Εκπαίδευση των Ελλήνων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Η κατάκτηση από τους Οθωμανούς και των τελευταίων εστιών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στα μέσα του 15ου αιώνα και κυρίως η Άλωση είχαν ως συνέπεια την αιφνίδια διακοπή και της πνευματικής ζωής του Ελληνισμού γενικά και ειδικά της εκπαιδευτικής ζωής του. Οι κύριοι λόγοι ήταν η φυγή όλων σχεδόν των Ελλήνων λογίων στη Δυτική Ευρώπη,<ref>Ι.Κ.Βογιατζίδης, «Ιστορικαί μελέται.4. Το χάσμα εν τη πνευματική παραδόσει του Ελληνικού λαού», Επ. Επ. Φιλ. Σχ. Αριστ.Παν.Θεσ/ίκης, τομ.2 (1932), σελ.261κ.εξ,266 κ.εξ</ref> ο μαρασμός των πνευματικών κέντρων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ([[Κωνσταντινούπολη]],<ref>Για την πνευματική παρακμή στις παραμονές της Άλωσης της βυζαντινής πρωτεύουσας δες: Ι.Κ.Βογιατζίδης, «Ιστορικαί μελέται.4. Το χάσμα εν τη πνευματική παραδόσει του Ελληνικού λαού», Επ. Επ. Φιλ. Σχ. Αριστ.Παν.Θεσ/ίκης, τομ.2 (1932), σελ.241κ.εξ.</ref> [[Θεσσαλονίκη]], [[Τραπεζούντα]], [[Μυστράς]]), η σοβαρή μείωση του πληθυσμού των αστικών κέντρων, η μεγάλη κάμψη κάθε οικονομικής δραστηριότητας και η εξαθλίωση των πληθυσμών και οι δημογραφικές μεταβολές που σημειώθηκαν στις κατακτημένες περιοχές λόγω της φυγής των πληθυσμών και η εποίκησης άλλων από τουρκικούς ή σλαβικούς πληθυσμούς.<ref> Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. |σ=27</ref>}}<ref> Ιωάννης Χασιώτης, Μεταξύ Οθωμανικής κυριαρχίας και ευρωπαϊκής πρόκλησης. Ο Ελληνικός κόσμος στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, εκδ.University Sudio Press, Θεσσαλονίκη, 2001, σελ.86</ref>

Στις πρώτες δεκαετίες μετά την Άλωση συναντάμε δυο -τρία σχολεία ενώ μερικοί από τους τελευταίους λόγιους που απέμειναν στην Τουρκοκρατούμενη ανατολή είχαν κάποια διδακτική δράση.<ref>Χρήστος Πατρινέλης, «Από την Άλωση ως τις απαρχές της πρώτης αναγεννήσεως της παιδείας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.Ι (1974), σελ.368-369</ref> Οι λύσεις αναζητήθηκαν στην επιστράτευση των ελάχιστων μορφωμένων εκείνης της περιόδου, που προέρχονταν από τις τάξεις των κληρικών και των μοναχών.<ref> Ιωάννης Χασιώτης, Μεταξύ Οθωμανικής κυριαρχίας και ευρωπαϊκής πρόκλησης. Ο Ελληνικός κόσμος στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, εκδ.University Sudio Press, Θεσσαλονίκη, 2001, σελ.86</ref> Ο Γεώργιος Σχολάριος ιδρύει την Πατριαρχική Σχολή τον ίδιο χρόνο της ανόδου του στον Πατριαρχικό θρόνο (1454).<ref>Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ. Β1 Τουρκοκρατία 1453-1669. Οι ιστορικές βάσεις της νεοελληνικής κοινωνίας και οικονομίας, Θεσσαλονίκη, 1964, σελ. 221</ref> Επρόκειτο για μια σχολή με υποτυπώδη οργάνωση, ισχνούς οικονομικούς πόρους και περιορισμένη ακτινοβολία.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. |σ=61</ref>}} Παράλληλα λειτουργούν και τα λεγόμενα «κοινά σχολεία» (scholae triviales)-τα στοιχειώδη εκπαιδευτήρια της πρωτοβάθμιας παιδείας<ref> Ιωάννης Χασιώτης, Μεταξύ Οθωμανικής κυριαρχίας και ευρωπαϊκής πρόκλησης. Ο Ελληνικός κόσμος στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, εκδ.University Sudio Press, Θεσσαλονίκη, 2001, σελ.87</ref> στους νάρθηκες των εκκλησιών ή σε ένα κελί των μονών.<ref>Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ. Β1 Τουρκοκρατία 1453-1669. Οι ιστορικές βάσεις της νεοελληνικής κοινωνίας και οικονομίας, Θεσσαλονίκη, 1964, σελ. 252</ref> Η κατάσταση της εκπαίδευσης στις επαρχίες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στο β μισό του 15ου αιώνα κινείτο σε μηδαμινά επίπεδα.<ref>Ι.Κ.Βογιατζίδης, «Ιστορικαί μελέται.4. Το χάσμα εν τη πνευματική παραδόσει του Ελληνικού λαού», Επ. Επ. Φιλ. Σχ. Αριστ.Παν.Θεσ/ίκης, τομ.2 (1932), σελ.274</ref> Στα Ιωάννινα η Σχολή των Δεσπότων μετατρέπεται σε κατοικία των χριστιανών μετά την παράδοση της πόλης στους Τούρκους.<ref>Αθηναγόρας, Μ. Πρωτοσύγκελος, «Η εν τω φρουρίω των Ιωαννίνων σχολή των Δεσποτών (Ιστορικαί επανορθώσεις)», Δελτίον Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ. 8 (1922),σελ.559</ref> Γενικά η πρώιμη περίοδος της Τουρκοκρατίας χαρακτηρίζεται από την παντελή έλλειψη κοσμικών, επίσημων διδακτηρίων.<ref>Απόστολος Διαμαντής, « Η εκπαίδευση κατά την πρωίμη Τουρκοκρατία και το ζήτημα των εκκλησιαστικών προνομίων», Πρακτικά Συνεδρίου: Παιδεία και Εθνική Συνείδηση στον Ελληνικό κόσμο: Από την Άλωση μέχρι τις παραμονές της Επανάστασης του 1821. Ζητήματα έρευνας και ερμηνείας, Αθήνα, 2014, σελ. 62</ref>

Ο Πατριάρχης [[Ιερεμίας Β΄ Τρανός]] συγκαλεί σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1593 και μεταξύ άλλων αποφασίζεται οι ορθόδοξοι μητροπολίτες που ήταν στην δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου να ιδρύσουν σχολεία. Από την εποχή αυτή γενικεύεται η ίδρυση σχολείων και διαχέεται η παιδεία έξω από τα όρια της αρχιεπισκοπής Κωνσταντινούπολης. Στην σύνοδο ήταν παρόντες ο [[Μελέτιος Πηγάς]] Πατριάρχης Αντιοχείας που εξέφραζε και τη γνώμη των Ιωακείμ Αντιοχείας και Σωφρονίου Ιεροσολύμων.<ref>Σοφία Ηλιάδου-Τάχου – Ανδρέας Ανδρέου,« Οι δομές της παιδείας στα «κρυφά σχολειά» (1453-1912). Από το μύθο στην επιστημονική προσέγγιση της Ελληνικής παιδείας την περίοδο της Οθωμανοκρατίας», ΚΘ΄ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ 16-18 Μαΐου 2008, Θεσσαλονίκη, 2009, σελ.94</ref> Η απόφαση αυτή, η οποία όριζε συγκεκριμένα, «''έκαστον επίσκοπον εν τη αυτού παροικία φροντίδα και δαπάνην την δυναμένην ποιείν, ώστε τα Θεία και Ιερά γράμματα δύνανται διδάσκεσθαι βοηθείν δεν κατά δύναμιν τοις εθέλουσι διδάσκειν και τοις μαθείν προαιρουμένοις εάν των επιτηδείωνχρείαν έχωσι''»,<ref>Νεοκλής Σαρρής, Οσμανική πραγματικότητα. Συστημική παράθεση δομών και λειτουργιών. II Η δοσιματική διοίκηση, εκδ.Αρσενίδης, χ.χ., σελ. 376</ref> δεν είχε άμεσα και θεαματικά αποτελέσματα ωστόσο η σημασία της έγκειται στο ότι η ηγεσία της Εκκλησίας αναλάμβανε επίσημα την εποπτεία της εκπαίδευσης των υπόδουλων Ελλήνων και από τότε άρχιζε η συστηματική προσπάθεια για την ανάπτυξη της παιδείας.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.|σ=49</ref>}} Βέβαια ο κανόνας αναφερόταν στα ιερά γράμμματα αορίστως και όχι στην ίδρυση σχολείων.<ref>Νεοκλής Σαρρής, Οσμανική πραγματικότητα. Συστημική παράθεση δομών και λειτουργιών. II Η δοσιματική διοίκηση, εκδ.Αρσενίδης, χ.χ., σελ. 376</ref> Όπως επισημαίνει η ιστορικός Αφροδίτη Αθανασοπούλου,η απόφαση αυτή εντάσσεται στο πλαίσιο όπου «οι εκκλησιαστικοί φορείς που εκπροσωπούν το κίνημα του Θρησκευτικού Ουμανισμού στην καθ'ημάς Ανατολή αποσκοπούν βασικά στην εκλαΐκευση της θεολογικής γνώσης, ώστε ο λόγος του Θεού να γίνει καταληπτός από το λαό».<ref>Αφροδίτη Αθανασοπούλου, «“Σκοτάδι πνευματικό σκέπασε την Ελλάδα…”: Διαβάζοντας για την παιδεία επί Τουρκοκρατίας στα σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης», Η Διδακτική της Ιστορίας στην Ελλάδα και η έρευνα στα σχολικά εγχειρίδια, Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου, επιμ. Αντρέας Π. Ανδρέου, εκδ.Μεταίχμιο, Αθήνα,2008,σελ. 18[http://www.academia.edu/1139368/%CE%9A%CF%81%CF%85%CF%86%CF%8C_%CE%A3%CF%87%CE%BF%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CF%8C]</ref>

