Χετταίοι: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Οι '''Χετταίοι''' λεγόμενοι και '''Χιττίτες''' ήταν αρχαίος λαός ο οποίος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη Μικρά Ασία (Ανατολία) και τητην ΜέσηΕγγύς ΑνατοληΑνατολή. Μιλούσαν μια γλώσσα, καλούμενη [[χεττιτική γλώσσα]], η οποία κατατάσσεται στις [[Ινδοευρωπαϊκές γλώσσες|ινδοευρωπαϊκές]].

Ο πολιτισμός τους ανήκει στους μεγαλύτερους αρχαίους πολιτισμούς. Το απόγειό του έφτασε τη [[2η χιλιετία π.Χ.]], ειδικά στο δεύτερο μισό αυτής της περιόδου. Η παρουσία των προ-Χετταίων (αλλιώς Χάττι) στη Μικρασιατική Χερσόνησο ξεκινά από την 5η χιλιετία π.Χ. Οι προ-Χετταίοι δεν ήταν ούτε ινδοευρωπαϊκός ούτε σημιτικός λαός, αλλά μιλούσαν μια γλώσσα η οποία ονομάστηκε χαττική. Στις αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ. ήρθαν οι νεότεροι Χετταίοι εγκαταστάθηκαν στην Ανατολία. Η αρχική τους κοιτίδα μας είναι άγνωστη, το βέβαιο είναι πωςότι δεν ήταν [[Σημίτες]] και πωςότι αναμείχθηκαν με τους παλιότερους κατοίκους, απ' τους οποίους δανείστηκαν πολλά έθιμα, λατρείες θεών, μύθους, τεχνοτροπίες, κ.τ.λ., δημιουργώντας το γνωστό σε μας λαό των Χετταίων. Οι νεότεροι έποικοι των Χετταίων αποτελούσαν την άρχουσα τάξη γύρω από το περιβάλλον του βασιλιά, αντιγράφοντας πολλά έθιμα και λατρείες των παλιότερων προ-Χετταίων κατοίκων. Για να γράψουν τη γλώσσα τους χρησιμοποίησαν αρχικά τη [[Σφηνοειδής γραφή|σφηνοειδή γραφή]] (που χρησιμοποιούνταν στηστην ΜέσηΕγγύς Ανατολή για την [[Ακκαδική γλώσσα|ακκαδική]], τη γλώσσα με τη μεγαλύτερη διάδοση και επιρροή εκείνη την εποχή), δημιούργησαν όμως και δική τους γραφή, η οποία χρησιμοποιήθηκε και από τους υποτελείς λαούς της Μικράς Ασίας για την καταγραφή των δικών τους γλωσσών. Με τη σταδιακή πάροδο του χρόνου η χαττική γλώσσα των προ-Χετταίων χρησιμοποιούνταν μόνο στις θρησκευτικές τελετές, ενώ η χεττιτική γλώσσα υπερίσχυσε ως η καθομιλουμένη στους πληθυσμούς της Αυτοκρατορίας.

Η Αυτοκρατορία των Χετταίων είναι πιθανό ότι καταστράφηκε από βόρειους κυρίως επιδρομείς, τους Κάσκα, ή τους «Λαούς της θάλασσας», περί το [[1200]] π.Χ. Μετά την καταστροφή της αυτοκρατορίας τους στη Μικρά Ασία ένα μέρος του λαού μετανάστευσε στη βόρεια Συρία, όπου και κυριάρχησαν σε πολλές πόλεις, μεταξύ των οποίων ήταν το [[Καρχεμίς]] στην [[Κιλικία]]. Οι λαοί αυτοί, καλούμενοι πλέον «Νεοχετταίοι» ή «Συροχετταίοι» είναι εκείνοι που αναφέρονται στην περίοδο των «Βασιλέων» του «Ισραήλ», σε θρησκευτικά ισραηλιτικά κείμενα.

