Ταπητουργία στη Σπάρτη (Σπάρταλα) Μικράς Ασίας: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Η ταπητουργία στη Μικρά Ασία έχει μια μακραίωνη παράδοση, συνυφασμένη ιδιαίτερα με το νομαδικό τρόπο ζωής των τουρκικών φύλων που την κατοίκησαν σταδιακά από τον 11ο αιώνα μ.Χ. Καθώς τα φύλα αυτά απέκτησαν πιο μόνιμο χώρο κατοικίας, διαμορφώθηκαν τοπικά χαρακτηριστικά στα χαλιά και τα κιλίμια, που μας επιτρέπουν σήμερα να τα κατηγοριοποιούμε με βάση το τοπωνύμιο (π.χ. χαλιά του [[Ουσάκ]]/[[Uşak carpet]], της Περγάμου/ [[Bergama Carpet]], του Ικονίου/ [[Konya carpets]] κ.ο.κ.). Η Σπάρτη της Πισιδίας ([[Ισπάρτα]]) ήταν από τις τελευταίες περιοχές που ανέπτυξαν ταπητουργική παράδοση, στην οποία πολύ σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι Ελληνορθόδοξοι κάτοικοι της πόλης, τόσο στην οργάνωση της παραγωγής όσο και στην παροχή εργασίας. Η ταπητουργία της Σπάρτης αναπτύχθηκε ιδιαίτερα σε συνάρτηση με την εμπορική ζήτηση του τέλους του 19ου αιώνα και με τη δραστηριότητα της εταιρίας [[Oriental Carpets Manufacturers]], με την οποία συνεργάστηκαν οι πρωτοπόροι κατασκευαστές χαλιού της Σπάρτης, όπως ο [[Πρόδρομος Γρηγοριάδης]] και ο [[Ιορδάνης Στύλογλου]], o Σωκράτης και o Δαμιανός Καχραμάνογλου, o Φιλιππος Ε. Καχραμάνογλου, o Μηνάς Κεχαγιόγλου, οι Θοδωρής και Ιωάννης Παπάζογλου, ο Αθανασιος Πεσματζόγλου, ο Νικόλαος Σουτσόγλου κά. Β.Η.<ref>Βογιατζόγλου , Μικρά Ασία, Η Άγνωστη Πισιδία, Η Καθημερίνη Επτά Ημέρες 16,3,1997.(11)</ref>

Ανίθετα με άλλες περιοχές της Μικράς Ασίας, όπου η ταπητουργική παράδοση ήταν μακραίωνη και οφειλόταν κυρίως στα τουρκικά φύλα που εγκαταστάθηκαν στις διάφορες περιοχές με την έλευση των Σελτζούκων στις αρχές του 11ου αιώνα, η εξέλιξη της ταπητουργικής παραγωγής στη Σπάρτη (Ισπάρτα) της Πισιδίας ήταν ένα επίτευγμα του τέλους του 19ου αιώνα και οφειλόταν κυρίως στην εμπορικληεμπορική και επιχειρηματική δεινότητα των Ελληνορθοδόξων κατοίκων της Σπάρτης, κάποιοι από τους οποίους είχαν την ευκαιρία να σπουδάσουν στη Σμύυρνη και σε άλλα κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και της Ευρώπης και να έρθουν σε επαφή με τεχνολογικές εξελίξεις αλλά και με το εμπορικό κλίμα της εποχής <ref>Ιστικοπούλου, Λ., Η ελληνική ταπητουργία και η ταπητουργός στη Μικρά Ασία (1860-1922), Αθήνα: Εστία, 2000.</ref>.