Η διοίκηση των σχολείων στην περίοδο της Τουρκοκρατίας παρουσιάζει μια πολυμορφία που αποδίδεται από τους ιστορικούς της εκπαίδευσης στην ανυπαρξία επίσημου κρατικού φορέα υπεύθυνου για την οργάνωση της εκπαίδευσης, στην έλλειψη οποιασδήποτε μορφής νομοθεσίας, αφού οι σουλτάνοι δεν ενδιαφέρθηκαν για την εκπαίδευση των μη μουσουλμάνων υπηκόων τους και στον τρόπο ίδρυσης των σχολείων, επειδή την πρωτοβουλία σε αυτό δεν την είχε κάποια κεντρική αρχή, αλλά φυσικά πρόσωπα ή κοινοτικοί ή άλλοι φορείς. Έτσι όσα ιδρύθηκαν από τις κοινότητες των πόλεων διοικούνταν από κοινοτικούς άρχοντες, ενώ τα συσταθέντα από ντόπιους εμπόρους διοικούνταν από τους ίδιους ή τους διαδόχους τους. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο με την έκδοση ειδικού σιγιλλίου επικυρωτικού ουσιαστικά των επιθυμιών εκείνων που ίδρυαν τα σχολεία, επισημοποιούσε την ίδρυση των περισσότερων σχολείων αναμιγνυόμενο στην οργάνωση και λειτουργία τους. Έτσι το Οικουμενικό Πατριαρχείο έχοντας την ανώτατη εποπτεία των σχολείων<ref>Η ''Ακαδημια'' της Σκοπέλου ήταν υπό την προστασία του Πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως βάσει εγγράφων του 1723-1735 Διαμαντής Σαμψών, «Το γυμνάσιο Σκοπέλου από την ίδρυσή του μέχρι σήμερα (1723-1973)», Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών, τομ.6 (1983), σελ.115</ref> καθόριζε τους επιτρόπους, τους οικονομικούς πόρους και τους διαχειριστές τους, τους διευθυντές, τους δασκάλους, την εσωτερική διάρθρωση και το περιεχόμενο των διδασκομένων μαθημάτων.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. 308-310</ref>|σσ=308–310}}

Οι επίτροποι ήταν αρμόδιοι για τη διοίκηση των ιδρυμάτων αυτών και ήταν μέλη της δημογεροντίας, πλούσιοι έμποροι ή εκπρόσωποι των συντεχνιών, ενώ στις Ηγεμονικές Ακαδημίες ήταν οι βογιάροι. Σχεδόν κανόνα αποτελούσε η συμμετοχή εκπροσώπων του ανώτατου κλήρου. Οι επίτροποι είτε διορίζονταν απευθείας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, είτε από τον μητροπολίτη είτε από τους προκρίτους της πόλης, χωρίς τη συμμετοχή των κατοίκων. Στα καθήκοντά τους ήταν η διαχείριση των οικονομικών πόρων του σχολείου, η επιλογή των δασκάλων μετά από εισήγηση του σχολάρχη, η επιλογή των μαθητών ως μελλοντικών οικοτρόφων, η συντήρηση των κτιριακών εγκαταστάσεων, ο έλεγχος της απόδοσης των δασκάλων και της επίδοσης των μαθητών, η καλή λειτουργία της βιβλιοθήκης,ο καθορισμός των αργιών και των διακοπών, η διενέργεια των εξετάσεων. Σε ορισμένα σχολεία το Οικουμενικό Πατριαρχείο διόριζε ''εφόρους'' όταν υπήρχε ασυμφωνία μεταξύ των προκρίτων.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. 310-313</ref>|σσ=310–313}} Μια τέτοια περίπτωση είχαμε με τη Σχολή της Σαντορίνης: λόγω ασυμφωνίας μεταξύ του ηγουμένου και των επιτρόπων σχετικά με τη διαχείριση της δωρεάς που είχε δοθεί στο σχολείο, αν θα έπρεπε να κατατεθεί το ποσό στην ''κοινήν καγκελαρίαν'' ή στην ''μερικήν του Καστελλίου''. Έτσι απομακρύνθηκαν από τη διοίκηση της σχολής ο επιχώριος αρχιεπίσκοπος, και η ντόπια προυχοντική οικογένεια των Λαγκαδάδων και στη θέση τους μπήκαν ως έφοροι ένας από τους αρχιερατικούς καταλόγους της Κωνσταντινούπολης και ο Φαναριώτης Ηγεμόνας Κωνσταντίνος Καρατζάς.<ref>Βασίλειος Μυστακίδης, «Θηραϊκά-Μοναστηριακά-Σχολικά», Ε.Ε.Β.Σ, τ.7(1930),σελ.268-270</ref>

O σχολάρχης συχνά ασκούσε και καθήκοντα δασκάλου του ανώτερου κύκλου σπουδών. Μεταξύ των καθηκόντων του ήταν η επιλογή του λοιπού διδακτικού προσωπικού, η εσωτερική οργάνωση του σχολείου, το αναλυτικό πρόγραμμα, η κατάταξη των μαθητών στις διάφορες ''κλάσεις'' ανάλογα με τις γνώσεις τους, η εισήγηση για την αποδοχή των μαθητών που θα σπούδαζαν ως οικότροφοι, των ωρολόγιο πρόγραμμα των μαθημάτων, οι μέρες των εξετάσεων και ο συνεχής έλεγχος της εύρυθμης λειτουργίας του σχολείου. Υπάρχει όμως και η περίπτωση σχολείων με διευθυντή αρμόδιο για τα διοικητικά και σχολάρχη αρμόδιου και για το διδακτικό έργο. Τέτοια ήταν τα σχολεία του Μπρασόβ και του Σεμλίνου.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.311-312</ref>|σσ=311–312}} Συχνά καθήκοντα ''σχολάρχη'' σε μια σχολή αναλάμβαναν παλιοί μαθητές-απόφοιτοί: τέτοια περίπτωση ήταν ο Γεώργιος Παρακείμενος στη Σχολή της Κοζάνης.<ref>Χρήστος Πατρινέλης, «Οι πρώτοι δάσκαλοι της Σχολής Κοζάνης. (Από τον Γεώργιο Κονταρή ως τον Ευγένιο Βούλγαρη)», Ο Ερανιστής, τομ.20 (1995), σελ.14</ref> Το κύρος των σχολαρχών προσέδιδε το όνομά τους στους τίτλους της Σχολής όπου δίδαξαν ή σχολαρχούσαν.<ref>Μια τέτοια περίπτωση ήταν του Μεσολογγίτη διδάσκαλου και λόγιου Παναγιώτη Παλαμά που το όνομά του δόθηκε στην κοινοσυντήρητη Σχολή της γενέτειράς του, ''Παλαμαία'' Σπύρος Κανίνιας, «Η παιδεία στο Μεσολόγγι κατά την Τουρκοκρατία και την Επανάσταση», Παρνασσός, τομ.33 (1991), σελ. 239</ref>

Οι ειδικοί επίτροποι ή επιστάτες διορίζονταν από το Οικουμενικό Πατριαρχείο είτε μετά από επιθυμία του ευεργέτη της σχολής, είτε από επιθυμία κάποιου επαγγελματικού σωματείου με αποστολή τον έλεγχο των οικονομικών πόρων του σχολείου, χωρίς ανάμειξη στη διοίκηση.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.|σ=312</ref>}}

Μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα εσωτερική διάρθρωση και αναλυτικά προγράμματα δεν υφίσταντο. Τα σχολεία ήταν οργανωμένα κατά το πρότυπο της βυζαντινής εκπαίδευσης σύμφωνα με το οποίο ένας μεμονωμένος λόγιος δίδασκε σε ένα περιορισμένο αριθμό μαθητών μια σειρά μαθημάτων φιλολογικού και θεολογικού περιεχομένου. Ο λόγιος αυτός ήταν ο αρμόδιος για το περιεχόμενο, τη διάρκεια, τον προγραμματισμό και την μέθοδο διδασκαλίας. Από τα μέσα του 17ου αιώνα η οργάνωση των σχολείων αλλάζει και σημαντικό ρόλο διαδραματίζει προς αυτήν την κατεύθυνση η αναδιοργάνωση της Πατριαρχικής Σχολής της Κωνσταντινούπολης στα 1663 από τον Πατριάρχη [[Πατριάρχης Διονύσιος Γ΄| Διονύσιο Γ΄]]. Μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα έγινε πρότυπο για όλα τα σχολεία της μέσης και ανώτερης βαθμίδας που ιδρύθηκαν και λειτούργησαν στις τουρκοκρατούμενες περιοχές.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. 328-329</ref>|σσ=328–329}}