Την 3η χιλιετία π.Χ. η φυλή των [[Πρωτο-Χετταίοι|Πρωτοπρωτο-Χετταίων]] εγκαταστάθηκε στην κεντρική [[Μικρά Ασία]]. Η φυλή αυτή ήταν μάλλον [[Αυτόχθονες πληθυσμοί|αυτόχθονη]]. Το δεύτερο ήμισυ της 3ης χιλιετίας π.Χ. οι Πρωτοπρωτο-Χετταίοι ίσως αναμείχθηκαν με τους Χετταίους που μάλλον ήρθαν από τον [[Καύκασος|Καύκασο]] και έφεραν μαζί τους τηντη γλώσσαδική τους γλώσσα. Τόσο η κάθοδος όσο και η ανάμειξη πρέπει να έγιναν αφενός μεν ειρηνικά και χωρίς επιδρομές και πράξεις βίας, αφετέρου δε σταδιακά έτσι ώστε η ακριβής χρονολογία δεν είναι δυνατόν να εξακριβωθεί, αφού η κάθοδος αυτή δεν άφησε σημάδια. Οι [[Λούβιοι]] στα νότια και δυτικά, και οι [[Παλαϊοί]] στα βόρεια και τα βορειοδυτικά της Μικράς Ασίας διατήρησαν την ιδιαιτερότητα και τη γλώσσα τους. Οι Χετταίοι, αφού ανέλαβαν την κυριαρχία, άκμασαν τηντη 2η χιλιετία π.Χ., χτίζοντας το μεγάλο βασίλειο των Χετταίων. Η χώρα ονομάστηκε ''Χαττούσα'' ή ''[[Χάττι]]'' όπως έλεγαν και τους Πρωτοπρωτο-Χετταίους. Την γλώσσα τους όμως την ονόμαζαν ''Νεσίλι'' κατά την πόλη ''Kaneš'' ή ''Νέσα''. Ο Πιτχάνας ήταν ο πρώτος βασιλιάς των Χετταίων με παλάτι στην Χαττούσα και καταγόταν από την πόλη ''[[Κουσάρ]]'', της οποίας η τοποθεσία παραμένει ακόμα άγνωστη. Ο δεύτερος βασιλιάς είχε το όνομα ''[[Ανίτας]]'' και καταγόταν επίσης από την άγνωστη πόλη ''Κουσάρ''.

Οι Χετταίοι έφεραν μαζί τους ή ανέπτυξαν επί τόπου και κάτι σημαντικό: την τέχνη επεξεργασίας του σιδήρου. Ήταν οι πρώτοι και οι μοναδικοί στην εποχή τους που γνώριζαν να επεξεργάζονται τον σίδηρο. Αυτό τους έδινε ισχυρή υπεροχή, αφού οι άλλες σύγχρονεςσύγχρονές τους φυλές πολιτισμικά βρίσκονταν ακόμα στην [[εποχή του χαλκού]] στην καλύτερη περίπτωση. Οι Χετταίοι μπόρεσαν και κράτησαν την τέχνη της επεξεργασίας του σιδήρου για εύλογους λόγους μυστική και γι' αυτό είχαν το μονοπώλιο της τέχνης και των προϊόντων του σιδήρου.

1. '''Το παλαιό βασίλειο των Χετταίων''' ([[1600|περ.1600]]-[[1430]] π.Χ.)

2. '''Το νεότερο βασίλειο''' ή '''Μέγα Βασίλειο των Χετταίων''' ([[1430|περ.1430]]-[[1178]] π.Χ.)

Το τέλος του βασιλείου των Χετταίων σημαδεύει και τον τερματισμό του μονοπωλίου της επεξεργασίας του [[Εποχή του Σιδήρου|σιδήρου]], το οποίο οι Χετταίοι κατείχαν από τον 17ο π.Χ. αιώνα. Από τον 12ο π.Χ. αιώνα και μετά η τέχνη αυτή διαδόθηκε σε όλη την Ανατολή και στηνστη Μεσόγειο. Μετά την καταστροφή του βασιλείου των Χετταίων από τις επιδρομές των λαών«Λαών της θάλασσας» ή φυσικές καταστροφές, οι απόγονοιαπόγονοί τους μεταναστεύουν στις περιοχές της Συρίας και της Καππαδοκίας ιδρύοντας τα νεοχεττιτικά βασίλεια, τα οποία θα υποταχθούν από τον 8ο αιώνα π.χΧ. στους Ασσύριους, και στη συνέχεια σε ΒαβυλωνίουςΒαβυλώνιους, Πέρσες και Σελευκίδες.

*'''Λαβαρνάς Α':''' Ιδρυτής του '''παλαιού βασιλείου των Χετταίων''' ήταν ο [[Λαβαρνάς Α΄]] (γύρω στο [[1600]] π.Χ.), ο οποίος ίδρυσε το βασίλειο ύστερα αποαπό τις εκτεταμένες κατακτήσεις του στην περιοχή της κεντρικής [[Μικρά Ασία|Μικράς Ασίας.]]