Η οργάνωση της παραγωγής στη Σπάρτη είναι ενδεικτική για την εκβιομηχάνιση της ταπητουργίας στη Μικρά Ασία. ΟΑρκετοί ΠρόδρομοςΣπαρταλήδες Γρηγοριάδης και οι αδελφοί Στύλογλουταπητουργοί προσπάθησαν αρχικά να παρακάμψουν τους εμπορικούς οίκους της Σμύρνης, είδαν όμως σύντομα ότι κάτι τέτοιο δεν ήταν εφικτό. Τελικά συνήψαν συμφωνία με την Oriental Carpets Manufacturers, η οποία αγόραζε μονοπωλιακά τα παραγόμενα χαλιά, ενώ παρείχε συχνά και πρώτες ύλες (π.χ. έτοιμα βαμμένα νήματα) ή και τεχνικούς για τη βελτιστοποίηση των προϊόντων και των διαδικασιών.<ref>Quataert, D., “Carpet making”, in Quataert, D., Ottoman Manufacturing in the Age of the Industrial Revolution, Cambridge: Cambridge University Press, 1993, 134-160.</ref> Η παραγωγή ήταν κατά βάση οικοτεχνική και το κύριο εργατικό δυναμικό αποτελούνταν από γυναίκες ή ακόμη και κορίτσια από την ηλικία των 8 ετών, όπως ήταν η συνήθης πρακτική σε όλα τα κέντρα ταπητουργίας της εποχής. Άλλωστε στην Οθωμανική ΑυτοκατορίαΑυτοκρατορία η παιδική εργασία ήταν αποδεκτή και διαδεδομένη, ενώ τα όρια ενηλικίωσης των ανθρώπων ως φορολογικών οντοτήτων ήταν πολύ χαμηλότερα από τα σημερινασημερινά. Η αμοιβή, οριζόταν ανά ποσότητα "κόμβων" που παραδίνονταν (σε αντίθεση με τα κεντρικά εργοστάσια της Oriental Carpets, όπου υπήρχε και αμοιβή βάσει οκταώρου κατά τα πρότυπα των μεγάλων εργοστασίων της δύσης)<ref>Τρακάκης, Γ., Η βιομηχανία εν Σμύρνη και εν τη ελληνική Μικρασία, επιμ. Χρ. Σολδάτος, Αθήνα: Τροχαλία, 1994.</ref>. Το βεβαιο είναι ότι οι αμοιβές των υφαντριών στη Σπάρτη ήταν πολύ χαμηλότερες, περίπου κατά το ήμισυ, από αυτές σε άλλα παραδοσιακά ταπητουργικά κέντρα, όπως στο Ουσάκ, όπως προκύπτει άλλωστε από τα αρχεία της ίδιας της εταιρίας Oriental Carpets Manufacturers. Ο λόγος μάλλον ήταν ότι οι ταπητουργοί της Σπάρτης ήθελαν με τον τρόπο αυτό να χτυπήσουν τον ανταγωνισμό, δημιουργώντας ένα νέο μεγάλο ταπητουργικό κέντρο, με προοπτική σταδιακά να αυξήσουν τις τιμές τους αλλά και τις αμοιβές προς το εργατικό προσωπικό.

Τα χαλιά τύπου Σπάρτης δεν ήταν ιδιαίτερα υψηλής ποιότητας, συγκριτικά με άλλα ανατολίτικα χαλιά, ακόμη και για τα δεδομένα της Μικράς Ασίας. Ωστόσο η ποιότητά τους ήταν σταθερή, γεγονός που ενίσχυε την εμπορική τους αξία. Καθώς πολλά απο αυτά ανήκαν στον τύπο του μουσουλμανικού χαλιού προσευχής, κυριαρχούσαν τα τριγωνικά μοτίβα που θυμίζουν κόγχη προσευχής (μιχράμπ). Ο τύποςτου χαλιού Σπάρτα, που ο Καχραμάνος το θεωρει τυποποιημένο δημιούργημα του 19ου αιώνα, είναι χαλίχαμηλότερης ποιότητας υφασμένο με νηματα δίκλωνα και λιγότερους κόμπους, ενώ τα σχέδιά του είναι τα τα γνωστά μικρασιατικά με καποια ιδιαίτερη προτίμηση στα σχέδια των χαλιων τύπου "Ουσακ" με κεντρικό μενταγιόν, δακοσμημένες γωνίες και χρώματα ζωντανά και χαρούμενα. Όπως και αλλού, τα παλαιότερα φυσικά χρώματα αντικαταστάθηκαν από χημικές βαφές, ενώ η αποκλειστική χρήση μαλλιού προβάτου έδωσε τη θέση της σε έναν συνδυασμό: για το υφάδι χρησιμοποιούσαν μαλλί, ενώ για τo στημόνι βαμβάκι ή λινάρι.