Το υποτυπώδες εκπαιδευτικό σύστημα περιλάμβανε τρεις βαθμίδες σπουδών: τη στοιχειώδη, τη μέση και την ανώτερη.<ref>Νίκος Τερζής, «Σκέψεις για την ελληνική εκπαίδευση κατά την Οθωμανική περίοδο, με έμφαση στον ανώτερο κύκλο σπουδών της Πατριαρχικής Σχολής Κωνσταντινουπόλεως (1759-1821). Μια νέα σκοπιά σε παλαιό ζήτημα.» στο:Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Φιλοσοφική Σχολή τμήμα Φ.Π.Ψ. Σύγχρονα παιδαγωγικά και εκπαιδευτικά θέματα-χαριστήριος τόμος στον ομότιμο καθηγητή Ιωάννη Μαρκαντώνη, Gutenberg, Αθήνα, 2007, σελ.64</ref> Τον ανώτερο κύκλο διέθεταν μόνο σημαντικά κέντρα, ενώ ο μέσος κύκλος ήταν πολύ πιο πολύ διαδεδομένος, ενώ η παρουσία του κατώτερου κύκλου ήταν συχνότερη.<ref>Νίκος Τερζής, «Σκέψεις για την ελληνική εκπαίδευση κατά την Οθωμανική περίοδο, με έμφαση στον ανώτερο κύκλο σπουδών της Πατριαρχικής Σχολής Κωνσταντινουπόλεως (1759-1821). Μια νέα σκοπιά σε παλαιό ζήτημα.» στο:Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Φιλοσοφική Σχολή τμήμα Φ.Π.ψ. Σύγχρονα παιδαγωγικά και εκπαιδευτικά θέματα-χαριστήριος τόμος στον ομότιμο καθηγητή Ιωάννη Μαρκαντώνη, Gutenberg, Αθήνα, 2007, σελ.65</ref> Στην πρώτη ανήκαν τα ''κοινά σχολεία''ή ''σχολεία των κοινών γραμμάτων'', ή ''σχολεία των ιερών γραμμάτων''<ref>Κώστας Λάππας, «Η Εκπαίδευση. Οργάνωση και λειτουργία των σχολείων 1770-1821», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τομ.2 Η Οθωμανική κυριαρχία, 1770-1821: Διαφωτισμός-Ιστορία της παιδείας-Θεσμοί και Δίκαιο, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003, σελ.75</ref> στα οποία οι μαθητές διδάσκονταν ανάγνωση και γραφή. Χρησιμοποιούσαν ως διδακτικά εγχειρίδια ορισμένα λειτουργικά βιβλία όπως την Οκτώηχο, το Ψαλτήρι, το Ωρολόγιο και το Ευχολόγιο. Οι κάπως πιο μορφωμένοι διδάσκαλοι -ιερείς δίδασκαν και αποσπάσματα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων.<ref>Ο Παπα-Συναδινός των Σερρών γράφει για τον δάσκαλό του τον παπά-κυρ Παρθένιο ο οποίος του δίδασκε Κάτωνα, Πυθαγόρα, Αριστοφάνη. Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, 1354-1833,εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ. 201</ref>Μιλώντας ο [[Εμμανουήλ Γεδεών]] για την κατώτερη εκπαίδευση στα χρόνια της Τουρκοκρατίας σημειώνει σχετικά με τον αριθμό των σχολείων ότι όσοι ήταν οι ναοί πριν το 1821 ''τόσα στοιχειώδη σχολεία θ' αποδεχθώμεν υπάρχοντα αμέσως μετά την άλωσιν''. Αν και υπάρχει μια υπερβολή σε αυτήν την παρατήρηση «είναι βέβαιο όμως ότι η κατώτερη εκπαίδευση ήταν πολύ πιο εκτεταμένη απ'όσο συνήθως». Αυτό δείχνει και η εκτεταμένη κυκλοφορία σε μεγάλο αριθμό αντιτύπων εκκλησιαστικών βιβλίων, όπως η ''Παιδαγωγία'', η ''Οκτώηχος'' και το Ψαλτήρι τα οποία χρησίμευαν ως σχολικά βοηθήματα.<ref>Κώστας Λάππας, «Η Εκπαίδευση. Οργάνωση και λειτουργία των σχολείων 1770-1821», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τομ.2 Η Οθωμανική κυριαρχία, 1770-1821: Διαφωτισμός-Ιστορία της παιδείας-Θεσμοί και Δίκαιο, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003, σελ.81</ref> Στη δεύτερη βαθμίδα ανήκαν τα ''ελληνικά σχολεία'' όπου η έμφαση δινόταν στην εκμάθηση της αρχαίας ελληνικής. Σχολές τριτοβάθμιας εκπαίδευσης δεν υπήρχαν στην τουρκοκρατία. Απλά σε ορισμένα ''ελληνικά σχολεία'' λειτουργούσε κι ένας ανώτερος κύκλος σπουδών όπου οι μαθητές διδάσκονταν φιλοσοφία, θεολογία και ''επιστημονικά μαθήματα.''<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.|σ=329</ref>}} Τα ''ελληνικά σχολεία'' ή ''Μουσεία'', 'η ''Ελληνομουσεία,''<ref>''Στη Ζαγορά και στα Αμπελάκια ονομάζονταν τα σχολεία ''Ελληνομουσεία''. Γιάνης Κορδάτος, Τα Αμπελάκια κι ο μύθος για το συνεταιρισμό τους. Συμβολή στη οικονομικοκοινωνική ιστορία της ανατ.Θεσσαλίας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, εκδ.Μπουκουμάνης, Αθήνα, 1973, σελ. 139</ref>ή ''Ακαδημίες,'' <ref>[[Κωνσταντίνος Δημαράς]],«Ο Κοραής και η εποχή του», στο: του ιδίου, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, εκδ.Ερμής, Αθήνα, 1977, σελ.318 </ref><ref>Τίτλος πομπώδης ο τίτλος της ''Ακαδημίας''. Διαμαντής Σαμψών, «Το γυμνάσιο Σκοπέλου από την ίδρυσή του μέχρι σήμερα (1723-1973)», Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών, τομ.6 (1983), σελ.114</ref>ή ''Φροντιστήρια'',ή ''Λύκεια'', ''Σχολές'' και ''Γυμνάσια'' όπως ήταν άλλες ονομασίες τους<ref>Κώστας Λάππας, «Η Εκπαίδευση. Οργάνωση και λειτουργία των σχολείων 1770-1821», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τομ.2 Η Οθωμανική κυριαρχία, 1770-1821: Διαφωτισμός-Ιστορία της παιδείας-Θεσμοί και Δίκαιο, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003, σελ.75</ref> ήταν χωρισμένα σε δύο κύκλους σπουδών, ένας για αρχάριους κι ένας για προχωρημένους. Οι μαθητές του κάθε κύκλου ήταν χωρισμένοι σε κλάσεις που όμως δεν σχετίζονταν με τις ενιαύσιες τάξεις των σημερινών σχολείων. Στις κλάσεις αυτές οι μαθητές διδάσκονταν συνήθως ένα μάθημα στο οποίο έπρεπε να τελειοποιηθεί για να μπορέσει να παρακολουθήσει τα μαθήματα της επόμενης τάξης.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.|σ=330</ref>}}

Η ίδρυση της Πατριαρχικής Σχολής στην Κωνσταντινούπολη το 1556 και του [[Ποντιφίκιο Ελληνικό Κολλέγιο Αγίου Αθανασίου|Ελληνικού Κολλεγίου του Αγίου Αθανασίου]] στη Ρώμη το 1576 θα αποτελέσουν τους πρώτους πυρήνες παραγωγής μελλοντικών δασκάλων οι οποίοι θα δραστηριοποιηθούν στην εκπαίδευση.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.340-341</ref>|σσ=340–341}} Άλλοι γίνονταν δάσκαλοι μετά την φοίτησή τους στις περιώνυμες για την εποχή σχολές της Πάτμου και της Χίου.<ref> Όπως ο ιερομόναχος Ιγνάτιος Φραγκόπουλος, βλέπε Μανώλης Βαρβούνης, Λαϊκότροπα στιχουργήματα του Ιγνάτιου του διδασκάλου. Συμβολή στη μελέτη της θρησκευτικής ποίησης στη Σάμο του 19ου αιώνα. εκδ.Δήμου Βαθέος, Αθήνα, 2009, σελ. 14</ref> Η αναδιοργάνωση της Πατριαρχικής Σχολής τον 17ο αι επί Θεόφιλου Κορυδαλλέα και η μετάβαση για σπουδές στη δυτική Ευρώπη στα τέλη του 17ου και στις αρχές του 18ου αι. τροφοδότησε με νέο έμψυχο υλικό τα σχολεία του ελλαδικού χώρου.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.|σ=341</ref>}} Η πλειοψηφία πάντως των δασκάλων ήταν εμπειρικοί χωρίς ειδικές σπουδές οι οποίοι δραστηριοποιούνταν αρχικώς είτε ως υποδιδάσκαλοι στις σχολές φοίτησής τους, είτε ως οικοδιδάσκαλοι σε εύπορες οικογένειες.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.|σ=342</ref>}} Το επίπεδο των κληρικών ακόμα και των πρεσβυτέρων και καλογέρων ήταν χαμηλό αφού δεν καταλάβαιναν ακόμα και τα εκκλησιαστικά συγγράμματα.<ref>Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ. Β1 Τουρκοκρατία 1453-1669. Οι ιστορικές βάσεις της νεοελληνικής κοινωνίας και οικονομίας, Θεσσαλονίκη, 1964, σελ. 250</ref>

