Εκπαίδευση των Ελλήνων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Η '''εκπαίδευση των Ελλήνων κατά την [[Τουρκοκρατία]]''' γινόταν σε τοπικά σχολεία αλλά και σε μεγάλες σχολές με οικονομική συνδρομή Ελλήνων, ντόπιων ή της διασποράς και την υποστήριξη και καθοδήγηση της Εκκλησίας, υπό την επίβλεψη του Οθωμανικού κράτους. Τα ελληνικά εκπαιδευτήρια που λειτουργούν κατά την Οθωμανική περίοδο δεν συγκροτούν ένα εκπαιδευτικό σύστημα, καλύπτουν όμως ένα εκτεταμένο γεωγραφικό πεδίο, με ακανόνιστη διασπορά και χαρακτηριζόμενο από τοπικές ιδιομορφίες.<ref>Νίκος {{sfn|Τερζής, «Σκέψεις για την ελληνική εκπαίδευση κατά την Οθωμανική περίοδο, με έμφαση στον ανώτερο κύκλο σπουδών της Πατριαρχικής Σχολής Κωνσταντινουπόλεως (1759-1821). Μια νέα σκοπιά σε παλαιό ζήτημα.» στο:Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Φιλοσοφική Σχολή τμήμα Φ.Π.Ψ. Σύγχρονα παιδαγωγικά και εκπαιδευτικά θέματα-χαρίστήριος τόμος στον ομότιμο καθηγητή Ιωάννη Μαρκαντώνη, Gutenberg, Αθήνα, 2007, σελ.|σ=64</ref>}}

Ως το τέλος του 17ου αιώνα δεν υπάρχει στις ελληνικές χώρες παρά μια ανώτατη σχολή, η πατριαρχική σχολή της Κωνσταντινουπόλεως, δημιούργημα της Εκκλησίας. Τον 18ο αιώνα βλέπουμε να δημιουργούνται άλλες ανώτατες σχολές. Μεσαίες και ανώτερες σχολές δημιουργούνται εκεί που αναπτύσσσονται πόλεις αλλά όχι όπου υπάρχει αναπτυγμένη πλούσια αστική εμπορευματική τάξη (Θεσσαλονίκη, Καβάλα) αλλά στα Ιωάννινα, στη Μοσχόπολη στις Κυδωνιές. Εξαιρείται η Σμύρνη.<ref>[[ Νίκος Σβορώνος]], «Κοινωνικές δομές και πολιτιστική ανάπτυξη των πόλεων στον Ελληνικό χώρο κατά την Τουρκοκρατία», στο: Άμητος Στη μνήμη Φώτη Αποστολόπουλου, εκδ. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα, 1984, σελ.335</ref> Η Εκκλησία είναι ο θεσμός που δεν αφήνει και τυπικά και ουσιαστικά να εξαφανιστεί η εκπαιδευτκκη δραστηριότητα επειδή και η ίδια έχει ζωτική ανάγκη από ανθρώπινο δυναμικό-και μάλιστα πολυάριθμο-προκειμένου να ανταποκροθεί στην αποστολή της.<ref>Νίκος {{sfn|Τερζής, «Σκέψεις για την ελληνική εκπαίδευση κατά την Οθωμανική περίοδο, με έμφαση στον ανώτερο κύκλο σπουδών της Πατριαρχικής Σχολής Κωνσταντινουπόλεως (1759-1821). Μια νέα σκοπιά σε παλαιό ζήτημα.» στο:Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Φιλοσοφική Σχολή τμήμα Φ.Π.ψ. Σύγχρονα παιδαγωγικά και εκπαιδευτικά θέματα-χαριστήριος τόμος στον ομότιμο καθηγητή Ιωάννη Μαρκαντώνη, Gytenberg, Αθήνα, 2007, σελ.|σ=63</ref>}} Σύμφωνα με την ιστορικό Αφροδίτη Αθανασοπούλου, τα εκπαιδευτικά πράγματα των υπόδουλων Ελλήνων στην τουρκοκρατία διακρίνονται σε τρεις φάσεις: η πρώτη (16ος-17ος αι.) είναι η του θρησκευτικού ουμανισμού κατά την οποία κυριαρχεί η εκλαΐκευση της θεολογικής γνώσης, στην δεύτερη (18ος αι.) οι Φαναριώτες ελέγχουν και προωθούν την εκκοσμίκευση την παιδείας. Υιοθετώντας την πολιτική θεωρία του Διαφωτισμού προωθούν την ευνομούμενη πολιτεία (δεσποτεία) στις ηγεμονίες τους. Τέλος στην τρίτη φάση με την άνοδο της ελληνικής εμπορικής-αστικής τάξης οι εκπαιδευτικές αντιλήψεις των φιλελεύθερων αστών ριζοσπαστικοποιούνται έχοντας ως προτάγματα την πολιτική χειραφέτηση και την εθνική παλιγγενεσία.