Φούγκα: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Με βάση τον αριθμό φωνών διακρίνονται δίφωνες, τρίφωνες φούγκες κλπ. Εφόσον η κεντρική μουσική ιδέα και οι επιμέρους ιδέες που παράγονται από αυτή περνούν επανειλημμένα από όλες τις φωνές διαδοχικά, είναι ευνόητο ότι όσο περισσότερες είναι οι φωνές, τόσο μεγαλύτερη είναι και η έκταση της φούγκας και τόσο περισσότερα τα μέρη της. Φούγκες γράφτηκαν τόσο για φωνές με ή χωρίς οργανική συνοδεία, όσο και για καθαρά οργανική μουσική. Ο όρος ''φωνές'' χρησιμοποιείται για τις μεμονωμένες μελωδικές γραμμές είτε πρόκειται για φωνητική είτε για οργανική φούγκα. Με βάση αυτά τα χαρακτηριστικά διατυπώνονται περιγραφικοί τίτλοι, όπως για παράδειγμαπ.χ. «Φούγκα σε Λα ελάσσονα, για τέσσερις φωνές». Οι φούγκες δεν είναι μόνο αυτοτελείς συνθέσεις˙ μπορεί να αποτελούν μέρος ενός ευρύτερου έργου -για παράδειγμαπ.χ. μιας [[λειτουργία (μουσική)|λειτουργίας]], μιας [[συμφωνία (μουσική)|συμφωνία]]ς ή μιας [[σονάτα]]ς- γραμμένου κατά τα άλλα με αντιστικτική ή [[ομοφωνία (μουσική)|ομοφωνική]] τεχνική. Για το λόγο αυτό ο όρος ''φούγκα'' χαρακτηρίζει όχι μόνο ένα μορφολογικό είδος μουσικού έργου, αλλά και γενικότερα ένα τρόπο επεξεργασίας ενός μουσικού θέματος, μια τεχνική σύνθεσης. Σε φωνητικές φούγκες με οργανική συνοδεία μπορεί η χορωδία να διακόπτεται από καθαρά οργανικά μέρη.

Από μορφολογική άποψη η φούγκα είναι μια χαλαρή μορφή σύνθεσης, που δύσκολα μπορεί να τεμαχιστεί σε αυστηρά οριοθετημένα μέρη, όπως αυτά που διακρίνονται για παράδειγμαπ.χ. στη φόρμα της [[σονάτα]]ς και σε άλλα μορφολογικά είδη. Όλα τα τεχνικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά της φούγκας υπηρετούν ένα πολύ συγκεκριμένο σκοπό: να παρουσιαστεί αρχικά μια συμπυκνωμένη μουσική ιδέα (το θέμα), που στη συνέχεια υφίσταται επεξεργασία, απλώνεται και ανελίσσεται καθώς η πλοκή της φούγκας ρέει ασταμάτητα. Αυτή η αδιάκοπη πλοκή φτάνει κάποια στιγμή σε μια κορύφωση, συνήθως σε μια '''κορώνα''', και εδώ κοπάζει προσωρινά η κινητικότητα της φούγκας. Αμέσως μετά μια γρήγορη αποκλιμάκωση προς το τέλος της φούγκας επαναφέρει τη βασική μουσική ιδέα στην αρχική της μορφή, στο σημείο απ' όπου ξεκίνησε.