Η συντριπτική πλειοψηφία των δασκάλων ανήκε στον κλήρο. Αυτό οφειλόταν στο ότι υπήρχε στενή σχέση εκκλησίας-σχολείου, στη διδασκαλία πολλών μαθημάτων θεολογικού περιεχομένου, στην παρουσία ανάμεσα στους μαθητές πολλών ιερωμένων, στον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας των σχολείων, στα πολλά και σημαντικά πλεονεκτήματα που είχε το ιερατικό λειτούργημα και στην ανάγκη στελέχωσης της Ορθόδοξης Εκκλησίας με ικανούς και μορφωμένους ιεροκήρυκες. Η διδασκαλία του παπά στην ενορία του ήταν δυνητική, όχι υποχρεωτική. Δεν μας έχουν σωθεί γραπτές μαρτυρίες που να πιστοποιούν ότι εντέλλεται κάποιος ιερέας να διδάξει. Η πρωτοβουλίες ήταν προσωπικές εκ μέρους των ιερέων διδασκάλων που είχαν ως κίνητρο ή την ωφέλεια των παιδιών της ενορίας του ή τη βελτίωση των βιοποριστικών μέσων του με την όποια διδασκαλίκη αμοιβή.<ref>Χρήστος Πατρινέλης, «Το ‘’Κρυφό σχολειό’’ και πάλι», Ο Ερανιστής, τομ.25(2005),σελ324</ref> Από τις αρχές του 19ου αιώνα καθήκοντα δασκάλου ανατίθενται σε κοσμικούς, οι περισσότεροι εκ των οποίων είχαν σπουδάσει στη δυτική Ευρώπη, ενώ γνώριζαν τις νέες παιδαγωγικές μεθόδους χωρίς να έχουν πραγματοποιήσει ειδικές σπουδές.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.|σ=343</ref>}}

Στα σχολεία μέσης και ανώτερης βαθμίδας δίδασκαν δύο δάσκαλοι: ο ''σχολάρχης'' ο οποίος δίδασκε ορισμένα μαθήματα της ''κυκλοπαιδείας'' και τα ''τελειότερα μαθήματα'' (φιλοσοφία,θεολογία και μαθηματικά) και ο άλλος, ο ''υποδιδάσκαλος'' ο οποίος δίδασκε τους ''γραμματικούς'' στον κατώτερο κύκλο σπουδών ή και ορισμένων μαθημάτων της ''κυκλοπαιδείας''. Αν ο αριθμός των μαθητών ήταν μεγάλος υπήρχε δεύτερος ή και τρίτος ''υποδιδάσκαλος'' Έτσι στην Αθωνιάδα Ακαδημία επί Ευγένιου Βούλγαρη σχολάρχη υπήρχαν τέσσερις υποδιδάσκαλοι, στην Ηγεμονική Ακαδημία Βουκουρεστίου μετά το 1776 δίδασκαν πέντε δάσκαλοι και υποδιδάσκαλοι και στη Σχολή της Χίου επί Αθανάσιου Πάριου δύο δάσκαλοι και τρεις υποδιδάσκαλοι. Στις αρχές του 19ου αι. ο αριθμός του προσωπικού αυξάνει επειδή αυξάνει και ο αριθμός των διδακτικών αντικειμένων. Έτσι στην Ακαδημία των Κυδωνιών έχουμε δύο δασκάλους και τρεις υποδιδασκάλους, στο Φιλολογικό Γυμνάσιο της Σμύρνης τρεις δασκάλους και έξι υποδιδασκάλους, στο ''Λύκειο Βουκουρεστίου'' έντεκα δασκάλους και υποδιδασκάλους και στο Γυμνάσιο της Χίου δεκατέσσερις. Την ίδια περίοδο όμως είχαμε και σχολές μέ έναν δάσκαλο: Καπλαναία Ιωαννίνων -Αθανάσιος Ψαλλίδας, Μηλέων Πηλίου-[[Γρηγόριος Κωνσταντάς|Κωνσταντάς]] και [[Άνθιμος Γαζής|Γαζής]].<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.343-345</ref>|σσ=343–345}}

Η φοίτηση στα ''κοινά'' όσο και στα ''ελληνικά σχολεία'' μέσης και ανώτερης βαθμίδας ήταν αποκλειστικό προνόμιο των αρρένων. Αυτό ήταν αποτέλεσμα και των κοινωνικών αντιλήψεων της εποχής και του τρόπου οργάνωσης των σχολών. Η κατάσταση δεν άλλαξε ούτε στις αρχές του 19ου αι. οπότε άρχισαν να εφαρμόζονται οι ιδέες του Διαφωτισμού στα νέα σχολεία.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. |σ=348</ref>}} Το 1533 ο ιδρυτής της μονής Λειμώνος στη Μυτιλήνη Ιγνάτιος συνέστησε σε αυτήν σχολή ''μουσικής και γραμμάτων'' ειδικά για τις μονάζουσες γυναίκες σε αυτό.<ref>Γ. Μ. Βαλέττα, «Ὁ Ἅγιος Ἰγνάτιος Ἀγαλλιανὸς καὶ τὸ ἐν Λέσβῳ ἀναμορφωτικὸν ἔργον του»,Θεολογία, τομ.Ι τχ. 4 (1932), σελ.307</ref> Πλην των πιο εύπορων κοριτσιών που διδάσκονταν κατ' οίκον τα περισσότερα κορίτσια φοιτούσαν υπό συνοδεία και σε αναγνωρισμένες επί κληρονομική τέχνη μαστόρισσες μαθαίνοντας από αυτές το κέντημα ή την εργοχειρία.<ref>Κοσμάς Μυρτίλος-Αποστολίδης , «Τα ελληνικά εν Φιλιππουπόλει σχολεία επί Τουρκοκρατίας και του βουλγαρικού καθεστώτος μέχρι της καταλύσεως της ελληνικής κοινότητος», Θρακικά, τομ.2 (1929), σελ.102</ref>. Ήδη από το [[1830]] λειτουργούσε στη [[Σμύρνη]] το [[Κεντρικό Παρθεναγωγείο Σμύρνης]], κορυφαίο εκπαιδευτικό ίδρυμα του Ελληνισμού για κορίτσια<ref>[http://www.haniotika-nea.gr/ta-ekpedeftiria-tis-smirnis-ton-ellinon/ Τα Εκπαιδευτήρια της Σμύρνης των Ελλήνων]</ref>.

Από τα μέσα του 15ου ως τα τέλη του 16ου αι. ο αριθμός τους κυμαίνεται μεταξύ δέκα και δεκαπέντε. Εξαίρεση την περίοδο αυτή ήταν το σχολείο των Ιησουιτών στη Χίο με διακόσιους μαθητές. Από τις αρχές του 17ου ως τα τέλη του 18ου στα ''ελληνικά'' σχολεία της περιόδου φοιτούν πενήντα με εκατό μαθητές που φτάνει και τους διακόσιους. Στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα στα νέα σχολεία φοιτούν κατά μέσον όρο τριακόσιοι μαθητές. Στο Γυμνάσιο της Χίου στα 1820 φοιτούν τριακόσιοι μαθητές.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.348-349</ref>|σσ=348–349}}

Αν και δεν υπάρχουν στατιστικά στοιχεία η πλειοψηφία των μαθητών προέρχονταν από τα λαϊκά στρώματα. Αυτή η κατάσταση ήταν αποτέλεσμα της εκπαιδευτικής πολιτικής του Οικουμενικού Πατριαρχείου η οποία καθιέρωσε τη δωρεάν φοίτηση στα σχολεία<ref>Έτσι ο [[Καλλίνικος Δ΄ Κωνσταντινουπόλεως]] με σιγίλλιο που στένει στα 1805 προς την διεύθυνση της Καπλανείου Σχολής των Ιωαννίνων την καλεί ''[...] και παραδέχεσθαι υποτρόφους πανταχόθεν εκ πάσης της Ηπείρου, μάλιστα εκ των άκρων [...] οίτινες δι΄ένδειαν παντάπασιν άγευστοι παιδείας διέμειναν, και της πατρώας αρχαίας φωνής εξέπεσον''. Γεώργιος Ευθυμίου, «Η μέριμνα του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού διά τα σχολεία και τα γράμματα εις την Ήπειρον», στο:Βόρειος Ήπειρος-Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός : πρακτικά Α' Πανελληνίου Επιστημονικού Συνεδρίου (Κόνιτσα, 22-24 Αυγούστου 1987), Αθήναι : Ιερά Μητρόπολις Δρυϊνουπόλεως-Πωγωνιανής και Κονίτσης : Πανελλήνιος Σύνδεσμος Βορειοηπειρωτικού Αγωνος (ΠΑ.ΣΥ.Β.Α.), 1988, σελ.530-531</ref>, της ενεργού υποστήριξης από τις κατά τόπους κοινότητες, στην μέριμνα των ιδρυτών (φυσικών προσώπων ή φορέων) για να δώσουν τους απαραίτητους πόρους προκειμένου να καταστήσουν δυνατή τη φοίτηση οικότροφων, στην καθιέρωση συστήματος χορήγησης υποτροφιών, χάρη στις δωρεές Ελλήνων ευεργετών, στην προτίμηση των πιο εύπορων να μορφώνουν τα παιδιά τους από οικοδιδασκάλους.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.349-350</ref>|σσ=349–350}}