*'''Μουρσίλις Α':''' Εγγονός και διάδοχος του Χατουσίλις Α΄, ο [[Μουρσίλις Α΄]], κορυφαίος βασιλιάς του παλαιού βασιλείου των Χετταίων, πραγματοποίησε μεγαλύτερες εκστρατείες. Κατέστρεψε το βασίλειο των Γιαμχάντ στην [[Συρία]], στη συνέχεια προχώρησε στη [[Βαβυλώνα]] όπου την πολιόρκησε και την κατέλαβε (περ.1595 π.Χ.), ανέτρεψεανατρέποντας τη σημίτικη δυναστεία των Αμορριτών του [[Χαμουραμπί]], και τοποθετώντας στο θρόνο τους Κασσίτες. Μετά τον Μουρσίλις Α΄ έως την άνοδο του Νέου Βασιλείου οι Χετταίοι έπεσαν σε παρακμή.

*'''ΤουδαλίγιαςΤουνταλίγιας Α΄:''' Ιδρυτής του '''μεγάλου βασιλείου των Χετταίων''' ήταν ο [[Τουδαλίγιας Α΄]], τον οποίο έχουν επιχειρήσει να ταυτίσουν με τον [[Τάνταλος|Τάνταλο]] της ελληνικής μυθολογίας. Ο πρώτος αυτός κατακτητής Χετταίος βασιλιάς, μετά τη νίκη του εναντίον των λουβικών κρατών της Μικράς Ασίας (γύρω στο [[1410]] π.Χ.), ήταν ο δημιουργός της αυτοκρατορίας των Χετταίων. Τον Τουδαλίγια Α΄ διαδέχθηκε ο γαμπρός του [[Αρνουβάντας Α΄]], με τον οποίο ξεκίνησε μια προσωρινή κάμψη της δύναμης για τους Χετταίους.

*'''Χατουσίλις Γ΄:''' Μικρότερος γιος του Μουρσίλις Β΄ και μικρότερος αδελφός του Μουβατάλις Β΄, ο αρχιστράτηγος των Χετταίων στη μάχη του Καντές ανέβηκε στο θρόνο των Χετταίων, αφού πρώτα ανέτρεψε τον ανιψιό του Μουρσίλις Γ΄. Έκλεισε συνθήκη ειρήνης με τον παλιό του αντίπαλο [[φαραώ]] [[Ραμσής Β΄|Ραμσή Β΄]] λόγω του κινδύνου των Ασσυρίων με τον βασιλιά τους [[Σαλμανασέρ Α΄]] ([[1259]] π.Χ.),. οΟ [[Χατουσίλις Γ΄]] πέθανε σε μεγάλη ηλικία, εμπεδώνοντας την ειρήνη και μεγάλη ευημερία για τους Χετταίους.

*'''ΤουδαλίγιαςΤουνταλίγιας Δ΄:''' Μεγαλύτερος γιος και διάδοχος του Χατουσίλις Γ΄. Με τον [[Τουδαλίγιας Δ΄| Τουδαλίγια Δ΄]] ξεκίνησε η μεγάλη παρακμή για τους Χετταίους, με ξηρασία και φυσικές καταστροφές πρώτα, και με αποκορύφωμα τη συντριβή τους από τους Ασσυρίους του [[Τικουλτί Νινουρτά Α΄]] στη '''μάχη της Νιρίγιας''' ([[1230|περ.1230]] π.Χ.). Με δική του εντολή χτίστηκε το ιερό και σκαλίστηκαν οι βράχοι της Γιαζιλίκαγια.