Αν και η έκθεση είναι ένα από τα πιο τυποποιημένα μέρη της φούγκας, το ίδιο το θέμα δεν υπόκειται σε κανόνες και είναι ένα από τα ελεύθερα στοιχεία που έχει στη διάθεσή ο μεγάλος καλλιτέχνης της φούγκας για να φανερώσει τη μαεστρία του. Σε ένα κύκλο αυτόνομων έργων, όπως για παράδειγμαπ.χ. στο [[Καλά Συγκερασμένο Κλειδοκύμβαλο]] του [[Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ]] (στο εξής WTK), η ποικιλία θεμάτων στις φούγκες είναι τεράστια. Μαζί με τα μικρής έκτασης και απλά από μελωδική και ρυθμική άποψη θέματα (για παράδειγμαπ.χ. WTK I, ''Φούγκα αρ. 4 σε Ντο# ελάσσονα'') υπάρχουν και πολύ μεγάλα (για παράδειγμαπ.χ. WTK Ι, ''Φούγκα αρ. 11 σε Φα μείζονα''). Ακόμα και σε ένα ενιαίο έργο, για παράδειγμαπ.χ. στη [[Λειτουργία σε σι ελάσσονα (Μπαχ)|Λειτουργία σε σι ελάσσονα]] του Μπαχ, τα θέματα στις διάφορες φούγκες είναι πολύ διαφορετικά μεταξύ τους.

Λόγω της απώτερης φωνητικής καταγωγής της φούγκας, η κίνηση του θέματός της τείνει συνήθως από τις ακραίες προς τις μεσαίες περιοχές της έκτασης της φωνής που το εκτελεί, ακόμα και στην οργανική μουσική. Αν για παράδειγμαπ.χ. μια φούγκα αρχίζει με νότα στη χαμηλή περιοχή μιας φωνής, η ροή του θέματος θα οδηγεί με διακυμάνσεις προς τα πάνω. Αν αντίθετα ξεκινάει με νότα στην ψηλή περιοχή της φωνής, η φορά θα είναι καθοδική. Όμως οι κινήσεις αυτές δεν είναι ποτέ ευθύγραμμες˙ γίνονται «κυματιστά», με «στάσεις» σε βασικούς φθόγγους και προσωρινές υποχωρήσεις. Στα κάπως μεγαλύτερα θέματα παρατηρείται συχνά ανοδική φορά προς μια κορύφωση ή καθοδική προς ένα απώτατο χαμηλό φθόγγο και στη συνέχεια επιστροφή στην περιοχή του αρχικού φθόγγου (για παράδειγμαπ.χ. WTK Ι, Φούγκα αρ. 15 σε Σολ μείζονα). Αρκετά θέματα αναπτύσσονται με σταδιακό «άνοιγμα» των διαστημάτων της μελωδίας τους, κορυφώνονται σε ένα μεγάλο πήδημα (για παράδειγμαπ.χ. όγδοη) και καταλήγουν με σταδιακό «κλείσιμο» των διαστημάτων τους και γρήγορες βηματικές κινήσεις (για παράδειγμαπ.χ. WTK ΙI, ''Φούγκα αρ. 17 σε Λα[[Αρχείο:Flat.svg|6px]] μείζονα''). Ανάλογο φαινόμενο σε επίπεδο ρυθμού είναι η εναλλαγή ρυθμικά πυκνών και αραιών μοτίβων.

Σε κάθε περίπτωση, βασικό τεχνοτροπικό χαρακτηριστικό του θέματος της φούγκας είναι η ''ομοιογένειά'' του, δηλαδήδηλ. το γεγονός ότι δεν υποδιαιρείται σε δίμετρες ή τετράμετρες φράσεις, γιατί τέτοιες υποδιαιρέσεις θα έβλαπταν τη συνέχεια της ροής σε ολόκληρη φούγκα. Αυτό το στοιχείο διαφοροποιεί ουσιαστικά τα θέματα της φούγκας από τα θέματα των ομοφωνικών έργων της κλασικής περιόδου, που με τη σειρά τους συνεχίζουν την παράδοση των ασματικών και χορευτικών θεμάτων της παραδοσιακής ευρωπαϊκής μουσικής. Σε αυτά κυριαρχεί η ρυθμική συμμετρία, η σύμπτωση μετρικών, μελωδικών και αρμονικών τομών, ο παλμός της εναλλαγής ισχυρών και ασθενών μερών του μέτρου. Αυτή η αντίληψη, που διαμορφώθηκε στην ιταλική μονωδία από τα τέλη του 16ου αι. και κυριάρχησε στην οργανική μουσική μετά το θάνατο του Μπαχ, είναι άγνωστη στην πολυφωνική μελωδία και στα θέματα της φούγκας. Όπως έλεγε ο A. Schweitzer, το μέτρο δεν είναι παρά το ''εξωτερικό περιτύλιγμα'' των θεμάτων του Μπαχ. Τα θέματα της φούγκας μπορεί να μην εμφανίζουν τη συμμετρία των φράσεων της κλασικής μελωδίας, συνηθίζεται όμως να είναι χτισμένα από ένα ή περισσότερα ευδιάκριτα ''μοτίβα'' που μπορεί και να σχετίζονται μεταξύ τους. Αυτά τα μοτίβα αποτελούν τους πυρήνες του υλικού που επεξεργάζεται ο συνθέτης στην ανάπτυξη της φούγκας.