Σε όλη τη διάρκεια της περιόδου δεν ίσχυαν όρια για την είσοδο των νέων στα σχολεία. Ένας μεγάλος αριθμός μαθητών ήταν μεγάλης ηλικίας αφού όταν πια εισάγονταν ήταν ήδη ιερώμενοι (μοναχοί ή κληρικοί), αλλά και οι λαϊκοί ήταν στην εφηβική ηλικία. Αν ληφθεί υπ'όψιν ότι έπρεπε να γνωρίζουν αρχαία ελληνικά για να εισαχθούν στα σχολεία της μέσης βαθμίδας, έπρεπε προηγουμένως να έχουν φοιτήσει για αρκετά χρόνια στα ''κοινά σχολεία'', ενώ ο τρόπος οργάνωσης των σχολείων και η φοίτηση σε αυτά πολλών ιερωμένων και μοναχών απαιτούσε οι κοσμικοί να μην αγένειοι.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.350-351</ref>|σσ=350–351}}

Οι οικότροφοι διέμεναν σε θαλάμους ή ''κελλιά'' μέσα ή κοντά στο διδακτήριο τελώντας υπό τον συνεχή έλεγχο των δασκάλων τους. Κατά περιγραφή του Αναστάσιου Γούδα -για τους μαθητές των σχολείων των Ιωαννίνων, δεν είχαν κρεββάτι, γραφείο-έγραφαν με στήριγμα το γόνατό τους και κάθισμα, ενώ κοιμόντουσαν στο πάτωμα τρεις ή και τέσσερις μαθητές μαζί. Για τροφή τους είχαν ψωμί, αποξηραμένους καρπούς, ή ξηρά όσπρια, τυρί και ελιές. Σπανιώτατα τις Κυριακές και τις εορτές από κοινού μαγείρευαν κρέας με μαγειρικά σκεύη που διέθεταν.<ref> Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. |σ=351</ref>}}

Η φήμη των δασκάλων των σχολείων ερμηνεύει τις αυξομειώσεις του αριθμού των μαθητών στα σχολεία την περίοδο αυτή. Έτσι επί σχολάρχη Ευγένιου Βούλγαρη στην Αθωνιάδα φοιτούσαν διακόσιοι μαθητές και μειώνεται αισθητά μετά την αποχώρησή του. Το ίδιο ίσχυσε και στην Μπαλαναία μετά το θάνατο του Μπαλάνου Βασιλόπουλου.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.|σ=348</ref>}} Η ανέχεια των μαθητών συχνά επιδρούσε στην συνέχιση ή διακοπή της φοίτησης στο σχολείο. Έτσι τα 2/3 των μαθητών της Αθωνιάδας Σχολής ήταν άποροι με αποτέλεσμα κοντά στους σαράντα να την εγκαταλείψουν περί τα μέσα του 18ου αιώνα.<ref>Χριστίνα Κουλούρη, «Εμμανουήλ Τροχάνης. Ένας μέσος δάσκαλος του ΙΗ' αιώνα»,Μνήμων, τομ.10(1985), σελ.204</ref> Επίσης η δυνατότητα της εύκολης επαγγελματικής αποκατάστασης μετά από ολιγόχρονη φοίτηση στα σχολεία μέσης βαθμίδας. Προκειμένου να ανακοπεί η η διαρροή των μαθητών σε ορισμένες σχολές υποχρέωσαν τους μαθητές να δεσμευθούν γραπτώς να μην διακόψουν τις σπουδές τους πριν τις ολοκληρώσουν.<ref> Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991,σελ. |σ=352</ref>}}

Στα ''κοινά'' σχολεία η εκπαίδευση στηριζόταν στο ιερό θρησκευτικό βιβλίο των χριστιανών χωρίς αυτό να σημαίνει πως αποσκοπούσε στην κατήχηση των παιδιών, αλλά στην εκμάθηση γραφής και ανάγνωσης, αν και την περίοδο αυτή δεν είναι απόλυτος ο διαχωρισμός «της εγγραμματοσύνης από τη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση»<ref> Αντώνης Αναστασόπουλος, «Προσεγγίζοντας το ζήτημα της ανάγνωσης των πηγών: μια μαρτυρία περί οικοδιδασκαλίας τον 17ο αιώνα και το Κρυφό Σχολειό», Τα Ιστορικά, 53 (Δεκέμβριος 2010),σελ.353</ref> Η ''φυλλάδα'' ήταν ένα βασικό έντυπο εκμάθησης των γραμμάτων.<ref>περιείχε τα 24 γράμματα της αλφαβήτου και το ''Βασιλεύ ουράνιε, παράκλητε, το ''τρισάγιον'', το ''δόξα πατρί''. Άλλο διδακτικό σύγγραμμα ήταν η ''Οκτάηχος'', το ψαλτήριο του Δαυίδ και ο ''Απόστολος''Δημήτριος Γέροντας, «Τινά περί της παιδείας εν Αθήναις κατά τα τελευταία έτη της Τουρκοκρατίας», Τα αθηναϊκά τχ. 26 (Χριστούγεννα 1963), σελ.52-53</ref> Στον κύκλο των αρχαρίων διδάσκονταν τα ''γραμματικα'', ενώ στον κύκλο των προχωρημένων ''τα της κυκλοπαιδείας μαθήματα''. Με το πρώτο όρο εννοούσαν τη γραμματική και το συντακτικό της αρχαίας ελληνικής, που διδάσκονταν με βάση τα εγχειρίδια του Θεόδωρου Γαζή και του Κωνσταντίνου Λάσκαρη<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. |σ=330</ref>}} ή και του [[Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος (ο εξ απορρήτων)|Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου]].<ref> Ν. Iorga, Το βυζάντιο μετά το Βυζάντιο,μτφρ.Γιάννης Καράς, εκδ.Gutenberg, Αθήνα, 1985, σελ. 225</ref> Οι μαθητές έπρεπε να μυηθούν στην τέχνη του ''ορθώς λέγειν και γράφειν διά της των θεών φωνής''. Στον επόμενο κύκλο διδάσκονταν αρχαία ελληνικά, ρητορική και λογική. Στα πλαίσια του μαθήματος των αρχαίων ελληνικών διδάσκονταν κείμενα αρχαίων Ελλήνων ποιητών και πεζογράφων, καθώς και έργων των Πατέρων της Εκκλησίας. Έτσι στη βουκουρεστιανή σχολή του Αγίου Σάββα το πρόγραμμα του 1797 περιλάμβανε Όμηρο, Φωκυλίδη, Πυθαγόρα, Αίσωπο, Σοφοκλή και Ευριπίδη, Πίνδαρο, Ξενοφώντα, Θουκυδίδη, Πλούταρχο, Δημοσθένη και Ισοκράτη. Από την εκκλησιαστική φιλολογία Γρηγόριο Θεολόγο και Συνέσιο. και από τη Βυζαντινή Αγαπητό και Θεοφύλακτο Σιμοκάτη.<ref> Ν. Iorga, Το βυζάντιο μετά το Βυζάντιο,μτφρ.Γιάννης Καράς, εκδ.Gutenberg, Αθήνα, 1985, σελ. 225</ref> Δεν σχολιάζονταν και δεν ερμηνεύονταν τα κείμενα αλλά οι μαθητές εξασκούνταν στην ''ψυχαγωγική'' λεγόμενη μέθοδο , δηλαδή στην αντικατάσταση των λέξεων με συνώνυμες επίσης της αρχαίας ελληνικής. Επίσης οι μαθητές ασκούνταν στην ''τεχνολογία'', δηλαδή την γραμματική και το συντακτικό και στην ''θεματογραφία'' δηλαδή στην απόδοση των κειμένων στην αρχαία ελληνική κατευθείαν. Βασικό εγχειρίδιο της διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών σε όλο τον 18ο αιώνα ήταν η τετράτομη ''Εγκυκλοπαίδεια'' του [[Ιωάννης Πατούσας|Ιωάννη Πατούσα]].<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. |σ=331</ref>}}

Κατά τη διδασκαλία των ποιητών οι μαθητές διδάσκονταν μετρική, ''ποιητική'' (στιχουργία) και πιθανότατα μουσική, ενώ εξασκούνταν και στη σύνταξη επιγραμμάτων.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. |σ=332</ref>}} Το μάθημα της ''Ρητορικής'' κάλυπτε τη διδασκαλία των έργων των κλασικών και χριστιανών συγγραφεών και ασκήσεις των μαθητών στη σύνταξη λόγων. Κυρίως αφορούσε τους μαθητές που προέρχονταν από την τάξη του κλήρου και ήθελαν να γίνουν ιεροκήρυκες. Το μάθημα της ''Λογικής'' το διδάσκονταν από βιβλίο του Θεόφιλου Κορυδαλλέα το οποίο από τα μέσα του 18ου αι. αντικαθίσταται από ομότιτλο έργο του Ευγένιου Βούλγαρη.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. 332-333</ref>|σσ=332–333}} Στα ''τελειότερα μαθήματα'' διδάσκονταν η ''φιλοσοφία'' και η ''θεολογία'' και από τα τέλη του 17ου αι. προστίθενται και τα μαθηματικά. Η Αριστοτελική φιλοσοφία διδάσκονταν μέσα από τα έργα ''Μεταφυσική'', ''Περί Ουρανού'', ''Περί ψυχής'' και το ''Περί γενέσεως και φθοράς των ειδών.''<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. 333-334</ref>|σσ=333–334}} Ως προς τη διδασκαλία της ''θεολογίας'' σε αυτήν ανήκαν τα μαθήματα δογματικής,ηθικής και λειτουργικής.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.|σ=334</ref> }}