<ref>Αφροδίτη Αθανασοπούλου, «“Σκοτάδι πνευματικό σκέπασε την Ελλάδα…”: Διαβάζοντας για την παιδεία επί Τουρκοκρατίας στα σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης», Η Διδακτική της Ιστορίας στην Ελλάδα και η έρευνα στα σχολικά εγχειρίδια, Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου, επιμ. Αντρέας Π. Ανδρέου, εκδ.Μεταίχμιο, Αθήνα,2008,σελ.18-19[http://www.academia.edu/1139368/%CE%9A%CF%81%CF%85%CF%86%CF%8C_%CE%A3%CF%87%CE%BF%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CF%8C][[Κωνσταντίνος Δημαράς]], «Δέκα χρόνια Ελληνικής παιδείας στην ιστορική τους προοπτική: 1791-1800», στο: του ιδίου, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, εκδ.Ερμής, Αθήνα, 1977, σελ.261</ref><ref>Σοφία Ηλιάδου-Τάχου – Ανδρέας Ανδρέου,« Οι δομές της παιδείας στα «κρυφά σχολειά» (1453-1912). Από το μύθο στην επιστημονική προσέγγιση της Ελληνικής παιδείας την περίοδο της Οθωμανοκρατίας», ΚΘ΄ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ 16-18 Μαΐου 2008, Θεσσαλονίκη, 2009, σελ.97</ref>{{efn|Η κατεύθυνση και το περιεχόμενο της εκπαίδευσης προσδιορίστηκε από τις διαφορετικές και αλληλοσυγκρουόμενες αξιώσεις των διαφόρων κοινωνικών ομάδων: των εμπόρων που δραστηριοποιούνταν στη Δύση από τη μια και των μελών των χριστιανικών συντεχνιών της οθωμανικής αυτοκρατορίας από την άλλη, της επίσημης ιεραρχίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου από την μια και ορισμένων μονών από την άλλη, των φαναριωτών διανοουμένων από την μια και των κοτσαμπάσηδων από την άλλη {{harv|Σαρρής|σ=388}}.}} Η επένδυση τεράστιων χρηματικών ποσών στην εκπαίδευση, συνιστά πράξη και επιλογή πολιτική, επισημαίνει ο [[Νεοκλής Σαρρής]] και ο ρυθμός αύξησης αυτής της μορφής των επενδύσεων συσχετίζεται με τον κοινωνικοοικονομικό μετασχηματισμό που διαφοροποιεί την ελληνική εθνική κοινότητα από την μουσουλμανική.{{sfn|Σαρρής|σ=397}} Έτσι π.χ στα νησιά του Αιγαίου που παρουσιάζουν έντονα στοιχεία αστικής οικονομίας (εμπόριο και ναυσιπλοΐα) από τα 40 σχολεία που είναι μέχρι τώρα καταγεγραμμένα ένα ή δύο τοποθετούνται τον 16ο αι, δύο ή τρία απότον 17ο αι., ενώ τα υπόλοιπα είναι τον 18ο αι. (35 περίπου) Από αυτά τα 15 είναι ιδρυμένα από την Εκκλησία και τα 20 από τις Κοινότητες με τη βοήθεια πλούσιων μαικήνων. Στη Θεσσαλία από τα 32 σχολεία μόνο τα 5 είναι τον 16ο και 17ο αι. και αυτά ιδρυμένα από την Εκκλησία ενώ τα άλλα 27 είναι ιδρυμένα τον 18ο αι. Στην Πελοπόννησο , αγροτική περιοχή, έχουν επισημανθεί 114 σχολέια περίπου έως τις αρχές του 19ου αι. Τα 49 είναι ιδρυμένα πριν την Καποδιστριακή περίοδο εκ των οποίων τα 7 τοποθετούνται στους 16ο και 17ο αιώνα με Εκκλησιαστική πρωτοβουλία ενλω τα 42 δεν είναι παλαιότερα του 18ου και 19ου αι. και την πρωτοβουλία της ίδρυσής τους μοιράζονται η Εκκλησία με τις Κοινότητες, ενώ τα χρηματοδοτούν πλούσιοι Πελοποννήσιοι της διασποράς.