Η [[Αρμονία (μουσική)|''αρμονία'']] στη φούγκα είναι δευτερεύον μέλημα ως προς τη μελωδικότητα των φωνών και, πάνω απ΄ όλα, του θέματος. Οι αρμονικές τομές είναι ανεξάρτητες από τις μετρικές και οι αλλαγές βαθμίδας λιγότερο συχνές και πιο ομαλές. Η λεγόμενη ''αρμονική συγκοπή'', δηλαδήδηλ. η διατήρηση της ίδιας βαθμίδας εκατέρωθεν της διαστολής του μέτρου, είναι χαρακτηριστική για τα ομοφωνικά έργα του Μπαχ (για παράδειγμαπ.χ. τα κοράλ), και χρησιμοποιείται και στις φούγκες του. Τα μεσαία έκτασης θέματα μας αφήνουν συνήθως στη βαθμίδα της δεσπόζουσας, ώστε να διευκολύνεται η είσοδος της επόμενης φωνής, άλλα πάλι περνούν απ΄ τη δεσπόζουσα ή και την υποδεσπόζουσα και επιστρέφουν στην τονική. Μια σχετική ''αρμονική αμφισημία'' στο θέμα επιτρέπει στη διαδοχική είσοδο των φωνών να «ξεκαθαρίσει» σταδιακά την αρμονία και να γίνει έτσι πιο εντυπωσιακή, ιδίως με την είσοδο του μπάσου στο τέλος της έκθεσης. Υπάρχουν πάντως και πιο «αρμονικά» θέματα, δηλαδήδηλ. θέματα με πηδήματα στους πραγματικούς φθόγγους των κύριων βαθμίδων, αρπέζ, κ.τ.ό. Τέτοια θέματα δεν είναι όμως τα χαρακτηριστικότερα στη φούγκα. Οι μετατροπίες είναι σπάνιες μέσα στο θέμα, αρκετά συχνά όμως απαντούν περιστασιακές αλλοιώσεις όπως παρενθετικές δεσπόζουσες. Συχνά είναι επίσης και τα χρωματικά θέματα, δηλαδήδηλ. θέματα με πολλές βηματικές κινήσεις ημιτονίων.