Μετά την κατάλυση του βασιλείου των Χετταίων από τις επιδρομές των Λαών της Θάλασσας οι απόγονοι των Χετταίων εγκαταστάθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της [[Συρία|Συρίας]], στην [[Καππαδοκία]] και την [[Κιλικία]], δημιουργώντας τα Νεοχεττιτικά βασίλεια. Οι νεότεροι απόγονοι των Χετταίων αναφέρονται από τη Βίβλο, ενώ είναι ιστορικά γνωστοί ως '''Νεοχετταίοι''' ή '''Συροχετταίοι'''. Τα Νεοχεττιτικά βασίλεια καταλύθηκαν από τους Ασσυρίους σταδιακά (9ο-8ο αιώνα π.Χ.). Οι ασσυριακές κατακτήσεις ξεκίνησαν στις αρχές του 9ου αιώνα π.Χ. με τον βασιλιά [[Ασουρνασιρπάλ Β΄]], ο οποίος κατέλαβε το βασίλειο του Παττίν στα παράλια της βόρειας Συρίας στη θέση που αργότερα ο [[Σέλευκος Α΄ Νικάτωρ|Σέλευκος]] έχτισε την πρωτεύουσα του βασιλείου του [[Αντιόχεια]]. Ο γιος και διάδοχος του [[Σαλμανασέρ Γ΄]] αντιμετώπισε ένα συνασπισμό εναντίον του από Αιγυπτίους, Ισραηλίτες και Αμμωνίτες, υπό την ηγεσία του Νεοχιττίτη βασιλιά της Δαμασκού Ανταντεζέρ, τους συνέτριψε στη '''μάχη του Καρκάρ''' ([[853]] π.Χ.), και μετά το θρίαμβό του κατέλαβε τα περισσότερα από τα Νεοχεττιτικά βασίλεια όπως το Ταμπάλ ([[Καππαδοκία]]), το Κουί ([[Κιλικία]]), και τα δύο μεγαλύτερα του Αμάθ και του Χαταρίκα Πουχούτι στη [[Συρία]]. Ο Ασσύριος βασιλιάς [[Τιγκλάθ Πιλεσέρ Γ΄]] κατέλαβε το βασίλειο του Αρπάντ στο [[Χαλέπι]] ([[740]] π.Χ.) ύστερα από τρία χρόνια πολιορκίας. Τελευταίο παρέμεινε το μεγαλύτερο βασίλειο, του Καρχεμίς, που καταλήφθηκε από τον Ασσύριο βασιλιά [[Σαργών Β΄]] το [[717]] π.Χ. Μετά την κατάληψη όλων των Νεοχεττιτικών βασιλείων από τους Ασσυρίους, οι απόγονοιαπόγονοί τους ενσωματώθηκαν με τους γηγενείς πληθυσμούς. Εικάζεται ότι πληθυσμοί της σημερινής [[Τουρκία|Τουρκίας]] στην [[Καππαδοκία]] είναι απόγονοι των Χετταίων.

Οι Χετταίοι ήταν γνωστοί σαν ''ο λαός με τους χίλιους θεούς''. Ήταν πολύ ανεκτικοί απέναντι στις ξένες θρησκείες των κατακτημένων λαών, ενσωμάτωναν τους ξένους θεούς σαν δικούς τους, με αποτέλεσμα σταδιακά να αποκτήσουν εκατοντάδες θεότητες που δεν είχαν καμιά σχέση μεταξύ τους. Κάθε πόλη και κάθε περιοχή είχε ξεχωριστές θεότητες, λατρείες, ναούς που πολλές φορές δεν είχαν καμιά σχέση με τις κεντρικές θεότητες στη [[Χαττούσα]]. Ο βασιλιάς ήταν ο αρχηγός της θρησκείας, του στρατού, της δικαιοσύνης, όπως και νομοθέτης. Οι νόμοι των Χετταίων ήταν επίσης πολύ προοδευτικοί για την εποχή τους: απαγορεύονταν τα βασανιστήρια, ενώ η ποινή του θανάτου εφαρμοζόταν μόνο σε ακραίες περιπτώσεις. Οι δύο κορυφαίες θεότητες των Χετταίων ήταν η Αρίνα, θεότητα του ηλίου, και ο σύζυγος της Τεσούμπ, θεός των καιρικών φαινομένων. Ο Τεσούμπ απεικονίζεται πάντα κρατώντας έναν τριπλό κεραυνό και ένα όπλο, συνήθως τσεκούρι. Υπήρχε, όπως και στο ελληνικό πάνθεο, η παράδοση μέχρι τον Τεσούμπ, που καθιερώθηκε τελικά, κάθε γιος να εκθρονίζει τον πατέρα θεό. Ο Τεσούμπ και η Αρίνα είχαν πολλά παιδιά, με σημαντικότερα τον Σαρούνα, που απεικονίζεται καβάλα σε μια τίγρη με ένα τσεκούρι, και την Ιράνα, θεά των αγρίων ζώων.

