|
[[Αρχείο:Hagia Sophia 1877.jpg|thumb|right|350px|Σχέδιο της Αγίας Σοφίας το 1877]]
Μετά τα [[Γενέθλιον της Κωνσταντινούπολης|εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης]] στις 11 Μαΐου 330μ.Χ. , η ανέγερση ενός ναού της Αγίας Σοφίας υπήρξε τμήμα ενός ευρύτερου προγράμματος οικοδόμησης γύρω από το Μέγα Παλάτι. Η πρώτη Αγία Σοφία εγκαινιάστηκε το 360 επί της αυτοκρατορίας του [[Κωνστάντιος Β΄|Κωνσταντίου Β΄]] και μαζί με το ναό της [[Ναός της Αγίας Ειρήνης|Αγίας Ειρήνης]] αποτελούσε τον κύριο καθεδρικό ναό της πρωτεύουσας και έδρα του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης. Εικάζεται ότι επρόκειτο για ξυλόστεγη βασιλική, τρίκλιτη ή πεντάκλιτη<ref name="EME"/>. Καταστράφηκε από πυρκαγιά το 404 και χτίστηκε εξαρχής τα επόμενα χρόνια. Ο νέος ναός εγκαινιάστηκε το 415 επί βασιλείας του [[Θεοδόσιος Β´ (αυτοκράτορας)|Θεοδοσίου Β΄]] και καταστράφηκε από τους οπαδούς του πατριάρχη επειδή ο Θεοδόσιος είχε μια διαμάχη με τον Πατριάρχη. Αν και λίγα συμπεράσματα μπορούν να εξαχθούν ως προς την αρχιτεκτονική αξία του οικοδομήματος, οι ιστορικές πηγές μαρτυρούν πως στο εσωτερικό του φυλάσσονταν ιερά κειμήλια μεγάλης αξίας, από χρυσό ή ασήμι. Σύμφωνα με τις πλέον πρόσφατες προσπάθειες αναπαράστασης του ναού, υποθέτουμε πως είχε εύρος 52 μ. αποτελούμενη από ένα κεντρικό κλίτος και τέσσερις διακριτούς διαδρόμους<ref name="grove">Paul Magdalino, et al. "Istanbul." ''Grove Art Online''. Oxford Art Online. Dec. 2009</ref>. Κατά τη [[Στάση του Νίκα]] το [[532]], υπέστη μεγάλη φθορά και το κτίσιμο του ναού που διατηρείται ως σήμερα δρομολογήθηκε από τον αυτοκράτορα [[Ιουστινιανός Α'|Ιουστινιανό Α']].
Αρχιτέκτονες του ναού ήταν οι [[γεωμετρία|γεωμέτρες]] [[Ανθέμιος ο Τραλλιανός|Ανθέμιος]] από τις Τράλλεις και ο [[Ισίδωρος ο Μιλήσιος|Ισίδωρος]] από τη Μίλητο. Η κατασκευή του ολοκληρώθηκε σε μικρό χρονικό διάστημα και τα εγκαίνιά του τελέστηκαν στις [[27 Δεκεμβρίου]] του [[537]]. Τότε, σύμφωνα με το θρύλο, ο Ιουστινιανός αναφώνησε «Δόξα τω Θεώ τω καταξιώσαντί με τοιούτον έργον επιτελέσαι. Νενίκηκά σε, Σολομών!»,<ref>Gibbon, Edward. ''The History of the Decline and Fall of the Roman Empire'', τομ. 7ος, New York: 1906</ref> θέλοντας έτσι να εκφράσει το θαυμασμό του για το μνημείο το οποίο ήταν πιο θαυμαστό από τον [[Ναός του Σολομώντα|Ναό του Σολομώντα]] στα [[Ιεροσόλυμα]]. Τριακόσια και πλέον εκατομμύρια χρυσών δραχμών, κατ΄ αντιστοιχία, είχαν δαπανηθεί για την ανέγερση αυτού του Ναού. Τα "θυρανοίξια" της Αγιάς Σοφιάς ακολούθησαν διανομές χιλιάδων ελαφιών, βοών, προβάτων και ορνίθων και χιλιάδων μοδίων σίτου στους φτωχούς καθώς και πολυήμερη πανήγυρη.
