Εκπαίδευση των Ελλήνων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Στις πρώτες δεκαετίες μετά την Άλωση συναντάμε δυο -τρία σχολεία ενώ μερικοί από τους τελευταίους λόγιους που απέμειναν στην Τουρκοκρατούμενη ανατολή είχαν κάποια διδακτική δράση.<ref>Χρήστος{{cite encyclopedia|author=Πατρινέλης, «Χρήστος |title=Από την Άλωση ως τις απαρχές της πρώτης αναγεννήσεως της παιδείας», |encyclopedia=Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, |publisher=Εκδοτική Αθηνών, τομ.|volume=Ι (|year=1974), σελ.368-369|pages=368–369}}</ref> Οι λύσεις αναζητήθηκαν στην επιστράτευση των ελάχιστων μορφωμένων εκείνης της περιόδου, που προέρχονταν από τις τάξεις των κληρικών και των μοναχών.<ref> Ιωάννης Χασιώτης, Μεταξύ Οθωμανικής κυριαρχίας και ευρωπαϊκής πρόκλησης. Ο Ελληνικός κόσμος στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, εκδ.University Sudio Press, Θεσσαλονίκη, 2001, σελ.86</ref> Ο Γεώργιος Σχολάριος ιδρύει την Πατριαρχική Σχολή τον ίδιο χρόνο της ανόδου του στον Πατριαρχικό θρόνο (1454).<ref>Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ. Β1 Τουρκοκρατία 1453-1669. Οι ιστορικές βάσεις της νεοελληνικής κοινωνίας και οικονομίας, Θεσσαλονίκη, 1964, σελ. 221</ref> Επρόκειτο για μια σχολή με υποτυπώδη οργάνωση, ισχνούς οικονομικούς πόρους και περιορισμένη ακτινοβολία.{{sfn|Χατζόπουλος|σ=61}} Παράλληλα λειτουργούν και τα λεγόμενα «κοινά σχολεία» (scholae triviales)-τα στοιχειώδη εκπαιδευτήρια της πρωτοβάθμιας παιδείας<ref> Ιωάννης Χασιώτης, Μεταξύ Οθωμανικής κυριαρχίας και ευρωπαϊκής πρόκλησης. Ο Ελληνικός κόσμος στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, εκδ.University Sudio Press, Θεσσαλονίκη, 2001, σελ.87</ref> στους νάρθηκες των εκκλησιών ή σε ένα κελί των μονών.<ref>Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ. Β1 Τουρκοκρατία 1453-1669. Οι ιστορικές βάσεις της νεοελληνικής κοινωνίας και οικονομίας, Θεσσαλονίκη, 1964, σελ. 252</ref> Η κατάσταση της εκπαίδευσης στις επαρχίες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στο β μισό του 15ου αιώνα κινείτο σε μηδαμινά επίπεδα.<ref>Ι.Κ.Βογιατζίδης, «Ιστορικαί μελέται.4. Το χάσμα εν τη πνευματική παραδόσει του Ελληνικού λαού», Επ. Επ. Φιλ. Σχ. Αριστ.Παν.Θεσ/ίκης, τομ.2 (1932), σελ.274</ref> Στα Ιωάννινα η Σχολή των Δεσπότων μετατρέπεται σε κατοικία των χριστιανών μετά την παράδοση της πόλης στους Τούρκους.<ref>Αθηναγόρας, Μ. Πρωτοσύγκελος, «Η εν τω φρουρίω των Ιωαννίνων σχολή των Δεσποτών (Ιστορικαί επανορθώσεις)», Δελτίον Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ. 8 (1922),σελ.559</ref> Γενικά η πρώιμη περίοδος της Τουρκοκρατίας χαρακτηρίζεται από την παντελή έλλειψη κοσμικών, επίσημων διδακτηρίων.<ref>Απόστολος Διαμαντής, « Η εκπαίδευση κατά την πρωίμη Τουρκοκρατία και το ζήτημα των εκκλησιαστικών προνομίων», Πρακτικά Συνεδρίου: Παιδεία και Εθνική Συνείδηση στον Ελληνικό κόσμο: Από την Άλωση μέχρι τις παραμονές της Επανάστασης του 1821. Ζητήματα έρευνας και ερμηνείας, Αθήνα, 2014, σελ. 62</ref>

