Μυκηναϊκός πολιτισμός: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Οι περίοδοι εξέλιξης του Μυκηναϊκού Πολιτισμού ορίζονται με διάφορα κριτήρια. Από χρονολογική άποψη σημαντική είναι η κεραμική, η οποία, καθώς εξελίσσεται με σχετικά γοργούς ρυθμούς, επιτρέπει την οριοθέτηση σύντομων φάσεων και την κατάρτιση ενός ευέλικτου χρονολογικού συστήματος. Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός καλύπτει χρονολογικά τις κεραμικές φάσεις Υστεροελλαδική (συντ. ΥΕ) Ι, ΙΙ και ΙΙΙ, με μικρότερες υποδιαιρέσεις. Φαινόμενα που προοιωνίζονται την εμφάνισή του παρατηρούνται ήδη κατά τη Μεσοελλαδική (ΜΕ) ΙΙΙ και παλιότερα. Η [[απόλυτη χρονολόγηση]] αυτών των φάσεων σε ημερολογιακά έτη π.Χ. παρουσιάζει διακυμάνσεις και οι αριθμοί που δίνονται στο διπλανό χρονολογικό πίνακα είναι ενδεικτικοί. Ακολουθούν σε γενικές γραμμές την άποψη της «υψηλής χρονολόγησης», που είναι σήμερα η περισσότερο αποδεκτή, και τοποθετεί τις εξελίξεις μέχρι και 100 χρόνια παλιότερα απ' ό,τι η «χαμηλή χρονολόγηση».

Σημαντικότερη πηγή για την πολιτισμική γεωγραφία του μυκηναϊκού κόσμου παραμένουν τα αρχαιολογικά ευρήματα, με δεύτερη σημαντικότερη τα κείμενα της [[Γραμμική Β|Γραμμικής Β]] γραφής. Η μελέτη της μυκηναϊκής γεωγραφίας με βάση την ''[[Ιλιάδα]]'' και την ''[[Οδύσσεια]]'', που κυριάρχησε στην έρευνα τις προηγούμενες δεκαετίες, είναι εν πολλοίς παραπλανητική. Τα ομηρικά έπη στη μορφή που τα έχουμε σήμερα χρονολογούνται τουλάχιστον πέντε αιώνες ή δεκαπέντε γενιές μετά το τέλος του Mυκηναϊκού Πολιτισμού και είναι έργα ποιητικά-μυθολογικά, όχι ιστορικά-γεωγραφικά. Η συντριπτική πλειοψηφία των σύγχρονων ερευνητών αποδέχεται την άποψη του Moses Finley ότι τα ομηρικά έπη αντικατοπτρίζουν την εποχή που γράφτηκαν, καθώς και την αμέσως προηγούμενη περίοδο, και συνεπώς δεν αποτελούν «οδηγό» για τον μυκηναϊκό κόσμο.<ref>T.G. Palaima, "Mycenaean Religion", στο: C.W. Shelmerdine (επιμ.), ''The Cambridge Companion to the Aegean Bronze Age'', Cambridge 2008, σ. 348.</ref> Η αντιπαραβολή των μυκηναϊκών αρχαιολογικών και των ομηρικών λογοτεχνικών δεδομένων είναι θεμιτή στο βαθμό που συνειδητοποιείται ότι από αυτή την αντιπαραβολή φωτίζονται περισσότερο τα ίδια τα ομηρικά έπη και ειδικότερα η ποιητική εκμετάλλευση του παρελθόντος από τον ποιητή τους, παρά ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός ως ιστορικό φαινόμενο. [[Αρχείο:Mycenaean World Greek.png|thumb|260px|left|Χάρτης του Μυκηναϊκού πολιτισμού 1400-1100 π.Χ.]] Με βάση, λοιπόν, τη γεωγραφική εξάπλωση του λεγόμενου «μυκηναϊκού πακέτου» αρχαιολογικών ευρημάτων (ανακτορικό κτήριο τύπου μεγάρου, Γραμμική Β γραφή, θολωτοί και θαλαμοειδείς τάφοι, τροχήλατη στιλβωτή κεραμική μελανού σε ανοικτό βάθος),<ref>B. Feuer, "Being Mycenaean: A View from the Periphery", ''American Journal of Archaeology'' 115, 2011, σσ. 507-536 και ειδικότερα σ. 530.</ref> τον γεωγραφικό πυρήνα του μυκηναϊκού κόσμου συγκροτεί η νότια ηπειρωτική [[Ελλάδα]] με την [[Πελοπόννησος|Πελοπόννησο]], την ανατολική [[Στερεά Ελλάδα]] ([[Αττική]], [[Νομός Βοιωτίας|Βοιωτία]]) και την [[Εύβοια]].<ref>B. Feuer, "Being Mycenaean: A View from the Periphery", ''American Journal of Archaeology'' 115, 2011, σ. 523 εικ. 3 (χάρτης).</ref> Ιδιαίτερη συγκέντρωση αρχαιολογικών θέσεων, στις οποίες περιλαμβάνονται και ανακτορικές ακροπόλεις, παρουσιάζουν η [[Νομός Αργολίδας|Αργολίδα]] και η [[Νομός Μεσσηνίας|Μεσσηνία]], που μπορούν να θεωρηθούν τα δύο αρχαιότερα και σημαντικότερα κέντρα του Μυκηναϊκού Πολιτισμού, αν και η εικόνα αυτή οφείλεται ως ένα βαθμό στο γεγονός ότι αυτές οι περιοχές είναι και οι πιο εντατικά ερευνημένες. Σημαντικά αρχαιολογικά κατάλοιπα έχουν έλθει στο φως τα τελευταία χρόνια στην ευρύτερη περιοχή του [[Βόλος|Βόλου]], που επιτρέπουν να εντάξουμε και τη [[Θεσσαλία]] στις περιοχές εξάπλωσης του Μυκηναϊκού Πολιτισμού, όπως και την [[Ήπειρος|Ήπειρο]],<ref>Tandy, p. xii. "Figure 1: Map of Epirus showing the locations of known sites with Mycenaean remains"; Tandy, p. 2. "The strongest evidence for Mycenaean presence in Epirus is found in the coastal zone of the lower Acheron River, which in antiquity emptied into a bay on the Ionian coast known from ancient sources as ''Glykys Limin'' (Figure 2-A)."</ref> αλλά και την [[Μακεδονία (διαμέρισμα)|Μακεδονία]].<ref>[http://aegeobalkanprehistory.net/img_articles/thumbs/tmb_75.jpg Aegeobalkan Prehistory - Mycenaean Sites]</ref>

Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός εξαπλώθηκε σταδιακά προς νότια και ανατολικά μέσω των θαλάσσιων δρόμων, ώστε για την εποχή ακμής του, το 13^ο αι. [[Κοινή Χρονολογία (Χρονολόγηση)|Π.Κ.Χ.]], να μπορεί να αναγνωριστεί μια ομοιογενής πολιτισμική σφαίρα επιρροής του Μυκηναϊκού Πολιτισμού τουλάχιστον στο χώρο του Αιγαίου, η λεγόμενη «Μυκηναϊκή Κοινή». Τα άφθονα ευρήματα εισηγμένης μυκηναϊκής κεραμικής στα νησιά του Αιγαίου και σε ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο, καθώς και η ανάπτυξη επιτόπιων απομιμήσεων, δίνουν τα σημαντικότερα στοιχεία. Ωστόσο από μόνη της η κεραμική δεν αποδεικνύει και την παρουσία Mυκηναίων εποίκων ούτε και διαφωτίζει τη σχέση πιθανών τέτοιων εποίκων με τους ιθαγενείς πληθυσμούς. Η παρουσία σε μια περιοχή ξένων ταφικών ή λατρευτικών εθίμων, που είναι στενά συνδεδεμένα με ένα λαό, και η γραφή, ως ενδεικτική της γλώσσας του, δίνουν πιο ισχυρές ενδείξεις. Με βάση αυτά τα δεδομένα θεωρείται σχεδόν βέβαιη η παρουσία Μυκηναίων στα νησιά του Αιγαίου και την [[Κρήτη]] από την ΥΕ ΙΙΒ (περ. 1420 [[Κοινή Χρονολογία (Χρονολόγηση)|Π.Κ.Χ.]]), στις [[Κυκλάδες]] από την ΥΕ ΙΙΙΑ1, στην [[Κύπρος|Κύπρο]] από την ΥΕ ΙΙΙΑ1 (περ. 1400 [[Κοινή Χρονολογία (Χρονολόγηση)|Π.Κ.Χ.]]) τα [[Δωδεκάνησα]] και τα παράλια της Μ. Ασίας λίγο αργότερα. Η εξάπλωση των Μυκηναίων στα νησιά του Αιγαίου, όπου προηγουμένως κυριαρχούσαν οι Μινωίτες, σχετίζεται ασφαλώς με τη μυκηναϊκή κυριαρχία στην Κρήτη.

Γραπτές πηγές των Χετταίων μιλούν για τo βασίλειo ''Αχιγιάβα'', το οποίο οι σύγχρονοι μελετητές θεωρούν ότι ταυτίζεται με τον μυκηναϊκό κόσμο (Αχαιούς) ή τουλάχιστον με τμήμα του.<ref>{{cite journal|last=Beckman Gary Michael, Cline Eric H., Bryce, R Trevor .|title=The Ahhiyawa Texts|journal=Writings from the ancient world / Society of Biblical Literature,|year=2012|issue=28|page=5|url=http://www.sbl-site.org/assets/pdfs/pubs/061528P.front.pdf|issn=1570-7008|quote=}}</ref><ref>Jorrit Kelder. [http://www.academia.edu/3785460/Ahhiyawa_and_the_World_of_the_Great_Kings._A_Re-evaluation_of_Mycenaean_Political_Structures Ahhiyawa and the World of the Great Kings. A Re-evaluation of Mycenaean Political Structures], Talanta XLVI, 2012, X-X, σελ. 1.</ref><ref>[http://www.pi-schools.gr/books/gymnasio/arxai_ist_a/ist_a_bm_1_75.pdf Αρχαία Ιστορία, Α' Γυμνασίου]. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, σελ. 32</ref> Επιπλέον, η ''Μιλλάβαντα'' των Χετταιικών πηγών έχει ταυτιστεί με την [[Μίλητος|Μίλητο]], η οποία εμφανίζεται στα σχετικά κείμενα ως τμήμα της επικράτειας Αχιγιάβα.<ref>Ivo Hajnal, [http://www.scribd.com/doc/83921116/Mycenaean-Anatolian-CONTACT-HAJNAL Graeco-Anatolian Contacts in the Mycenaean Period]{{dead link|date=June 2015}}, σελ. 2</ref>

Από τη μυκηναϊκή αρχιτεκτονική είναι γνωστές οχυρές [[ακρόπολη|ακροπόλεις]], που περιλαμβάνουν [[ανάκτορο|ανάκτορα]], και ταφικά μνημεία. Τειχισμένες ακροπόλεις έχουν βρεθεί στην [[Τίρυνθα]], τις [[Μυκήνες]] και τη [[Μιδέα]] της [[Νομός Αργολίδας|Αργολίδα]]ς, στη Λάρισα του Άργους, στον [[Γλα]] της [[Νομός Βοιωτίας|Βοιωτία]]ς, καθώς και στην [[Αθήνα]], στη θέση της μεταγενέστερης [[Ακρόπολη]]ς. Οι Έλληνες της πρώτης χιλιετίας αισθάνονταν δέος βλέποντας τα ερείπια των μυκηναϊκών ακροπόλεων και απέδιδαν την κατασκευή τους στους [[Κύκλωπες]]. Από εκεί προήλθε ο χαρακτηρισμός των μυκηναϊκών τειχών ως «[[Κυκλώπεια τείχη|κυκλώπειων]]».

! style="padding:0.5em 1em; background:#ccf;" colspan="2"| Επαγγέλματα στα μυκηναϊκά κείμενα

Ανώτατος άρχοντας ενός μυκηναϊκού βασιλείου είναι ο ''wa-na-ka'' ({{πολυτονικό|ἄναξ}}). Η εξουσία του δεν στηρίζεται σε προσωποπαγές δίκαιο και δυναστικές γενεαλογίες, αλλά στην ικανότητά του να ρυθμίζει την αναδιανομή προϊόντων και υπηρεσιών στα όρια του βασιλείου του, να οργανώνει πλούσια συμπόσια με πάνδημη συμμετοχή και να εξασφαλίζει την εύνοια των θεών με την οργάνωση και διεξαγωγή της λατρείας. Υπάρχουν μαρτυρίες ότι αναγνωριζόταν και στον ίδιο θεϊκή υπόσταση, και εδώ φαίνεται η επίδραση της μινωικής ιδεολογίας της εξουσίας στη μυκηναϊκή. Ο ''wa-na-ka'' δεν φαίνεται να διεκδικούσε κύρος με την απόδοσή του στο πεδίο της μάχης, όπως οι ομηρικοί ή οι μακεδόνες βασιλείς αργότερα. Η αρχηγία του στρατού ήταν ίσως υπόθεση ενός άλλου ανώτατου αξιωματούχου, του ''ra-wa-ke-ta'' («αρχηγός του λαού», από το {{πολυτονικό|λαός}} + {{πολυτονικό|ἄγω}}), που εμφανίζεται δεύτερος στην ιεραρχία. Έτσι εξηγείται μια σημαντική ιδιομορφία των μυκηναϊκών βασιλείων, η αδιαφορία των αρχείων και της τέχνης για τον άνακτα ως άτομο, για το όνομα, την ιστορία και τη γενεαλογία του. Ένα σώμα ανώτατων πολεμιστών κοντά στον άνακτα αποτελούσαν οι ''e-qe-ta'' ({{πολυτονικό|ἐπέται}}, ακόλουθοι, σύντροφοι).