Μετά την ολοκλήρωση του θέματος στην πρώτη φωνή και αφού ακουστούν ίσως κάποιες πρόσθετες νότες, που φέρνουν τη μελωδία σε ευνοϊκή θέση για τη συνέχεια, μπαίνει η δεύτερη φωνή με μίμηση του θέματος στην τονικότητα της δεσπόζουσας, δηλαδήδηλ. είτε μια πέμπτη ψηλότερα (αν η δεύτερη φωνή είναι ψηλότερη από την πρώτη) είτε μια τέταρτη χαμηλότερα (αν η δεύτερη φωνή είναι χαμηλότερη από την πρώτη). Αυτή η μεταφορά του θέματος στην τονικότητα της δεσπόζουσας είναι η απάντηση. Η απάντηση μπορεί να είναι πιστή, νότα προς νότα μεταφορά του θέματος στη νέα τονικότητα, οπότε ονομάζεται '''πραγματική απάντηση''', ή κατά προσέγγιση μεταφορά με μικροαλλαγές σε κάποια διαστήματα, οπότε ονομάζεται '''τονική απάντηση'''. Για ορισμένα θέματα είναι επιβεβλημένη η τονική απάντηση, ώστε να αποφευχθεί η μετάβαση σε ακόμα πιο απομακρυσμένη τονικότητα στη συνέχεια. Αν για παράδειγμαπ.χ. το θέμα καταλήγει στη δεσπόζουσα προκειμένου να διευκολύνει την είσοδο της δεύτερης φωνής με την απάντηση, η πιστή τήρηση όλων των διαστημάτων στη συνέχεια θα οδηγούσε στη δεσπόζουσα της δεσπόζουσας. Με μικροαλλαγές στα διαστήματα επιτυγχάνεται να καταλήξει η απάντηση παραμένοντας στην τονικότητα της δεσπόζουσας ή επιστρέφοντας στην τονικότητα της τονικής. Η κυριότερη τέτοια μικροαπόκλιση από το θέμα αφορά τους φθόγγους της δεσπόζουσας: όπου το θέμα έχει δεσπόζουσα (για παράδειγμαπ.χ. σολ στην κλίμακα ντο), η τονική απάντηση δεν έχει τη δεσπόζουσα της δεσπόζουσας (δηλαδήδηλ. ρε στην αρχική κλίμακα ντο, που είναι δεσπόζουσα στη σολ κλίμακα), αλλά την υποδεσπόζουσά της, που είναι η τονική της αρχικής κλίμακας (για παράδειγμαπ.χ. ντο, που είναι υποδεσπόζουσα στη σολ και τονική στη ντο κλίμακα).

Μετά το επεισόδιο ακολουθεί άλλη μια σχετικά τυποποιημένη έκθεση, όχι όμως τόσο τυποποιημένη όσο η πρώτη. Βασικό στοιχείο της αντέκθεσης είναι η αλλαγή κλίμακας. Αν η αρχική κλίμακα είναι μείζονα, τότε στην αντέκθεση το θέμα παρουσιάζεται στη δεσπόζουσά της. Αν η αρχική κλίμακα είναι ελάσσονα, τότε στην αντέκθεση το θέμα μεταφέρεται συνήθως στη σχετική μείζονα και σπανιότερα στη δεσπόζουσα ελάσσονα. Οι φωνές αλλάζουν επίσης σειρά εισόδου. Η δεύτερη αυτή έκθεση μπορεί να είναι ελλιπής, δηλαδήδηλ. να μην περνάει το θέμα απ' όλες τις φωνές ή κάποιες φωνές να αρχίζουν το θέμα, αλλά να μην το ολοκληρώνουν.

* Ηη αλλαγή τρόπου, δηλαδήδηλ. η μεταφορά του θέματος από τον ελάσσονα στο μείζονα τρόπο ή αντίστροφα.

* Ηη μεγέθυνση, δηλαδήδηλ. η αύξηση (για παράδειγμαπ.χ. διπλασιασμός) των αξιών του θέματος

* Ηη σμίκρυνση, δηλαδήδηλ. η μείωση (για παράδειγμαπ.χ. υποδιπλασιασμός) των αξιών του θέματος

* Οο αντικατοπτρισμός, δηλαδήδηλ. η αναστροφή όλων των διαστημάτων του θέματος με τέτοιο τρόπο, ώστε όπου το θέμα ανεβαίνει, η παραλλαγή του να κατεβαίνει και αντίστροφα. Η παραλλαγή που προκύπτει από αυτή την τεχνική ονομάζεται «καθρέφτης» στην αντίστιξη.