Στο προαύλιο του ναού λέγεται πως υπήρχε κρήνη, στην οποία ανεγράφετο η [[καρκινική επιγραφή|καρκινική φράση]] «ΝΙΨΟΝΑΝΟΜΗΜΑΤΑΜΗΜΟΝΑΝΟΨΙΝ» (νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν, δηλ. ξέπλυνε τις αμαρτίες σου και όχι μόνο το πρόσωπό σου). Η φράση αυτή, αν αναγνωσθεί ανάποδα (από δεξιά προς τα αριστερά) αποδίδει τις ίδιες λέξεις και επομένως και το αυτό νόημα.
Την εποχή του Ιουστινιανού, η Αγία Σοφία είχε χίλιους κληρικούς.<ref name="vyzantinaimelet00unkngoog">{{Cite book|editor = [[Αλέξανδρος Πασπάτης]]| title = Βυζαντιναί μελέται Τοπογραφικαί και ιστορικαί| publisher = Τυπογραφείο Αντωνίου Κορομηλά, Βιβλιοπωλείο των Αδελφών Δεσπάστα| location = Κωνσταντινούπολη| year = 1877| pages = | language = | origyear = | url = http://www.archive.org/details/vyzantinaimelet00unkngoog|accessdate = 1 Σεπτεμβρίου 2009}}</ref> Η νεαρά του Ηρακλείου, που βασίλεψε τον έβδομο αιώνα μας αναφέρει:<ref name="vyzantinaimelet00unkngoog"/>
* Πρεσβυτέρους ... 80
* Διακόνους ... 150
* Διακόνισσες ... 40
* Υποδιάκονους ... 70
* Αναγνώστες ... 160
* Ψάλτες ... 25
* Θυρωρούς ... 75
Σύνολο: 600
Ο αριθμός των κληρικών είχε ελαττωθεί κατά τα τελευταία έτη του κράτους, όταν τα εισοδήματα της εκκλησίας αρκούσαν μόλις για την φωταψία του ναού.<ref name="vyzantinaimelet00unkngoog"/>
Είκοσι χρόνια μετά τα πρώτα εγκαίνια, εξαιτίας των σεισμών του 557, ο τολμηρότατος στη σύλληψη και κατασκευή, για την εποχή του, θόλος κατέπεσε και συνέτριψε την αψίδα παρά τον ιερό άμβωνα, τον ίδιο τον άμβωνα, το κιβώριο και την Αγία Τράπεζα. O ανιψιός του Ισιδώρου, ο [[Ισίδωρος ο νεότερος]], ανέλαβε και έκτισε το νέο θόλο που υφίσταται μέχρι σήμερα. Μια περιγραφή του παραδίδεται από τον ιστορικό [[Αγαθίας|Αγαθία]], από την οποία συμπεραίνεται πως ο αρχικός τρούλος ήταν μάλλον ευρύτερος και χαμηλότερος από το δεύτερο<ref name="EME"/>. Στις [[24 Δεκεμβρίου]] του [[563]] υπό τον Πατριάρχη Ευτύχιο τελέστηκαν τα δεύτερα εγκαίνια παρουσία του Αυτοκράτορα και του λαού της Κωνσταντινούπολης.
Ο ναός αποτέλεσε σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας την έδρα του [[Οικουμενικό Πατριαρχείο|Οικουμενικού Πατριαρχείου]] Κωνσταντινουπόλεως και υπήρξε ο σημαντικότερος ναός της Ορθόδοξης εκκλησίας. Κατά την περίοδο των [[Σταυροφορίες|Σταυροφοριών]] και συγκεκριμένα κατά την περίοδο [[1204]]-[[1261]] ο ναός έγινε [[Ρωμαιοκαθολική εκκλησία|Ρωμαιοκαθολικός]] και μετά την [[Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453)|Άλωση της Κωνσταντινούπολης]] το [[1453]] μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος.
Ειδικότερα και κατά την διάρκεια της άλωσης από τους Φράγκους, η Αγία Σοφία υπέστη τεράστιες ζημιές.
Επίσης κατά την περίοδο την [[Οθωμανική Αυτοκρατορία|Οθωμανικής Αυτοκρατορίας]] έγιναν στο ναό σημαντικές καταστροφές στις [[τοιχογραφία|τοιχογραφίες]] του ναού (ασβεστώθηκαν), αφού η απεικόνιση του ανθρώπινου σώματος θεωρείται βλασφημία για το [[Ισλάμ]]. Ο ναός με την σπουδαία αρχιτεκτονική του αποτέλεσε πρότυπο για την κατασκευή και άλλων τεμενών, όπως το [[Μπλε Τζαμί]].