<ref>[[ Νίκος Σβορώνος]], «Κοινωνικές δομές και πολιτιστική ανάπτυξη των πόλεων στον Ελληνικό χώρο κατά την Τουρκοκρατία», στο: Άμητος Στη μνήμη Φώτη Αποστολόπουλου, εκδ. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα, 1984, σελ.336</ref>Τέλος στην [[Ήπειρος| Ήπειρο]] κατά τους 17ο και 18ο αι. λειτουργούσαν 30 περίπου ''κοινά'' σχολεία.<ref>Λέανδρος Βρανούσης, Βασίλειος Σφυρόερας, «Η απογείωση της πνευματικής δημιουργίας στην Ήπειρο», Ιστορικοί Ελληνικοί χώροι: Ήπειρος, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1997, σελ.268</ref>

Το υποτυπώδες εκπαιδευτικό σύστημα περιλάμβανε τρεις βαθμίδες σπουδών: τη στοιχειώδη, τη μέση και την ανώτερη.<ref>Νίκος {{sfn|Τερζής, «Σκέψεις για την ελληνική εκπαίδευση κατά την Οθωμανική περίοδο, με έμφαση στον ανώτερο κύκλο σπουδών της Πατριαρχικής Σχολής Κωνσταντινουπόλεως (1759-1821). Μια νέα σκοπιά σε παλαιό ζήτημα.» στο:Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Φιλοσοφική Σχολή τμήμα Φ.Π.Ψ. Σύγχρονα παιδαγωγικά και εκπαιδευτικά θέματα-χαριστήριος τόμος στον ομότιμο καθηγητή Ιωάννη Μαρκαντώνη, Gutenberg, Αθήνα, 2007, σελ.|σ=64</ref>}} Τον ανώτερο κύκλο διέθεταν μόνο σημαντικά κέντρα, ενώ ο μέσος κύκλος ήταν πολύ πιο πολύ διαδεδομένος, ενώ η παρουσία του κατώτερου κύκλου ήταν συχνότερη.<ref>Νίκος {{sfn|Τερζής, «Σκέψεις για την ελληνική εκπαίδευση κατά την Οθωμανική περίοδο, με έμφαση στον ανώτερο κύκλο σπουδών της Πατριαρχικής Σχολής Κωνσταντινουπόλεως (1759-1821). Μια νέα σκοπιά σε παλαιό ζήτημα.» στο:Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Φιλοσοφική Σχολή τμήμα Φ.Π.ψ. Σύγχρονα παιδαγωγικά και εκπαιδευτικά θέματα-χαριστήριος τόμος στον ομότιμο καθηγητή Ιωάννη Μαρκαντώνη, Gutenberg, Αθήνα, 2007, σελ.|σ=65</ref>}} Στην πρώτη ανήκαν τα ''κοινά σχολεία''ή ''σχολεία των κοινών γραμμάτων'', ή ''σχολεία των ιερών γραμμάτων''<ref>Κώστας Λάππας, «Η Εκπαίδευση. Οργάνωση και λειτουργία των σχολείων 1770-1821», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τομ.2 Η Οθωμανική κυριαρχία, 1770-1821: Διαφωτισμός-Ιστορία της παιδείας-Θεσμοί και Δίκαιο, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003, σελ.75</ref> στα οποία οι μαθητές διδάσκονταν ανάγνωση και γραφή. Χρησιμοποιούσαν ως διδακτικά εγχειρίδια ορισμένα λειτουργικά βιβλία όπως την Οκτώηχο, το Ψαλτήρι, το Ωρολόγιο και το Ευχολόγιο. Οι κάπως πιο μορφωμένοι διδάσκαλοι -ιερείς δίδασκαν και αποσπάσματα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων.<ref>Ο Παπα-Συναδινός των Σερρών γράφει για τον δάσκαλό του τον παπά-κυρ Παρθένιο ο οποίος του δίδασκε Κάτωνα, Πυθαγόρα, Αριστοφάνη. Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, 1354-1833,εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ. 