Στα τελειότερα μαθήματα εισήχθησαν από τα τέλη του 17ου και τος αρχές του 18ου αι. και τα ''μαθηματικά'': φυσική, γεωμετρία, τριγωνομετρία,αριθμητική και άλγεβρα.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος,|σ=334}} Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.334</ref>Οι φυσικές-θετικές επιστήμες διδάσκονται 6-8 ώρες την εβδομάδα στο Φιλολογικό Γυμνάσιο της Σμύρνης, 5-6 ώρες στην Ακαδημία των Κυδωνιών και στην Καπλάνειο Σχολή των Ιωαννίνων.<ref>Γιάνης Καράς, «Η επιστημονική σκέψη στην περίοδο της νεοελληνικής αναγέννησης»,στο:Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών/Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, Ιστορία και φιλοσοφία των επιστημών στον Ελληνικό χώρο (17ος-19ος αι.), εκδ.Μεταίχμιο,Αθήνα, 2003, σελ47</ref>

Οι ξένες γλώσσες έχουν στην εκπαίδευση αρχικά ασθενείς υποδοχές.<ref>Σπύρος Ασδραχάς, «Παραδοσιακότητες και ανοίγματα: η περίπτωση των Αμπελακίων της Θεσσαλίας», στο: του ιδίου, Ελληνική κοινωνία και οικονομία ιη και ιθ' αι. Νεοελληνικά μελετήματα, εκδ.Ερμής, Αθήνα, 1988, σελ.152</ref> H διδασκαλία των ξένων γλωσσών εισάγεται στα προγράμματα των σχολείων στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα. Κυρίως διδάσκονταν την επίσημη γλώσσα της χώρας στην οποία έδρευε το σχολείο.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. |σ=339</ref>}} Τα μεγάλα εμπορικά και κοσμοπολίτικα αστικά κέντρα της εποχής, όπως ήταν η [[Θεσσαλονίκη]] ή η [[Σμύρνη]] ήταν ευνοϊκά περιβάλλοντα για την εκμάθηση ξένων γλωσσών: ήταν τόποι δραστηριοποίησης δυτικών ιεραποστολών, προξενικών υπαλλήλων, δυτικών ιερωμένων, εμπόρων,περιηγητών οι οποίοι έναντι αμοιβής δίδασκαν ως οικοδιδάσκαλοι την μητρική τους γλώσσα σε κάθε πιθανό ενδιαφερόμενο.<ref>Εμμανουήλ Φραγκίσκος, «Το ζήτημα της γλωσσομάθειας του Νικόδημου Αγιορείτη», Ο Ερανιστής, τομ.23 (2001), σελ.175-176</ref> Οι λόγοι εκμάθησης των ξένων γλωσσών ήταν για η καλύτερη εξυπηρέτηση των εμπορικών συναλλαγών, η πραγματοποίηση σπουδών στο εξωτερικό, η ενημέρωση γύρω από τις εξελίξεις στις νεωτερικές επιστήμες και τη φιλοσοφία.

==Κατάλογος σχολείων<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. |σ=306</ref>}}==

||| Κοινό των Κυδωνιών ||

[[αρχείο:Athonias Akadimia.JPG|thumb|right|250px|Τα ερείπια των προπυλαίων της Αθωνιάδος Ακαδημίας. Το 1804 η Αθωνιάδα διέκοψε οριστικά τη λειτουργία της. Υπάρχει μαρτυρία συγχρόνου της εποχής σύμφωνα με την οποία τα λαμπρά οικοδομήματά της ήταν έρημα και κατερειπωμένα.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. 87-88</ref>|σσ=87–88}}]]

Για τα έξοδα συντήρησης και λειτουργίας των σχολείων δεν συμμετείχαν ούτε το επίσημο κράτος- αφού η Οθωμανική εξουσία δεν μεριμνούσε για την εκπαίδευση των μη μουσουλμάνων υπηκόων της-ούτε το Οικουμενικό Πατριαρχείο, επειδή αν και συνιστούσε τον μοναδικό επίσημο φορέα που είχε αναλάβει την ευθύνη της εκπαίδευσης των υπόδουλων Ελλήνων, για διάφορους λόγους αντιμετώπιζε οικονομική δυσπραγία. Η πρώτη κύρια πηγή ήταν οι ''δωρεές''.<ref>Σχολιάζει ο Νεοκλής Σαρρής, «Από που προέρχεται το κεφάλαιο που αφιερώνουν οι πλούσιοι Έλληνες για να ιδρύσουν ή να συμβάλουν στην ίδρυση σχολείου; [...]Συνηθέστερο είναι το εμπόριο,[...] η εκμετάλλευση του κάποιου κεφαλαίου από συγκεκριμένο επάγγελμα, κυρίως χειροτέχνη/τεχνίτη, η τοκογλυφία, οι προμήθειες στο στρατό εφοδίων/τροφίμων, η συνεργασία με παράγοντες της οσμανικής στρατογραφειοκρατείας σε κερδοφόρα εκμετάλλευση φορολογικών εσόδων κλπ», Νεοκλής Σαρρής, Οσμανική πραγματικότητα. Συστημική παράθεση δομών και λειτουργιών. II Η δοσιματική διοίκηση, εκδ.Αρσενίδης, χ.χ., σελ.387-388</ref> Σημαντικά ποσά διατίθονταν από εύπορους Έλληνες της διασποράς<ref>Δες την περιπτωση των Ελλήνων της Βενετίας: Γ.Σ. Πλουμίδης, «Σχολεία στην Ελλάδα συντηρούμενα από κληροδοτήματα των Ελλήνων της Βενετίας (1663-1797)», Θησαυρίσματα τομ.9 (1972), σελ236-249</ref> και του εσωτερικού για την ίδρυση σχολείων στην γενέτειρά τους<ref>Έτσι ο ξενιτεμένος στη Λειψία Κοζανίτης έμπορος Δημ. Εμμ. Παγούνης πεθαίνοντας άκληρος κληροδοτεί στην πατρίδα του το σπίτι του και τα απαιτούμενα κεφάλαια για την ίδρυση ενός σχολείου που λειτουργεί ως το 1798 Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, 1354-1833,εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ.407 ή δες την περίπτωση του Μάνου Γγιόνμα Κωνσταντίνος Μέρτζιος, «H Σχολή του Γγιόνμα», Ηπειρωτικά Χρονικά, τομ. 13 (1938), σελ.112-113</ref> ή σε άλλες υπόδουλες περιοχές.<ref>Ο Βαρβάκης μολονότι καταγόταν από τα Ψαρά και ο ίδιος ήταν αγράμματος,φρόντισε να ιδρύσει το 1821 σχολείο στη Συνασό της Καππαδοκίας, να ενισχύσει την Αθωνιάδα σχολή. Νεοκλής Σαρρής, Οσμανική πραγματικότητα. Συστημική παράθεση δομών και λειτουργιών. II Η δοσιματική διοίκηση, εκδ.Αρσενίδης, χ.χ., σελ.397</ref> Έτσι έχουμε τα μισά ελληνικά σχολεία μέσης και ανώτερης βαθμίδας να έχουν ιδρυθεί από δωρεές.<ref> Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. 313/315</ref>|σσ=313–315}} Στην κατηγορία των δωρεών ανήκει η ακίνητη περιουσία-κυρίως καλλιεργήσιμες γαίες-για την κάλυψη των λειτουργικών αναγκών με την εκμίσθωση των γαιών. Στην κατηγορία των γαιών ανήκουν και τα διάφορα ποσά που κατά διαστήματα Έλληνες του εξωτερικού, ανώτεροι κληρικοί και αρκετοί Φαναριώτες ηγεμόνες<ref> Ο Μανωλάκης Υψηλάντης ευεργετεί μια σχολή στην Πάτμο. Ν. Iorga, Το Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο,μτφρ.Γιάννης Καράς, εκδ.Gutenberg, Αθήνα, 1985, σελ. 218</ref> παρέχονταν σε ετήσια βάση για τη μισθοδοσία δασκάλων, χορήγηση υποτροφιών, αγορά βιβλίων. Η δεύτερη πηγή οικονομικής ενίσχυσης ήταν η ''τοπική εκκλησία''. Έπρεπε προηγουμένως να αναγνωριστούν τα σχολεία ως ''κοινά παιδευτήρια''μέσω του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Σε αυτήν την περίπτωση οι τοπικοί μητροπολίτες παρείχαν τα έσοδα ενός ή περισσότερων ναών. Ανάλογη βοήθεια έδιναν και μοναστήρια πάντα σε σύμφωνη γνώμη με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, όπως συνέβη στη σχολή της Δημητσάνας, στη σχολή Ντέκα της Αθήνας και στη σχολή Γκιόνμα των Ιωαννίνων.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος,|σσ=315–316}} Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. 315-316</ref>Επίσης βοηθούσαν οικονομικά και Πατριαρχεία της Ανατολής, όπως των Ιεροσολύμων τη Σχολή Καστριώτη στην Καστοριά.<ref>Ο Χρύσανθος Ιεροσολύμων στα 1715 καταθέτει 1092 δουκάτα στην ''τζάκα'' -τραπεζα-της Βενετίας για όφελος της Σχολής.Δημήτρης Σκρέτας, «Μετόχια και σχολεία του Παναγίου Τάφου στη Μακεδονία», Παρνασσός, τομ.50 (2008),σελ.180</ref> Η τρίτη σημαντική πηγή χρηματοδότησης ήταν οι ''κοινότητες'': με μορφή έκτακτων επιχορηγήσεων και τακτικής ενίσχυσης με την επιβολή ειδικού κοινοτικού φόρου ή δασμού σε συγκεκριμένα προϊόντα. Ο ρόλος των κοινοτήτων στα εκπαιδευτικά πράγματα αναπτύσσεται κυρίως στα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου όταν αρχίζει ένας λανθάνον ανταγωνισμός με την Εκκλησία.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. 316-317</ref>|σσ=316–317}} Οι παροικιακές κοινότητες του εξωτερικού με τη σειρά τους επέβαλαν ειδικούς φόρους και δασμούς για τη συντήρηση των σχολείων τους επειδή τα σχολεία ιδρύονταν από το συλλογικό όργανο που διοικούσε τις κοινότητες, τα έσοδα των ορθοδόξων ναών στις παροικίες δεν επαρκούσαν για τη συντήρησή τους, ενώ, οι επίσημες αρχές της χώρας υποδοχής τους δεν ενδιαφέρονταν να ενισχύσουν οικονομικά τα ελληνικά σχολεία.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. |σ=318</ref>}} Η τέταρτη πηγή εσόδων ήταν οι διάφορες ''επαγγελματικές συσσωματώσεις (συντεχνίες)<ref>Μεταξύ των συνδρομητών για την ανοικοδόμηση της Ακαδημίας της Μοσχόπολης ήταν και οι Συντεχνίες της πόλης με τη δωρεά 312.000 άσπρων. Θεόφραστος Γεωργιάδης, Μοσχόπολις, Έκδοσις Συλλόγου προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, Αθήναι, 1975, σελ.42</ref> των βιοτεχνών ή των εμπόρων'' της πόλης που έδρευε το σχολείο. Κυρίως περιστασιακά ενίσχυαν τα σχολεία κι όχι επίσημα ή τακτικά.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. 318-319</ref>|σσ=318–319}} Μια πέμπτη πηγή εσόδων ήταν ο δανεισμός κεφαλαίων που διέθετε το σχολείο στην ελεύθερη αγορά με τόκο με σκοπό την κάλυψη των λειτουργικών αναγκών τους.<ref>Η Σχολή Μονεμβασιάς είχε κεφάλαιο 2500 γρόσια δανεισμένα με τόκο 10% το χρόνο. Από τα 250 γρόσια που απέφεραν οι τόκοι τα 150 αφορούσαν ετήσιο μισθό του δασκάλου. Στο Μυστρά το σχολείο δάνειζε 2000 γρόσια. Νεοκλής Σαρρής, Οσμανική πραγματικότητα. Συστημική παράθεση δομών και λειτουργιών. II Η δοσιματική διοίκηση, εκδ.Αρσενίδης, χ.χ.,σελ. 391</ref>