Ο τίτλος ''qa-si-re-u'' ({{πολυτονικό|βασιλεύς}}) υπάρχει στα μυκηναϊκά κράτη, η έννοιά του όμως είναι ασαφής και οπωσδήποτε δεν δηλώνει τον ανώτατο άρχοντα. ''qa-si-re-u'' είναι περισσότεροι από ένας στην Πύλο και ασχολούνται, σε μια περίπτωση, με την επιστασία χαλκουργών. Έχουν ίσως και θρησκευτικά καθήκοντα, όπως ο {{πολυτονικό|ἄρχων βασιλεύς}} στην Κλασική Περίοδο, καθώς και καθήκοντα τοπικού άρχοντα. Ο ''ko-re-te'' με βοηθό έναν ''po-ro-ko-re-te'' (περιέχει το πρόθεμα {{πολυτονικό|προ-}}) ηγείται ενός οικονομικού διαμερίσματος από τα 16 που είναι γνωστά στο βασίλειο της Πύλου σαν ένα είδος επάρχου (πρβλ. ''curator'' και ''procurator'' της [[Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία|Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας]]). Τα κείμενα της [[Γραμμική Β|Γραμμικής Β]] αναφέρουν πλήθος άλλων αξιωματούχων, των οποίων οι τίτλοι όμως δεν έχουν ερμηνευθεί ακόμη ικανοποιητικά.

! colspan="4" style="padding:0.5em 1em; background:#ccf;" | Θεότητες στα μυκηναϊκά κείμενα

Τα Μυκηναϊκά ανακτορικά κέντρα ανέπτυξαν σημαντική πολεμική δραστηριότητα με σημαντικές καινοτομίες και ιδιαιτερότητες σε σχέση με τους υπόλοιπους πολιτισμούς της εποχής του Χαλκού της Ανατολικής Λεκάνης της Μεσογείου. Από τις σωζόμενες αναφορές των πινακίδων Γραμμικής Β της Κνωσού και Πύλου παρατηρούμε την κατασκευαστική εξειδίκευση των ανακτορικών κέντρων σε μαζικές κατασκευές οπλισμού. Τέσσερις μεταλλικές φολίδες θωράκισης οι οποίες έχουν βρεθεί στις Μυκήνες , στην Σαλαμίνα, στην Τίρυνθα και στο ναυάγιο του Uluburun της Τουρκίας υποδεικνύουν την χρήση φολιδωτών θωράκων απο τους Μυκηναίους<ref>{{Cite book|title=Bronze age military equipment|last=Howard|first=Dan|publisher=Pen and sword military publishing|year=2011|isbn=184884293|location=South Yorkshire|page=74}}</ref>. Σημαντικά ευρήματα από την Καδμεία της Θήβας, την Κνωσσό αλλά περισσότερο από την την μεγάλη ανασκαφική ανακάλυψη της διάσημης "''[[:en:Dendra_panoply|Πανοπλίας των Δενδρών]]''" απο τον Paul Astrom στα Δενδρά Αργολίδας<ref>{{Cite book|title=The Cuirass Tomb and other finds at Dendra|last=Astrom|first=Paul|publisher=Studies in Mediterranean Archaeology Vol IV|year=1977|isbn=9185058033|location=Lund|page=7-22}}</ref>, σημειώνουν την χρήση χάλκινης ελασματικής θωράκισης κορμού για τον πρόμαχο Μυκηναίο Πολεμιστή κατά την Μέση και Ύστερη περίοδο.