /> Στην αντίπερα όχθη, η συμπάθεια των Πτολεμαίων προς τις κλασικές δημιουργίες των εγχώριων καλλιτεχνών εκφράστηκε από την επιλογή τους να διακοσμήσουν την Αλεξάνδρεια με αιγυπτιακά γλυπτά μνημειακών διαστάσεων που μεταφέρθηκαν από άλλες πόλεις.<ref>Baines John, «Egyptian Elite Self-Presentation in the Context of Ptolemaic Rule» στο Harris W.V. and Ruffini Giovanni (επιμ.), ''Ancient Alexandria between Egypt and Greece'' . — (Columbia studies in the classical tradition; τομ. 26), 2004, σσ. 30-61, κυρίως σ. 39.</ref><ref>[[Γκετζέλ Κοέν|Getzel M. Cohen]], ''The Hellenistic Settlements in Syria, the Red Sea Basin, and North Africa''''',''' University of California Press, Berkeley and Los Angeles CA 2006, σ. 418.</ref> Η παρουσία του εγχώριου στοιχείου στο Σαράπειο έχει επιβεβαιωθεί από την ανακάλυψη δύο προτομών του Ψένπταις, αρχιερέα του Πτα στη Μέμφιδα, καθώς και πολλών αιγυπτιακών αγαλμάτων που τοποθετούνται από τους αρχαιολόγους στις εγκαταστάσεις του.<ref name=":4" /><ref name=":5" /> Προς την κατεύθυνση της γεφύρωσης του πολιτισμικού χάσματος μεταξύ των δύο λαών κινήθηκαν και οι διάσημοι ποιητές Καλλίμαχος, Θεόκριτος και Απολλώνιος. Η ένταξη του πολιτισμού και της γεωγραφίας της Αιγύπτου στους στίχους τους καθώς και η δημιουργία ενός κοινού ελληνοαιγυπτιακού μυθολογικού τοπίου γίνεται άμεσα αντιληπτή και τεκμηριώνεται σε σχετικές μελέτες.<ref>Τσιραμπίδου Αγγελική, “Πολιτικές''Πολιτικές Προεκτάσεις στα επιγράμματα του Ποσειδίππου”Ποσειδίππου (Πάπυρος Μιλάνου Vogl. VIII 309)''. Πρωτεύουσα Μεταπτυχιακή Εργασία, Θεσσαλονίκη, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ιούνιος 2007.</ref><ref>Για την εστίαση του Καλλιμάχου σε αλεξανδρινά και γενικότερα σε αιγυπτιακά τοπωνύμια βλ. Σιστάκου, Ε., ''Η Γεωγραφία του Καλλιμάχου και η Νεωτερική Ποίηση των Ελληνιστικών Χρόνων'', ΜΙΕΤ Αθήνα 2005, σσ. 51-57: «Ο χώρος του βίου και της πολιτικής».</ref><ref>Η Σούζαν Στέφενς υποστηρίζει ότι κατά την πτολεμαϊκή εποχή οι ποιητές Καλλίμαχος, Θεόκριτος και Απολλώνιος διαδραμάτισαν αποφασιστικό ρόλο στη γεφύρωση της απόστασης μεταξύ των δύο διαφορετικών (και κάποτε εκ διαμέτρου αντίθετων πολιτισμών): Stephens, S. A., ''Seeing Double. Intercultural Poetics in Ptolemaic Alexandria'', University of California Press, Berkeley-Los Angeles-London 2003, σσ. 55-159.