Η παραγωγή των χαλιών στη Σπάρτη ακολούθησε τεχνολογικές λύσεις της εποχής, όπως η αντικατάσταση φυτικών βαφών από χημικές, οι οποίες ήταν φτηνότερες. Οι ανιλίνες που χρησιμοποιήθηκαν στην αρχή αποδείχθηκαν αστααθείςασταθείς, σύντομα όμως η χημεία προόδευσε και οι νέες συνθετικές βαφές παρείχαν σταθερά και τυποποιημένα χρώματα, που εγγυώνταν την επανάληψη ενός σχεδίου με το ίδιο αισθητικό αποτέλεσμα. ΤαΗ σχέδιααποτύπωση δίνονταντων στις εργάτριεςσχεδίων σε αρκετάμιλιμετρέ μεγάλες λεπτομέρειεςχαρτί(millimetré),τεχνική ώστετην ναοποία εξασφαλίζεταιεισήγαγε ηστην ακρίβειαΣπάρτη τηςο απόδοσης.Ιορδάνης ΜάλισταΣτύλογλου, γινότανεπέτρεπε χρήσηστις τηςεργάτριες αποτύπωσηςνα τουλαμβάνουν σχεδίουτα σεσχέδια μιλιμετρέμε χαρτί,μεγάλες τεχνικήλεπτομέρειες στηνκαι οποίανα διέπρεψετα οαναπαράγουν Ιορδάνηςστον Στύλογλου,αργαλειό. διευκολύνονταςΜε την τυποποίησηκαινοτομία τωναυτή σχεδίωνεξασφαλίζεται η ακρίβεια της απόδοσης αλλά και τωνη χρήση νέων πρωτότυπων σχεδίων, χρωμάτων που γνώριζαν ζήτηση στο εξωτερικόΤ. <ref>Παπαδάκη, Ι.-Α., «Ο σπαρταλής Ιορδάνης Στύλογλου (1875-1948). Συμβολή στην ανάπτυξη της ταπητουργίας στην Σπάρτη της Μικράς Ασίας»,Δελτίο της Εταιρείας Μελέτης τηςΚαθ’ ημάς Ανατολής 2 (2006), 161-175.</ref>.

Ο ελληορθόδοξος πληθυσμός της Σπάρτης άρχισε να υφίσταται διώξεις από το 1915, όταν μεγάλο μέρος του ανδρικού πληθυσμού οδηγήθηκε στα "τάγματα εργαασίς", τα περίφημα Αμελέ Ταμπουρού, όπως άλλωστε συνέβη και σε πολλές άλλες πόλεις και περιοχές της ενδοχώρας της Μικράς Ασίας. Το 1922 τα γυναικόπαιδα ανγκάστηκαν επίσης να φύγουν υπό στρατιωτική απειλή. Μέσω του λιμανιού της Αττάλειας περαιώθηκαν στο Βόλο και στον Πειραιά και άρχισε η διασπορά τους σε διάφορα σημεία της Ελλάδας. Ο κυριότερος όγκος των Σπαρταλήδων και των λοιπών Πισιδών εγκαταστάθηκε στους Ποδαράδες, δημιουργώντας τον πυρήνα της σημερινής Νέας Ιωνίας. Η επιλογή της περιοχής δεν ήταν τυχαία, καθώς την περιοχή διέρρεε το ρέμα το Ποδονίφτη, γεγονός που την καθιστούσε κατάλληλη για ταπητουργικές και υφανουργικές δραστηριότητες. Πράγματι, οι πρώτοι εγκατασταθέντες, δανειζόμενοι κεφάλαια από την Εθνική Τράπεζα ή και με άλλους πόρους, έστησαν αργαλειούς σε μικρές βιοτεχνικές μοναδες. Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων, άλλωστε, δημιούργησε άμεσα τις προϋποθέσεις για τη βιοτεχνική και βιομηχανική ανάπτυξη, αφού αγόρασε μεγάλα τεμάχια γης τα οποία σχεδόν χάρισε σε επιχειρηματίες, προκειμένου αυτοί εντός τριετίας να αρχίσουν να παράγουν.