To [[1934]] o [[Μουσταφά Κεμάλ]], στα πλαίσια του εκσυγχρονισμού της [[Τουρκία]]ς, μετέτρεψε το τέμενος σε μουσείο. Σήμερα ο ναός εξακολουθεί να είναι μουσείο, ενώ πραγματοποιούνται σε αυτόν πολιτιστικές εκδηλώσεις, αλλά και εκδηλώσεις που θεωρούνται από ορισμένους ότι δεν αρμόζουν στο χώρο, όπως επιδείξεις [[μόδα]]ς. Παράλληλα γίνονται προσπάθειες για τη διάσωση των [[ψηφιδωτό|ψηφιδωτών]] του ναού.
==Αρχιτεκτονική==
[[Αρχείο:Hagia-Sophia-Grundriss.jpg|thumb|right|250px|Κάτοψη της Αγια Σοφιάς. Από δεξιά προς αριστερά: το αίθριο, ο έξω και έσω [[Νάρθηκας (αρχιτεκτονική)|νάρθηκας]], ως κάθετοι διάδρομοι, με την άνω ΝΔ. πύλη, όπου το Προπύλαιο του Νάρθηκα και δεξιά το αποδυτήριο και την κάτω ΒΑ. πύλη και ο κυρίως Ναός]]
Ο ναός είναι κτισμένος σε αρχιτεκτονικό ρυθμό [[Τρουλαία Βασιλική|βασιλικής με τρούλο]]. Ο κυρίως χώρος του κτίσματος έχει σχήμα περίπου [[Κύβος (στερεό)|κύβου]]. Τέσσερις τεράστιοι πεσσοί, (κτιστοί τετράγωνοι στύλοι), που απέχουν μεταξύ τους ο ένας από τον άλλο 30 μ., στηρίζουν τα τέσσερα μεγάλα τόξα πάνω στα οποία εδράζεται ο [[τρούλος]], με διάμετρο 31 [[μέτρο|μέτρων]]. Ο τρούλος δίνει την εντύπωση ότι αιωρείται εξαιτίας των παραθύρων που βρίσκονται γύρω στη βάση του (ο σύγχρονος ιστορικός Προκόπιος λέει: ''...δίνει την εντύπωση ότι είναι ένα κομμάτι ουρανού που κρέμεται στη γη...'').
Γενικά ο ναός είναι ορθογώνιο οικοδόμημα μήκους 78,16 μ. και πλάτους 71,82 μ. κτισμένο στη ΝΔ. πλευρά του πρώτου λόφου της Πόλης με κατεύθυνση ΝΑ. Περιβάλλεται από δύο αυλές την βόρεια και την δυτική καλούμενη και αίθριο. Συνορεύει Ν με τα Πατριαρχικά κτίρια τα οποία συνδέονταν με το [[Αυγουσταίο]], τη μεγάλη δηλαδή πλατεία που βρίσκοταν το λαμπρό από πορφυρό μάρμαρο άγαλμα της [[Αυγούστα]]ς [[Αγία Ελένη|Ελένης]].Στο κτίσιμο της Αγιά Σόφιας εργάστηκαν περίπου 600 ατομα
Εσωτερικά ο Ναός διαιρείται από δύο κιονοστοιχίες εξαρτώμενες από τους πεσσούς σε τρία [[κλίτος|κλίτη]]. Ο όλος Ναός αποτελείται από τα εξής μέρη:
===Το αίθριο===
Υπαίθρια μαρμαρόστρωτη και περίστυλη αυλή στο μέσον της οποίας ήταν η "κομψή φιάλη" η μαρμάρινη κρήνη που έφερε την ονομαστή [[καρκινική γραφή|καρκινική επιγραφή]] «ΝΙΨΟΝ ΑΝΟΜΗΜΑΤΑ ΜΗ ΜΟΝΑΝ ΟΨΙΝ» (δηλ. πλύνε τις αμαρτίες, όχι μόνο το πρόσωπo). Στο αίθριο επίσης φέρονται κάποια ίχνη οικοδομήματος.