201</ref>Μιλώντας ο [[Εμμανουήλ Γεδεών]] για την κατώτερη εκπαίδευση στα χρόνια της Τουρκοκρατίας σημειώνει σχετικά με τον αριθμό των σχολείων ότι όσοι ήταν οι ναοί πριν το 1821 ''τόσα στοιχειώδη σχολεία θ' αποδεχθώμεν υπάρχοντα αμέσως μετά την άλωσιν''. Αν και υπάρχει μια υπερβολή σε αυτήν την παρατήρηση «είναι βέβαιο όμως ότι η κατώτερη εκπαίδευση ήταν πολύ πιο εκτεταμένη απ'όσο συνήθως». Αυτό δείχνει και η εκτεταμένη κυκλοφορία σε μεγάλο αριθμό αντιτύπων εκκλησιαστικών βιβλίων, όπως η ''Παιδαγωγία'', η ''Οκτώηχος'' και το Ψαλτήρι τα οποία χρησίμευαν ως σχολικά βοηθήματα.<ref>Κώστας Λάππας, «Η Εκπαίδευση. Οργάνωση και λειτουργία των σχολείων 1770-1821», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τομ.2 Η Οθωμανική κυριαρχία, 1770-1821: Διαφωτισμός-Ιστορία της παιδείας-Θεσμοί και Δίκαιο, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003, σελ.81</ref> Στη δεύτερη βαθμίδα ανήκαν τα ''ελληνικά σχολεία'' όπου η έμφαση δινόταν στην εκμάθηση της αρχαίας ελληνικής. Σχολές τριτοβάθμιας εκπαίδευσης δεν υπήρχαν στην τουρκοκρατία. Απλά σε ορισμένα ''ελληνικά σχολεία'' λειτουργούσε κι ένας ανώτερος κύκλος σπουδών όπου οι μαθητές διδάσκονταν φιλοσοφία, θεολογία και ''επιστημονικά μαθήματα.''{{sfn|Χατζόπουλος|σ=329}} Τα ''ελληνικά σχολεία'' ή ''Μουσεία'', 'η ''Ελληνομουσεία,''<ref>''Στη Ζαγορά και στα Αμπελάκια ονομάζονταν τα σχολεία ''Ελληνομουσεία''. Γιάνης Κορδάτος, Τα Αμπελάκια κι ο μύθος για το συνεταιρισμό τους. Συμβολή στη οικονομικοκοινωνική ιστορία της ανατ.Θεσσαλίας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, εκδ.Μπουκουμάνης, Αθήνα, 1973, σελ. 139</ref>ή ''Ακαδημίες,'' <ref>[[Κωνσταντίνος Δημαράς]],«Ο Κοραής και η εποχή του», στο: του ιδίου, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, εκδ.Ερμής, Αθήνα, 1977, σελ.318 </ref><ref>Τίτλος πομπώδης ο τίτλος της ''Ακαδημίας''. Διαμαντής Σαμψών, «Το γυμνάσιο Σκοπέλου από την ίδρυσή του μέχρι σήμερα (1723-1973)», Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών, τομ.6 (1983), σελ.114</ref>ή ''Φροντιστήρια'',ή ''Λύκεια'', ''Σχολές'' και ''Γυμνάσια'' όπως ήταν άλλες ονομασίες τους<ref>Κώστας Λάππας, «Η Εκπαίδευση. Οργάνωση και λειτουργία των σχολείων 1770-1821», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τομ.2 Η Οθωμανική κυριαρχία, 1770-1821: Διαφωτισμός-Ιστορία της παιδείας-Θεσμοί και Δίκαιο, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003, σελ.75</ref> ήταν χωρισμένα σε δύο κύκλους σπουδών, ένας για αρχάριους κι ένας για προχωρημένους. Οι μαθητές του κάθε κύκλου ήταν χωρισμένοι σε κλάσεις που όμως δεν σχετίζονταν με τις ενιαύσιες τάξεις των σημερινών σχολείων. Στις κλάσεις αυτές οι μαθητές διδάσκονταν συνήθως ένα μάθημα στο οποίο έπρεπε να τελειοποιηθεί για να μπορέσει να παρακολουθήσει τα μαθήματα της επόμενης τάξης.{{sfn|Χατζόπουλος|σ=330}}