Τα ''δίδακτρα'' συνιστούσαν μια ακόμα πηγή εσόδων των σχολείων. Τα κατέβαλαν οι ευπορώτεροι αλλά γενικά ίσχυε η δωρεάν φοίτηση.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.|σ=319</ref>}} Στα Τρίκαλα Κορινθίας είχε απαγορευθεί στον δάσκαλο να εισπράττει δίδακτρα και η διαφορά καλυπτόταν από ειδικές εισφορές των κατοίκων.<ref> Νεοκλής Σαρρής, Οσμανική πραγματικότητα. Συστημική παράθεση δομών και λειτουργιών. II Η δοσιματική διοίκηση, εκδ.Αρσενίδης, χ.χ., σελ. 393</ref> Για τους αυτοσχέδιους δασκάλους λαϊκούς ή κληρικούς ίσχυαν αμοιβές σε είδος: σε διαθήκη που συντάσσει μια χήρα μητέρα το 1759 προνοεί για την αμοιβή του ιερέα-δασκάλου του παιδιού της, ''ένα ζωνάρι κρεμεζί'' ή ''δυο τζεκίνια.''<ref>Ρόδη Σταμούλη, «Ο αλφαβητισμός στην Πρέβεζα κατά τον 18ο αιώνα (1742-1784)», Ο Ερανιστής, τομ. 17 (1981), σελ.89,υποσ.10</ref>

Οι επίτροποι επένδυαν τα χρήματα από τις δωρεές στην αγορά καλλιεργήσιμων γαιών τα οποία εκμίσθωναν σε ακτήμονες καλλιεργητές κατοχυρώνοντας τα κεφάλαια του σχολείου απέναντι στο ενδεχόμενο υποτίμησης του οθωμανικού νομίσματος και εξασφαλίζοντας ένα σταθερό εισόδημα. Παράλληλα τα διέθεταν τα κεφάλαια με μορφή δανείων εισπράττοντας τόκο. Υπήρχε όμως ο κίνδυνος για απώλειας των χρημάτων.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991|σ=320}}

Η παρακμή ή η διακοπή της λειτουργίας των σχολείων οφειλόταν σε διάφορους λόγους: στην κακή διαχείριση των εσόδων των σχολείων, στην αύξηση των λειτουργικών τους εξόδων, σε δυσμενείς συγκυρίες (πόλεμοι, εξεγέρσεις, φυσικές καταστροφές) και σε καταχρήσεις.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. |σ=321</ref>}} Οι παρουσιαζόμενες κατά καιρούς οικονομικές ανωμαλίες δεν ήταν αποτέλεσμα κακοδιαχείρισης ή αμέλειας. Στην περίπτωση της Αδελφότητας του Αγίου Νικολάου Βενετίας, η Βενετική Τράπεζα πρόβαλε εμπόδια στην αποστολή χρημάτων έξω από το κράτος και περνούσαν αρκετά χρόνια για να εγκριθεί από τις βενετικές αρχές μια διαθήκη.<ref>Γ.Σ. Πλουμίδης, «Σχολεία στην Ελλάδα συντηρούμενα από κληροδοτήματα των Ελλήνων της Βενετίας (1663-1797)», Θησαυρίσματα τομ. 9 (1972), σελ. 246</ref> Όταν ο [[Ναπολέων Α΄ της Γαλλίας]] κατέλυσε την βενετική πολιτεία, τα χρήματα που ήταν κατατεθημένα στην τζέκα εξανεμίσθηκαν και η σχολή Σωτήρη στην Αθήνα έχασε τους κύριου πόρους της.<ref>Τάσος Γριτσόπουλος, «Διάγραμμα της ιστορίας των σχολείων των Αθηνών κατά την Τουρκοκρατίαν»-β΄ μέρος, Τα αθηναϊκά, τχ. 29 (Χριστούγεννα 1964), σελ. 6</ref> Η ''Νέα Ακαδημία'' της Μοσχόπολης διακόπτει βίαια τη λειτουργία της όταν η πόλη εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους της ύστερα από επιδρομές αλβανικών πληθυσμών στα 1769, ενώ το κτίριο και η βιβλιοθήκη της σχολής καταστράφηκαν ολοσχερώς.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ. |σ=119</ref>}}

Το κτιριακό πρόβλημα των σχολείων οφειλόταν στην ακηδία των Οθωμανικών αρχών και στην αδυναμία του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Επίσης στη συνήθεια των πιο πολλών ευεργετών να δίνουν δωρεές που κάλυπταν τις ανάγκες για μισθοδοσία και υποτροφίες, όχι όμως για τη στέγαση και στα πενιχρά έσοδα των σχολείων. Οι ανάγκες που έπρεπε να καλυφθούν ως προς τη στέγαση αφορούσαν αίθουσες διδασκαλίας και χώρους στέγασης των δασκάλων ή των μαθητών που προέρχονταν από περιοχές μακριά από την έδρα του σχολείου. Μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα τα πιο πολλά σχολεία στεγάζονταν σε μισθωμένες οικίες κατάλληλα διαρρυθμισμένες. Αυτές περιλάμβαναν αίθουσα διδασκαλίας, διαμέρισμα του δασκάλου και μικρό αριθμό θαλάμων για τους οικότροφους μαθητές,που αν δεν επαρκούσαν μισθώνονταν κάποια γειτονική οικία ή ανεγείρονταν ιδιαίτερα κελλιά κοντά στο σχολείο.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.322-323</ref>|σσ=322–323}} Από τα μέσα του 18ου αιώνα γίνεται συστηματική προσπάθεια για τη στέγασή τους κυρίως σε ιδιόκτητα κτήρια με τη συμβολή των κοινοτήτων και των εύπορων Ελλήνων του εξωτερικού. Τέτοιες περιπτώσεις έχουμε στη Νέα Ακαδημεία της Μοσχόπολης, της Αθωνιάδας σχολής του Αγίου Όρους, της Πατριαρχικής Σχολής, της [[Ακαδημία Κυδωνιών|Ακαδημίας των Κυδωνιών]] και του Γυμνασίου της Χίου,αλλά και της Ακαδημίας του Βουκουρεστίου που αργότερα έγινε Ηγεμονικό Μέγαρο.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.324-325</ref>|σσ=324–325}} Τα σχολικά κτίρια αυτά ήταν πλήρη συγκροτήματα που περιελάμβαναν αίθουσες διδασκαλίες, διαμερίσματα για τη στέγαση του σχολάρχη και όλων ή μέρους του διδακτικού προσωπικού, θαλάμους για τη στέγαση οικοτρόφων, αίθουσα βιβλιοθήκης, εργαστήρια, κοινόχρηστους χώρους (μαγειρεία, αποθήκες, χώρους υγιεινής). Σε κάποιες περιπτώσεις υπήρχαν αίθουσα προσευχής με παρεκκλήσι (Γυμνάσιο Χίου), βοτανικός κήπος ([[Ακαδημία Κυδωνιών]]<ref>Ιωάννης Καραμπλιάς, Ιστορία των Κυδωνιών. Απο της ιδρύσεώς των μέχρι της αποακαταστάσεως των προσφύγων εις το ελεύθερον Ελληνικόν Κράτος, Αθήναι, 1949, σελ.137.κεξ