</ref><ref>Βλ.[[Αρχαία Αλεξάνδρεια#Η μυθολογία ως εργαλείο πολιτισμικής διασύνδεσης των δύο λαών| Η μυθολογία ως εργαλείο πολιτισμικής διασύνδεσης των δύο λαών.]]</ref> Εξάλλου, η δεκτικότητα των Ελλήνων αρχιτεκτόνων σε αιγυπτιακές επιρροές προκάλεσε το ερέθισμα για την ανάπτυξη της πρωιμότερης αρχιτεκτονικής Μπαρόκ με την εισαγωγή καινοτόμων δομικών χαρακτηριστικών, όπως θλαστών αετωμάτων, κεκλιμένων γείσων και τοξοτών ή κοίλων θριγκών.<ref>McKenzie Judith, ''The Architecture of Alexandria and Egypt, C. 300 B.C. to A.D. 700'', Yale University Press, New Haven and London 2007, σ. 113.</ref> Το σύνολο των ποικίλων αλεξανδρινών μορφών Μπαρόκ χρησιμοποιήθηκε στη συνέχεια σε κτίρια της ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.<ref>Μερικά παραδείγματα αυτού του τύπου είναι η πύλη της Αγοράς της Μιλήτου, το πρόπυλον του Σεβαστείου στην Αφροδισιάδα, η Βιβλιοθήκη του Κέλσου στην Έφεσο, ο ναός της Αφροδίτης στο Μπάαλμπεκ του Λιβάνου, ο ναός του Αδριανού στην Έφεσο και η «Κάνωπος», η πισίνα με τη μπαρόκ κιονοστοιχία στη βίλα του Αδριανού (Τίβολι), που σχεδιάστηκε για να θυμίζει τον κανωπικό κλάδο του Νείλου στην Κάνωπο, όπου βρίσκεται το ιερό του Όσιρι.</ref> Ο ελληνοαιγυπτιακός συγκρητισμός είναι εμφανής και στις όψιμες τοπικές ταφικές συνήθειες. Πράγματι, στις αλεξανδρινές νεκροπόλεις ο ελληνικός αρχιτεκτονικός σχεδιασμός συνοδευόταν κατά κανόνα από αιγυπτιακά διακοσμητικά σχέδια<ref>McKenzie, J., ''The Architecture of Alexandria and Egypt, c. 300 B.C. to A.D. 700'', Λονδίνο 2007.</ref> ενώ οι σοροί των τελευταίων Πτολεμαίων ταριχεύονταν<ref>Kurtz, D. C. and -Boardman, J., ''Greek burial customs'', Λονδίνο 1971, σ. 306.</ref> σύμφωνα με τα αιγυπτιακά έθιμα. Φαίνεται ότι στο τέλος του 1ου αιώνα π.Χ. τα όρια μεταξύ των πολιτισμικών παραδόσεων των δύο λαών είχαν γίνει εξαιρετικά δυσδιάκριτα, αφού, σύμφωνα με το χαρακτηριστικό σχόλιο του Τίτου Λίβιου,<ref>Livi, xxxviii.17.11.</ref> «οι Μακεδόνες [...] είχαν εκφυλιστεί σε Αιγύπτιους» <ref>ΣύμφωναΤα μεως ταάνω παραπάνωσυμπεράσματα ηδεν Αλεξάνδρειαβρίσκουν ήτανσύμφωνο πόλητον μεταναστώνAndrew ηErskine οποία,ο κατάοποίος τηυποστηρίζει θεώρησηότι εκείνης«όσο τηςπερισσότερο εποχής,εντρυφούσαν δενοι αποτελούσεΈλληνες μέροςστα τηςδικά Αιγύπτου.τους Σεπολιτισμικά κάθεπρότυπα, εθνικήτόσο ομάδαπερισσότερο τομπορούσαν μέγεθοςνα τωναποκλείουν πολιτισμικώντους διαφοροποιήσεωνΑιγύπτιους πουυπηκόους προέκυψαντους. λόγωΜε συγκρητισμούτην ποίκιλεεπαναβεβαίωση ανάλογακαι μετην τοεπιβολή σθένοςτου με το οποίο οι μέτοικοι υπερασπίζονταν την παράδοσήπολιτισμού τους και τη δεκτικότητά τουςαποσκοπούσαν στην απορρόφησηκαθυπόταξη ξένωντης εθίμωνΑιγύπτου». ΤαΟ υπάρχονταίδιος τεκμήρια δείχνουνπροσθέτει ότι οι«η Έλληνεςπαρουσία δενστην επιχείρησανΑλεξάνδρεια ναδύο επιβάλλουνιδρυμάτων τα[του πολιτισμικάΜουσείου και θρησκευτικάτης τουςΒιβλιοθήκης] πρότυπααφιερωμένων στουςστην Αιγύπτιους·διαφύλαξη αντίθετα,και αφενόςτη προσπάθησανμελέτη νατου δημιουργήσουνελληνικού μιαπολιτισμού, κοινήλειτουργούσε πολιούχοως θεότηταισχυρό και αφετέρου αποδέχθηκαν αμφιλεγόμενα έδικτασύμβολο του ιερατείου,αποκλεισμού όπως αυτόκαι της Στήληςυποδούλωσης τηςτων ΡοζέτταςΑιγυπτίων. το[…] οποίοΜια καθόριζεανάγνωση ότιτης τααλεξανδρινής αγάλματαποίησης καιθα οιήταν εκδηλώσειςαρκετή προςγια τιμήννα τουαποκομίσει Πτολεμαίουκανείς Ε΄,την όφειλανεντύπωση ναότι συνάδουνοι μεΑιγύπτιοι ταήταν αιγυπτιακάανύπαρκτοι· έθιμα.πράγματι Εξάλλου,ή πολλοίίδια Έλληνεςη λάμβανανΑίγυπτος μέροςδεν σεαναφέρεται καθαράσχεδόν αιγυπτιακέςκαθόλου, θρησκευτικέςεκτός εκδηλώσειςαπό όχιτον μόνοΝείλο στηνκαι Αλεξάνδρειατις αλλάπλημύρες καιτου. στη[…] Μέμφιδα.Αυτός Στηνο προσπάθεια γεφύρωσηςεξοστρακισμός της απόστασηςΑιγύπτου μεταξύκαι των δύοΑιγυπτίων πολιτισμώναπό συμμετείχαντην οιποίηση ποιητέςκαλύπτει Καλλίμαχος,μια Θεόκριτοςθεμελιώδη και Απολλώνιος κανασφάλεια.ά., αφενόςΔεν μέσωείναι τηςσύμπτωση ένταξηςότι τηςμία γεωγραφίαςαπό καιτις τουλίγες πολιτισμούποιητικές τηςαναφορές χώραςστους του Νείλου στην ποίησήΑιγύπτιους τους καιπαρουσιάζει αφετέρουως με την ενσυνείδητη δημιουργία μιας ελληνοαιγυπτιακής μυθολογίαςκακοποιούς».

Στη συνέχεια, μια γερμανική αποστολή ανακάλυψε το 1898–1899 στο βορειοανατολικό διαμέρισμα της πόλης αρχαίες οδούς και κατάλοιπα πτολεμαϊκής κιονοστοιχίας. Υπολείμματα στοάς με δωρικούς κίονες υπάρχουν επίσης στην κύρια οδό, στο κέντρο της πόλης.<ref>McKenzie Judith, ''The Architecture of Alexandria and Egypt'', New Haven 2007, σσ. 23, 69.</ref> Σημαντικά ευρήματα ήρθαν στο φως το 1892 όταν ο Τζουζέπε Μπότι, ο πρώτος διευθυντής του Ελληνορωμαϊκού Μουσείου, ανακάλυψε μαζί με τον Έλληνα αρχαιολόγο Τάσσο Νερούτσο τις κατακόμβες του Κομ Ελ Σουκάφα (Λόφου των Οστράκων). Πρόκειται για υπόγεια νεκρόπολη που αποτελείται από τρεις ορόφους και διαθέτει αίθουσα εστιάσεων, το λεγόμενο «νεκρικό τρικλίνιο», όπου οι συγγενείς παρέθεταν δείπνο προς τιμήν των νεκρών.<ref>Abdel -Fattah Ahmed, ''«The Question of the Presence of Pharaonic Antiquities in the City of Alexandria and its Neighboring Sites.»'','' στο Brock Lyla Pinch, Zahi A. Hawass (επιμ.), «''Egyptology at the Dawn of the Twenty-first Century: Proceedings of the Eighth International Congress of Egyptologists'', Cairo, 2000», Τόμος 2, American Univ. in Cairo Press, Cairo New York 2003, σσ. 63-66. ISBN 20039774247140, 9789774247149.