Κανονικά το θέμα της φούγκας περνάει σε επόμενη φωνή αφού ολοκληρωθεί το άκουσμά του στην προηγούμενη. Ωστόσο στα τελικά στάδια της πορείας προς την κορύφωση της φούγκας είναι δυνατό, ανάλογα με τις ιδιότητες του θέματος, οι είσοδοι των φωνών να πυκνώνουν, δηλαδήδηλ. το θέμα να ακούγεται σε επόμενη φωνή πριν ολοκληρωθεί στην προηγούμενη.

Η φούγκα με δύο θέματα ονομάζεται διπλή, με τρία θέματα τριπλή κ.ο.κ. Τα επιπλέον θέματα μπορεί να εμφανίζονται συγχρόνως με το πρώτο θέμα, όπως για παράδειγμαπ.χ. στις ''τοκκάτες και φούγκες'' του Μπαχ, ή διαδοχικά. Στην τελευταία περίπτωση κάθε θέμα εκτίθεται και αναπτύσσεται σε αντίστοιχο αυτόνομο μέρος της φούγκας και τα δύο θέματα να εμφανίζονται μαζί μόνο στην επανέκθεση. Μιά άλλη περίπτωση, που αναφέρθηκε ήδη πιο πάνω, είναι η αξιοποίηση της αντίστιξης στην απάντηση του θέματος σαν δεύτερο θέμα. Σε τέτοιες φούγκες το δεύτερο αυτό θέμα μπορεί να αξιοποιείται ως σταθερή συνοδεία του πρώτου θέματος σε όλες τις εμφανίσεις του, είτε ως αυτόνομο δεύτερο θέμα σε χωριστό μέρος μετά την έκθεση και την ανάπτυξη του πρώτου θέματος.

Ένας ακόμη τύπος φούγκας είναι και η ''φούγκα μετάθεσης'' ([[permutation fugue]]), ένα είδος που αποτελεί συνδυασμό φούγκας και αυστηρού [[Κανόνας (μουσική)|κανόνα]]. Όπως και στην κλασσική φούγκα, κάθε φωνή διαδέχεται η μία την άλλη με το θέμα, κατά το πρότυπο της [[Έκθεση (μουσική)|έκθεσης]] (βλ. πιο πάνω). Εδώ, αντί απάντησης και αντιθέματος, κάθε φωνή συνεχίζει με δύο ή περισσότερα θέματα, πάντα αντιστικτικά ως προς τις άλλες φωνές. Με αυτό το πρότυπο κάθε φωνή εκθέτει τα [[Θέμα (μουσική)|θέματα]] διαδοχικά και επαναλαμβάνει το μουσικό υλικό μέχρι να ολοκληρωθεί η πλήρης έκθεση των θεμάτων. Κατά την ανάπτυξη μιας τέτοιας φούγκας είναι μάλλον απίθανο να ακουστούν όλες οι είσοδοι θεμάτων για κάθε φωνή (δηλαδήδηλ. οι 'μεταθέσεις') κι αυτό από συμβαίνει καθαρά από άποψη αναλογικότητας: όσο περισσότερες φωνές υπάρχουν σε μια φούγκα, τόσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των πιθανών 'μεταθέσεων'. Ως εκ τούτου οι συνθέτες ασκούν περικοπές στο μουσικό υλικό, κρατώντας τα πλέον εύηχα μέρη και κατά συνέπεια περιορίζοντας την ελεύθερη αντίστιξη, τα επεισόδια και τις επανεκθέσεις του αρχικού θέματος (στην αρχική τονικότητα). Ένα κλασσικό παράδειγμα ''φούγκας μετάθεσης'' αποτελεί η χορωδιακή εισαγωγή στην καντάτα Himmelskönig, sei willkommen BWV182 του [[Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ]]. Ασυνήθιστη εξαίρεση αποτελεί η φούγκα από το έργο Passacaglia και Φούγκα σε ντο ελάσσονα, BWV 582 του Μπαχ, από την άποψη ότι έχει επεισόδια μεταξύ των εκθέσεων μετάθεσης.