<ref>Σαπουντζάκης, Χ., Χριστοδούλου, Λ., Νέα Ιωνία: Ποδαράδες,. Το ταπητουργικό κέντρο της Ελλάδας, Ελευθεροτυπία, 20 Οκτωβρίου 2013</ref> Μερικοί από τους γνωστούς ταπητουργούς ήταν ο Ιορδάνης Στύλογλου, οι Δουρμούσογλου, οι Μποσταντζόγλου και άλλοι. Η ταπητουργική δραστηριότητα σύντομα άνθισε παίρνοντας χαρακτήρα βιομηχανικό, με περίπου 1200 εργάτριες που εργάζονταν εντός των βιομηχανικών μονάδων και άλλες που εξακολουθούσαν να παίρνουν εργασία σto σπίτι.<ref>Όλγα Βογιατζόγλου, «Η βιομηχανική εγκατάσταση στη Νέα Ιωνία - Παράμετρος εγκατάστασης», στο συλλογικό τόμο Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα, ό.π., σσ. 150-156</ref> Αρκετοί από τους ταπητουργούς άρχισαν παράλληλα να ασκούν και υφαντουργική δραστηριότητα, ασχολούμενοι αρχικά με την εριουργία και στη συνέχεια και με τη βαμβακουργία ακόμη και με τη μεταξουργία. Η παράλληλη αυτή δραστηριότητα βοήθησε όσους την ασκούσαν να παραμείνουν στο βιομηχανικό στίβο και μετά το 1929, όταν το αμερικανικό "κραχ" προκάλεσε ραγδαία πτώση της ζήτησης των χαλιών, δεδομένου ότι το 90% περίπου της παραγωγής προοριζόταν για το εξωτερικό. Την ίδια περίοδο αρκετοί εκκολαπτόμενοιΜικρασιάτες βιοτέχνες και βιομήχανοι άρχισαν να συνεταιρίζονται, προκειμένου να εξασφαλίσουν κεφάλαια για την επέκταση των δραστηριοτήτων τους: τα μικρά εργοστάσια εξελίχθηκαν σε μεγαλύτερες μονάδες, όπως συνέβη με τη "Στερλίνα" των Στύλογλου, που συνεταιρίστηκαν με τους Εφραίμογλου και Αθανάσογλου στην εριουργία "Τρία Άλφα" που επιβιώνει ως τις μέρες μας, ή με την υφαντουργία "Μουταλάσκη", που ξεκίνησε από τους Τσαλίκογλου και εξελίχθηκε μετά το συνεταιρισμό με τους Σινιόσογλου. Το 1924 ιδρύθηκε μάλιστα ο πρώτος ταπητουργικός συνεταιρισμός με την επωνυμία "Ταπητουργικός Συνεταιρισμός Σπάρτης Πισιδίας Π.Ε." με στόχο την προαγωγή της ταπητουργίας και την επίτευξη καλύτερων όρων χρηματοδότησης από την Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων αλλά και από τραπεζικούς φορείς. Δύο άλλες μεγάλες ταπητουργίες, η Ελληνική Ταπητουργία και η Ανατολική Ταπητουργία ιδρύθηκαν έξω από τη βιομηχανική ζώνη της Ελευθερούπολης (Νέα Ιωνία-Περισσό), ενώ την ίδια περίοδο είχε αρχίσει η ταχεία ανάπτυξη της Ελληνικής Εριουργίας που είχε ιδρυθεί το 1918, λίγο πριν την έλευση των προσφύγων.

Στην άλλη πλευρα του Αιγαίου, η ταπητουργική δρστηριότηταδραστηριότητα συνεχίστηκε στη Σπάρτη από τους Τούρκους κατοίκους, και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Μάλιστα η Σπάρτη εξελίχθηκε, παράλληλα με τη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη, σε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα πλύσης χαλιών, που αποτελούσε σημαντικό στάδιο του φινιρίσματός τους, σύμφωνα τουλάχιστον με τη μελέτη του παγκόσμιου εμπορίου στα μέσα του 20ού αιώνα.<ref>Bureau of Foreign and Domestic Commerce, World Trade in Commodities, United States 1949, vol. 7, parts 9-24. </ref>