Στις νεκροπόλεις της Αλεξάνδρειας σώζονται αρκετά ταφικά υπόγεια με πλούσια διακόσμηση (ένα τέτοιο παράδειγμα είναι οι κατακόμβες Ελ- Ουάρντιαν).<ref>McKenzie Judith, ''The Architecture of Alexandria and Egypt'', New Haven 2007, σσ. 71–74.</ref> Από το 1997-2000, λίγο πριν από την κατασκευή του καινούργιου υπερυψωμένου δρόμου που συνδέει τον δυτικό λιμένα με τον αυτοκινητόδρομο του Καΐρου, γαλλική αποστολή διάσωσης υπό τον Ζαν Ιβ Αμπερέρ ανέσκαψε τμήμα της νεκρόπολης του Γκαμπάρι.<ref>Empereur Jean-Yves avec Marie-Dominique Nenna'', Nécropolis 1'', Institut français d'archéologie orientale, Le Caire, 2001 </ref><ref>Empereur Jean-Yves avec Marie-Dominique Nenna, ''Nécropolis 2'', Institut français d'archéologie orientale, Le Caire, 2003</ref> Μέχρι σήμερα έχουν βρεθεί εκεί περί τις 16 αίθουσες με θυρίδες για τις σορούς, επιγραφές με ονόματα εργολάβων και νεκρών, διάφορα κτερίσματα, εγχάρακτοι σταυροί, η λέξη «Χαίρε», κλπ. Ο Αμπερέρ<ref>Empereur Jean-Yves, ''Alexandrie redécouverte'', Stock, Paris 1998. <nowiki>ISBN 2-70-281161-2</nowiki></ref> είναι επίσης γνωστός για την ενασχόληση του με τις ενάλιες έρευνες. Στη θαλάσσια περιοχή γύρω από το φρούριο Κάιτ Μπέη ανακάλυψε χιλιάδες δομικούς ογκόλιθους, κίονες μεγάλων διαστάσεων, βάσεις κορινθιακών κιονοκράνων, σφίγγες, οβελίσκους κλπ.<ref>Empereur Jean-Yves, ''Le Phare d'Alexandrie, la Merveille retrouvée'', Gallimard, Paris, 2^e édition, 2004, <nowiki>ISBN 2-07-030379-9</nowiki></ref><ref>Empereur Jean-Yves, Grimal Nicolas. ''«Les fouilles sous-marines du phare d'Alexandrie''». στο: «''Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres»'', 141ᵉ année, N. 3, 1997. σσ. 693-713

[[File:Model of the Mausoleum of Halicarnassus, constructed for King Mausolus during the mid-4th century BC at Halicarnassus in Caria, Bodrum, Turkey (17362934180).jpg|thumb|Αναπαράσταση του [[Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού|Μαυσωλείου της Αλικαρνασσού]]. Ορισμένοι συγγραφείς εικάζουν ότι ο τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου προσομοίαζε με αυτήν τη μορφή.]]Πολλοί αρχαίοι συγγραφείς έχουν αναφερθεί στη σωρό και τον τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου<ref>{{Cite web|url=http://www.wikipedia.gr/wiki/%CE%A4%CE%AC%CF%86%CE%BF%CF%82_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%9C%CE%B5%CE%B3%CE%AC%CE%BB%CE%BF%CF%85_%CE%91%CE%BB%CE%B5%CE%BE%CE%AC%CE%BD%CE%B4%CF%81%CE%BF%CF%85|title=Τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου|last=Αυτή η παράγραφος είναι μια σύντομη αναφορά στα πλαίσια της ιστορίας της Αλεξάνδρειας. Για περισσότερες