O σχολάρχης συχνά ασκούσε και καθήκοντα δασκάλου του ανώτερου κύκλου σπουδών. Μεταξύ των καθηκόντων του ήταν η επιλογή του λοιπού διδακτικού προσωπικού, η εσωτερική οργάνωση του σχολείου, το αναλυτικό πρόγραμμα, η κατάταξη των μαθητών στις διάφορες ''κλάσεις'' ανάλογα με τις γνώσεις τους, η εισήγηση για την αποδοχή των μαθητών που θα σπούδαζαν ως οικότροφοι, των ωρολόγιο πρόγραμμα των μαθημάτων, οι μέρες των εξετάσεων και ο συνεχής έλεγχος της εύρυθμης λειτουργίας του σχολείου. Υπάρχει όμως και η περίπτωση σχολείων με διευθυντή αρμόδιο για τα διοικητικά και σχολάρχη αρμόδιου και για το διδακτικό έργο. Τέτοια ήταν τα σχολεία του Μπρασόβ και του Σεμλίνου.{{sfn|Χατζόπουλος|σσ=311–312}} Συχνά καθήκοντα ''σχολάρχη'' σε μια σχολή αναλάμβαναν παλιοί μαθητές-απόφοιτοί: τέτοια περίπτωση ήταν ο Γεώργιος Παρακείμενος στη Σχολή της Κοζάνης.<ref>Χρήστος {{sfnp|Πατρινέλης, «Οι πρώτοι δάσκαλοι της Σχολής Κοζάνης. (Από τον Γεώργιο Κονταρή ως τον Ευγένιο Βούλγαρη)», Ο Ερανιστής, τομ.20 (|1995), σελ.|σ=14</ref>}} Το κύρος των σχολαρχών προσέδιδε το όνομά τους στους τίτλους της Σχολής όπου δίδαξαν ή σχολαρχούσαν.<ref>Μια τέτοια περίπτωση ήταν του Μεσολογγίτη διδάσκαλου και λόγιου Παναγιώτη Παλαμά που το όνομά του δόθηκε στην κοινοσυντήρητη Σχολή της γενέτειράς του, ''Παλαμαία'' Σπύρος Κανίνιας, «Η παιδεία στο Μεσολόγγι κατά την Τουρκοκρατία και την Επανάσταση», Παρνασσός, τομ.33 (1991), σελ. 239</ref>

Συχνές είναι οι μετακινήσεις του διδακτικού προσωπικού από σχολείο σε σχολείο. Έτσι ο Νεόφυτος Χρηστόπουλος βρίσκεται σχολάρχης στην Κοζάνη στα 1710 και τον επόμενο χρόνο ο Λαρίσης Παρθένιος τον προσκαλεί να διδάξει στο νεοσυσταθέν σχολείο στα Τρίκαλα.<ref>Χρήστος {{sfnp|Πατρινέλης, «Οι πρώτοι δάσκαλοι της Σχολής Κοζάνης. (Από τον Γεώργιο Κονταρή ως τον Ευγένιο Βούλγαρη)», Ο Ερανιστής, τομ.20 (|1995), σελ.|σ=9</ref>}} Το 1720 τον βρίσκουμε στο Βουκουρέστι ως διδάσκαλο των μπεϊζαντέδων Κωνσταντίνου και Ιωάννη Μαυροκορδάτου.<ref>Χρήστος {{sfnp|Πατρινέλης, «Οι πρώτοι δάσκαλοι της Σχολής Κοζάνης. (Από τον Γεώργιο Κονταρή ως τον Ευγένιο Βούλγαρη)», Ο Ερανιστής, τομ.20 (|1995), σελ.|σ=12</ref>}} Άλλοι πάλι αρνούνται να δεχθούν πρόσκληση να διδάξουν σε σχολεία λόγω ιδεολογικών διαφωνιών: ο [[Βενιαμίν ο Λέσβιος]] αρνήθηκε πρόσκληση των επιτρόπων της Χίου γύρω στα 1799/1800 να διδάξει στη Σχολή του νησιού επειδή φοβόταν την πολεμική του [[Αθανάσιος Πάριος|Αθανάσιου Πάριου]].<ref> Βασίλειος Μακρίδης, «Η δυσμένεια του Αθανάσιου Πάριου προς τον Δωρόθεο Πρώιο», Ο Ερανιστής, τομ.20 (1995),σελ.254-255</ref> Οι πολεμικές αναταραχές γεννούν ανασφάλεια στο διδακτικό προσωπικό κάποιων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που βρίσκονται κοντά στις επαναστατικές συνθήκες. Τα Ορλωφικά προκαλούν γενική αναστάτωση στον ελληνικό χώρο.<ref>Ο δάσκαλος Εμμανούλη Τροχάνης εγκαταλείπει τον Πραστό για να καταφύγει στη Σίφνο προκειμένου να διδάξει στην εκεί Σχολή του Μετοχίου του Παναγίου Τάφου. Χριστίνα Κουλούρη, «Εμμανουήλ Τροχάνης. Ένας μέσος δάσκαλος του ΙΗ' αιώνα»,Μνήμων, τομ.10(1985), σελ.204-205</ref> Υπό αυτές τις συνθήκες κάποια μέρη χάνουν τον δάσκαλό τους και κάποια άλλα τον αποκτούν για πρώτη φορά.<ref>Ο Παπανανίας ''δάσκαλος'' εγκατελείπει τους Ζιουπανιώτες και καταφεύγει στο Κωνστάντσικο, το οποίο αποκτά για πρώτη φορά των πρώτο του δάσκαλο.. Μιχαήλ Καλινδέρης, «Σχολεία και διδάξαντες εις το Ζιουπάνι και τα πέριξ»,Μακεδονικά, τομ.22 (1982), σελ.330</ref>