</ref> και Επιστημονικό Γυμνάσιο της Αθήνας), και τυπογραφείο (Γυμνάσιο Χίου, [[Ακαδημία Κυδωνιών]]). Πολλά εκπαιδευτήρια θύμιζαν κοινοβιακές μονές.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ, 325-326</ref>|σσ=325–326}}

Πληθώρα μελετών έχουν δημοσιευθεί από τον 19ο αιώνα για τη νεοελληνική εκπαίδευση, καθιστώντας την περίοδο αυτή ως την εποχή κατά την οποία τέθηκαν οι βάσεις για τη μελέτη της εκπαίδευσης στα προεπαναστατικά χρόνια.<ref>Κώστας Λάππας, «Η ιστοριογραφία της εκπαίδευσης πριν από την Επανάσταση του 1821. Παράδοση και ανανεωτικές τάσεις», στο: Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Ιστοριογραφία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας 1833-2002, τομ.Α’, Αθήνα, 2004, σελ.464</ref> οι πιο σημαντικές συμβολές ήταν του [[Κωνσταντίνος Κούμας|Κούμα]] με το έργο του ''Ιστοριαι των ανθρωπίνων πράξεων'' , στον δωδέκατο τόμο του οποίου, που εκδόθηκε το 1832 περιλαμβάνονται κεφάλαιο με τίτλο,''Κατάστασις της παιδείας των νεωτέρωων Ελλήνων'', όπου αναφέρεται στα σχολεία από τον 18ο αιώνα κια ύστερα, <ref>Κώστας Λάππας, «Η ιστοριογραφία της εκπαίδευσης πριν από την Επανάσταση του 1821. Παράδοση και ανανεωτικές τάσεις», στο: Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Ιστοριογραφία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας 1833-2002, τομ.Α’, Αθήνα, 2004,σελ.464</ref> ο [[Ματθαίος Παρανίκας|Ματθαίος Παρανίκας]], ''Σχεδιάσμα περί της εν τω Ελληνικώ Έθνει καταστάσεως των γραμμάτων από αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως (1453 μ.Χ) μέχρι των αρχών της ενεστώσης (ιθ΄) εκατονταετηρίδος'', Κωνσταντινούπολις 1867,<ref>*[http://anemi.lib.uoc.gr/php/pdf_pager.php?filename=%2Fvar%2Fwww%2Fanemi-portal%2Fmetadata%2Fa%2F1%2F4%2Fattached-metadata-01-0000232%2F70361.pdf&rec=%2Fmetadata%2Fa%2F1%2F4%2Fmetadata-01-0000232.tkl&do=70361.pdf&width=354&height=560&pagestart=1&maxpage=224&lang=en&pageno=1&pagenotop=5&pagenobottom=1 Σχεδίασμα περί τῆς ἐν τῷ ἑλληνικῷ ἔθνει καταστάσεως τῶν γραμμάτων ἀπό αλώσεως μέχρι τῶν αρχῶν τῆς ἐνεστώσης (ΙΘ) ἑκατονταετηρίδος ἐν Κωνσταντινοπόλει (1867).] Βιβλιοθήκη ιστορικών μελετών, ]</ref> πρώτη προσπάθεια καταγραφής των ελληνικών σχολείων που ιδρύθηκαν και λειτούργησαν στην Οθωμανική περίοδο, αλλά με κενά και ανακρίβειες- και η ογκώδης μελέτη του G. Chasiotis, ''L' instruction publique chez les Grecs depuis la prise de Constantinople jusque a nos jours'', Paris 1881-επικεντρωμένη κυρίως στην εκπαίδευση του ελληνικού κράτους, αφιερώνοντας μόνο ένα συνοπτικό περίγραμμα στην οθωμανική περίοδο, και το δίτομο του [[Τρύφων Ευαγγελίδης|Τρύφωνα Ευαγγελίδη]], ''H παιδεία επί Τουρκοκρατίας'', Αθήνα 1936, στο οποίο οδηγήθηκε σε σύγχυση μεταξύ των άξιων λόγου σχολών και των ''κοινών σχολείων.''<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.15-16</ref>|σσ=15–16}} Οι περισσότερες εργασίες επικεντρώθηκαν ή στην ιστορία ενός εκπαιδευτικού ιδρύματος ή μιας σχολής ή στην εκπαιδευτική ιστορία ενός συγκεκριμένου γεωγραφικού χώρου (αστικού ημιαστικού ή ευρύτερης περιοχής) και συγκεκριμένης χρονικής περιόδου.<ref>Κωνσταντίνος {{sfn|Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας (1453-1821), εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.|σ=20</ref>}}<ref>«Τα περισσότερα δημοσιεύματα, χρονολογικά, καλύπτουν την περίοδο από το 18ο αιώνα ως το χρόνο που οι υπό μελέτη περιοχές ενσωματώθηκαν στο Ελληνικό κράτος (π.χ. [[Θεσσαλία]], [[Ήπειρος]], [[Μακεδονία]], Δωδεκάνησα, Σάμος), άρα και το εκπαιδευτικό τους σύστημα ενσωματώθηκε και προσαρμόστηκε στο ενιαίο κρατικό εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας. Άλλα δημοσιεύματα διαπραγματεύονται την εκπαιδευτική ιστορία μιας περιοχής ή κοινότητας μέχρι την καταστροφή των Ελληνικών πληθυσμών και των τοπικών κοινοτικών δομών. Τέλος σε ελάχιστα δημοσιεύματα που αναφέρονται σε περιοχές που οι συγγραφείς τους τις θεωρούν ως υπόδουλες (π.χ. Β. Ήπειρος) η μελέτη της εκπαιδευτικής ιστορίας εκτείνεται ως σήμερα. Οι ιστοριογραφικές παραγωγές της τοπικής εκπαιδευτικής ιστορίας εστιάζονται κυρίως σε περιοχές και σε περιόδους που η εκπαιδευτική οργάνωση ανήκε σε κοινοτικούς και εκκλησιαστικούς θεσμούς, συλλόγους και αδελφότητες».Αποστόλης Ανδρέου, «Τοπική εκπαιδευτική ιστορία. Η ελληνική περίπτωση», Θέσεις ,τχ. 50, (Ιανουάριος - Μάρτιος 1995)[http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=480&Itemid=29]</ref> Βασικά χαρακτηριστικά της έρευνας ήταν η μοναδικότητα του τόπου, η μη ένταξη στη γενικότερη εκπαιδευτική κίνηση, υπερθετικές εκφράσεις, επιρροή του ιστορισμού, η κυριαρχία της ιδεολογίας της διαμόρφωσης της νεοελληνικής εθνότητας, η απόκρυψη συγκρούσεων, η απουσία ερμηνειών.<ref>Αποστόλης Ανδρέου,«Ιστοριογραφία της νεοελληνικής εκπαίδευσης. Μια περιοδολόγηση», Θέσεις ,τχ.45,( Οκτώβριος - Δεκέμβριος 1993)[http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=431&Itemid=29]</ref> Η εκπαίδευση κατά την Τουρκοκρατία απετέλεσε για το νεοσύστατο ελληνικό κράτος και την υπό διαμόρφωση εθνική ιδεολογία ένα προνομιακό πεδίο αναφοράς και εκμετάλλευσης. Προνομιακό διότι μέσα από την εκπαίδευση της περιόδου θα μπορούσαν να αναδειχθούν επιλεκτικά τα στοιχεία εκείνα που θα καταδείκνυαν τη ζωτικότητα του έθνους στην κρίσιμη περίοδο της οθωμανικής κατάκτησης.<ref>Κώστας Λάππας, «Η ιστοριογραφία της εκπαίδευσης πριν από την Επανάσταση του 1821. Παράδοση και ανανεωτικές τάσεις», στο: Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Ιστοριογραφία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας 1833-2002, τομ.Α’, Αθήνα, 2004,σελ.464</ref>