πληροφορίες βλ. το σχετικό κύριο λήμμα της Βικιπαίδειας:|first=|date=|website=|publisher=|accessdate=}}</ref> και έχουν περιγράψει τις μετακινήσεις, τις κλοπές πολύτιμων κτερισμάτων και τις ζημιές που υπέστη ανά τους αιώνες τόσο από τους Πτολεμαίους όσο και από Ρωμαίους αυτοκράτορες. Μεταξύ των ετών 293-283 ο Πτολεμαίος IΙ Φιλάδελφος μετέφερε το σώμα του Αλέξανδρου από τη Μέμφιδα<ref>[[Παυσανίας|<u><font color="#0066cc">Παυσανίας</font></u>]], ''Ελλάδος Περιήγησης'' 1.6</ref> όπου φυλασσόταν προσωρινά σε νεόδμητο μαυσωλείο στην Αλεξάνδρεια.<ref>[[Παυσανίας|<u><font color="#0066cc">Παυσανίας</font></u>]], ''Ελλάδος Περιήγησης'' 1.7.</ref> Το 215 π.Χ. ο [[Πτολεμαίος Δ΄ Φιλοπάτωρ|Πτολεμαίος Δ]]΄[[Πτολεμαίος Δ΄ Φιλοπάτωρ|Φιλοπάτωρ]] θεώρησε ότι ο Αλέξανδρος έπρεπε να ταφεί μαζί με τους προηγούμενους Πτολεμαίους και κατασκεύασε προς τούτο νέο περίκλειστο ταφικό συγκρότημα στο κέντρο της πόλης, το Σήμα ή Σώμα, στο οποίο τον μετέφερε.<ref>Ζηνόβιος, ''Ἐπιτομὴ ἐκ τῶν Ταρραίου καὶ Διδύμου παροιμιῶν συντεθεῖσα κατὰ στοιχεῖον'' ''(Epitome Collectionum Lucilli Tarrhaei et Didymi)'' 3.94.</ref><ref>Στράβων ''Γεωγραφικα'', 1.8.</ref>

Ένας από τους επιγόνους του, ο Πτολεμαίος X (ο επονομαζόμενος Παρείσακτος ή Κόκκης), αντικατέστησε τη χρυσή σαρκοφάγο του στρατηλάτη με γυάλινη (περ. 89-90 π.Χ.) και αφού την έλειωσε έκοψε νομίσματα για να αποπληρώσει το μισθοφορικό του στράτευμα.<ref>Στράβων ''Γεωγραφικα'', 17.1.8.</ref> Το παράδειγμά του ενέπνευσε την Κλεοπάτρα VII η οποία αφαίρεσε χρυσά αντικείμενα από τον τάφο για να χρηματοδοτήσει τον συνεχιζόμενο πόλεμο με τον Οκταβιανό.<ref>Φλάβιος Ιώσηπος, ''Κατά Απίωνος'', II, 35, 57.</ref> Μετά την επικράτηση του το 30 π.Χ. ο τελευταίος απόθεσε άνθη και χρυσό στεφάνι στη σωρό, αλλά από απροσεξία τού κατέστρεψε τη μύτη.<ref>Διων Κασσιος, ''Ρωμαϊκὴ Ιστορία,'' 51.16.5.</ref> Ο Σουητώνιος αναφέρει ότι ο Καλιγούλας [περί το 40 μ.Χ.] είχε αποσπάσει τον θώρακα του Αλέξανδρου και τον φορούσε τακτικά.<ref>Σουητώνιος, ''Vita Caligulae,'' 52.</ref> Με τη σειρά του ο Ιούλιος Καίσαρας απέτισε φόρο τιμής στον γιο του Φίλιππου. Στη σχετική περιγραφή του ο Λουκανός (γύρω στο 60 μ.Χ.), αναφερόμενος απαξιωτικά στον Αλέξανδρο και τους Πτολεμαίους<ref>Ο Λουκανός, αντιπαθούσε τα καθεστώτα που βασίζονταν στην αρχή του ενός (όπως ήταν π.χ. τα αυτοκρατορικά) και αναπολούσε την εποχή κατά την οποία το κέντρο των αποφάσεων ήταν η Σύγκλητος.</ref> περιγράφει το Σώμα ως υπόγειο τεχνητό σπήλαιο και τους τάφους των Πτολεμαίων ως «καλυμμένους με αγανακτισμένες πυραμίδες και μαυσωλεία».<ref>Λουκανός x. 19, viii. 692-9.</ref>