H Παλαιά Διαθήκη αναφέρεται εκτεταμένα με πολλές αναφορές στους Χετταίους με καταγωγή από τον [[Χαναάν]] γιό του [[Χαμ]] και εγγονό του [[Νώε]], τους τοποθετεί στην [[Χαναάν]] μαζί με τους υπόλοιπους λαούς κάτι που σημαίνει ότι αναφέρεται βασικά στους Νεοχετταίους, απογόνους των Χετταίων που εγκαταστάθηκαν στην [[Συρία]] και την [[Παλαιστίνη]] τον 11ο αιώνα π.Χ., μετά τη διάλυση του βασιλείου στην [[Χαττούσα]]. Οι Χετταίοι ζούσαν κατά την Βίβλο μαζί και με κάποιους από τους βοσκούς Ισραηλίτες. Πρώτη αναφορά έχουμε στον Χετταίο Εφρών που παραχώρησε στον [[Αβραάμ]] ένα κτήμα για να θάψει την σύζυγο του [[Σάρα]] (Γεν.23 : 1-20). Στη συνέχεια έχουμε την Χετταία [[Ιουδήθ]], μια από τις συζύγους του [[Ησαύ]], ανεπιθύμητη στα πεθερικά της [[Ισαάκ]] και [[Ρεβέκκα]] (Γεν.26 : 34). Η πιο γνωστή αναφορά της βίβλου για τους Χετταίους είναι αυτή για τον Χετταίο Ουρία, πιστό στρατιώτη του βασιλιά των Ισραηλιτών [[Δαβίδ]], που ερωτεύεται παράφορα την σύζυγό του Βηθσαβεέ, στέλνει τον Ουρία σκόπιμα σε επικίνδυνη μάχη για να σκοτωθεί ώστε να μπορέσει να παντρευτεί την σύζυγο του, όπως και έγινε ([[Β΄ Βασιλειών]], ψαλμός 11, 1-26). Ο Θεός θα τιμωρήσει σκληρά τον Δαβίδ για τη συμπεριφορά του στον Ουρία. Με την Βηθσαβεέ θα κάνει γιο τον μέλλοντα διάδοχό του βασιλιά [[Σολομών|Σολομώντα]] (Β΄ Σαμουήλ Κεφ.11). Φυσικά όλα αυτά είναι από θρησκευτικά κείμενα και όχι αρχαιολογικά αποδεδειγμένα.

Η αρχαιότερη αρχαιολογική αναφορά περί των Χετταίων βρίσκεται στην [[Ασσυρία|aσσυριακή]] εμπορική αποικία [[Κανές]], όπου αναφέρεται μιαη εμπορική σχέση των Ασσυρίων με την «[[Χαττούσα]]», πρωτεύουσα των Χετταίων. Μερικά όμως από τα ονόματα που αναφέρονταν ίσως δεν ήταν ούτε ανατολικής ούτε ασσυριακής προέλευσης.

Το [[1884]] ο [[Γουίλιαμ Ράιτ]] ανακάλυψε μια επιγραφή στο [[Μπογάζκαλε]] (''Boğazkale'') της σημερινής Τουρκίας, που είχε ιερογλυφικά όμοια με εκείνα που σώθηκαν στις πόλεις [[Χαλέπι]] και [[Χαμάθ]] στη βόρεια [[Συρία]]. Το [[1887]] βρέθηκαν αρχεία στο [[Τελ-ελ-Αμάρνα]] που περιείχαν τηντη διπλωματική αλληλογραφία του Φαραώ [[Αμενχοτέπ Γ΄]] και του γιου του, του [[Ακενατόν]]. Δύο από τις επιστολές προέρχονταν από το «Βασίλειο Χέτα» που βρισκόταν στην Χαττούσα και ήταν γραμμένα στηνμε την Ακκαδική γλώσσα. [[Σφηνοειδής γραφή|σφηνοειδή γραφή]] μεν, αλλά σε γλώσσα άγνωστη. Οι αρχαιολόγοι διάβαζαν τα γράμματα αλλά δεν καταλάβαιναν τις λέξεις. Ο ''Archibald Sayce'', αρχαιολόγος και ασσυριολόγος της [[Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης|Οξφόρδης]] πρότεινε τότε να ταυτίσουν τον αρχαίο πολιτισμό στη Χαττούσα με την φυλή των Χετταίων που ανέφερε η Παλαιά Διαθήκη. Η πρότασή του αυτή έγινε αποδεκτή στις αρχές του 20ού αιώνα.