Ο εν λόγω Λατίνος συγγραφέας χρησιμοποιεί τη λέξη «Μαυσωλείο», πράγμα που παραπέμπει στο μεγαλοπρεπές μνήμα του σατράπη της Καρίας Μαύσωλου στην Αλικαρνασσό, μια πόλη που βρισκόταν επί σειρά ετών υπό πτολεμαϊκή ηγεμονία.<ref>Saunders Nicholas J., ''Alexander's Tomb: The Two-Thousand Year Obsession to Find the Lost Conquerer'', Basic Books, New York 2007, σ. 75 σημ. 32.</ref> Η πιθανότητα να είχε κατασκευάσει ο Φιλοπάτωρας κυκλικό ή κυλινδρικό μαυσωλείο για τον Αλέξανδρο υποστηρίζεται και από τη μορφή τριών παρόμοιων μεταγενέστερων τάφων, του μαυσωλείου του Αύγουστου στη Ρώμη και δύο τάφων στην Αλγερία (τον «τάφο της Χριστιανής» και αυτόν του Μέντρασεν). Οι αλγερινοί τάφοι ενσωματώνουν στη δομή τους κάπου 50 κίονες και έχουν πεπλατυσμένο κωνικό δώμα επί του οποίου πιθανώς υπήρχαν αγάλματα ή πυραμοειδής οροφή. Το 199 μ.Χ. ο αυτοκράτορας [[Σεπτίμιος Σεβήρος]] επισκέφτηκε την Αλεξάνδρεια και αφού μετέφερε διάφορα απόκρυφα βιβλία στο μαυσωλείο, το σφράγισε για να αποφευχθούν οι περαιτέρω επισκέψεις.<ref>Δίων Κάσσιος, ''Ρωμαϊκὴ Ιστορία,'' 75.13.2.</ref> Η τελευταία έγκυρη πηγή που αναφέρεται στο μαυσωλείο είναι ο Ηρωδιανός, ο οποίος λέει ότι ο αυτοκράτορας Καρακάλλας απέθεσε προσωπικά του αντικείμενα στη σωρό (215 μ.Χ.).<ref>Ηρωδιανός ''Ιστορία,'' 4.8.9.</ref> Ο Δίων Κάσσιος συμπληρώνει ότι κατά την παραμονή του στην Αλεξάνδρεια ο τελευταίος έκτισε τείχος γύρω από την ανακτορική περιοχή.<ref>Διων Κασσιος, ''Ρωμαϊκὴ Ιστορία,'' 77.23.3.</ref> Αυτό ίσως σχετίζεται με την ισοπέδωση του Βρουχείου από τον Διοκλητιανό το 298 μ.Χ. κατά την αντιπαράθεσή του με το στρατό της Ζηνοβίας που είχε ''οχυρωθεί'' στην πόλη. Εξάλλου, το 365 η Αλεξάνδρεια επλήγη από δυνατό σεισμό και αμέσως μετά από τσουνάμι. Από τότε τα ίχνη του μαυσωλείου χάνονται.

Μολαταύτα, κατά διαστήματα εμφανίζονται διάφοροι ερευνητές, ερασιτέχνες και μη, που διατείνονται ότι ανακάλυψαν τον τάφο ή δημοσιεύουν σχετικές πληροφορίες. Για παράδειγμα, το 1850 ο Αμβρόσιος Σκυλίτσης, δραγουμάνος της ρωσικής πρεσβείας, υποστήριξε πως είδε τη σωρό του Αλέξανδρου μέσα σε γυάλινο κουβούκλιο στο τζαμί του Προφήτη Δανιήλ (Νάμπι Ντάνιελ), ενώ τo 1863 o Μαχμούντ ελ Φαλάκι ανέφερε στον Γιάκουμπ Άρτεν πασά ότι ο Αλέξανδρος βρισκόταν στα υπόγεια του ως άνω τζαμιού.<ref>Zogheb, Alexandre Max de, ''<nowiki/>'Études sur l'ancienne Alexandrie'','' κεφ. «Le Tombeau d’Alexandre le Grand», E. Leroux, ''Paris'' 1910.</ref> Σημειώνεται ότι τούτη η άποψη υποστηριζόταν την ίδια εποχή και από τον Έλληνα γιατρό Νερούτσο Μπέη. Παρ’ όλα αυτά στις πολωνικές ανασκαφές του 1956 δεν ανακαλύφθηκε πτολεμαϊκό αρχαιολογικό στρώμα σε αυτή την περιοχή.