===Ο έξω και ο κυρίως νάρθηκας===
Πέντε πύλες από το αίθριο οδηγούν στον έξω νάρθηκα και από αυτόν άλλες πέντε πύλες οδηγούν στον εσωτερικό νάρθηκα, από τις οποίες η μεσαία πύλη λέγεται και Μεγάλη ή ''[[Ωραία Πύλη]]''. Από τον έσω νάρθηκα εννέα πύλες, τρεις ανά κλίτος οδηγούν στον κυρίως Ναό. Οι τρεις μεσαίες εξ αυτών καλούνται ''[[Βασιλικές πύλες]]'' επειδή εξ αυτών εισήρχετο ο Αυτοκράτορας στις επίσημες τελετές. Και οι δύο νάρθηκες καταλάμβάνουν περίπου το ίδιο πλάτος του Ναού με μικρό μήκος εισόδου ο καθένας. Εκατέρωθεν του νάρθηκα διασώζονται προσαρτήματα μεγάλης ιστορικής σημασίας. Το προς Ν. εκαλείτο Προπύλαιο του Νάρθηκα ή Ωραία Πύλη που από τον 10ο αιώνα ήταν η κύρια είσοδος στον Ναό. Δεξιά αυτού του προπυλαίου ήταν το ''αποδυτήριον'' (μητατώριον) όπου ο Αυτοκράτορας κατά την είσοδό του άλλαζε το [[τζιτζάκιο]] και φορούσε το [[σαγίο]]. Πάνω από τον έσω νάρθηκα είναι ο [[γυναικωνίτης]], εξ ου και το όνομα "νάρθηξ γυναικωνίτιδος" η είσοδος στον οποίο οδηγούσε άλλο προαύλιο της Β. πλευράς (στο σχέδιο κάτω πλευράς).
<big>'''Ο κύριος Ναός'''</big>
Η είσοδος στον κυρίως Ναό, όπως προαναφέρθηκε, ήταν οι τρεις Βασιλικές πύλες και οι έξι, ανά τρεις εκατέρωθεν, του έσω [[Νάρθηκας (αρχιτεκτονική)|νάρθηκα]]. Ο κυρίως Ναός χωρίζεται σε τρία κλίτη (στοές θα λέγαμε σήμερα), των οποίων το μεσαίο είναι διπλάσιου πλάτους των εκατέρωθεν. Το εσωτερικό σχέδιο είναι απλούν. Τέσσερις πεσσοί, κτιστοί στύλοι, συνδέονται μεταξύ τους με υπερώα τόξα στα οποία και φέρονται επιθόλια τόξα συναποτελώντας έτσι μια περιμετρική βάση επί της οποίας και εδράζει ο τεράστιος θόλος. Η περιμετρική βάση φέρει πλήθος στυλιδίων υπό μορφή παραθύρων από τα οποία και ολόκληρος ο Ναός καταυγάζεται από το φως. Η όλη κατασκευή παρουσιάζει πράγματι την εντύπωση μια αρμονίας φωτός και αρχιτεκτονικής. Τα 100 αυτά παράθυρα, 40 επί της στεφάνης του θόλου και τα υπόλοιπα στα ημιθόλια,τις κόγχες και τους τοίχους προσδίδουν την εικόνα της ανακρέμασης του θόλου από τον ουρανό, οι δε ακτίνες του Ήλιου που εισέρχονται στο χώρο δίνουν την εντύπωση να άγονται από τους ουρανούς. Γενικά τα τόξα, τα ημιθόλια και ο εκπληκτικός θόλος στηρίζονται στους τέσσερις πεσσούς οι λίθοι των οποίων φέρονται στερεομένοι με χυτό μόλυβδο και σιδερένιους μοχλούς. Στη δε κατασκευή του θόλου έχουν χρησιμοποιηθεί ελαφρόπετρες από τη [[Ρόδος|Ρόδο]] που φέρουν την επιγραφή "Μεγάλης Εκκλησσίας του Κωνσταντίνου". Εξωτερικά και επί της κορυφής του θόλου φέροταν ο μέγας "ερυσίπτολις σταυρός" (=έρεισμα της πόλης), που έχει αντικατασταθεί με την ημισέληνο.
Μετά τη μετατροπή του ναού σε μουσουλμανικό τέμενος προστέθηκαν τέσσερις [[μιναρές|μιναρέδες]].
==Ψηφιδωτά==
Τα [[ψηφιδωτό|ψηφιδωτά]] της Αγίας Σοφίας είχαν υποστεί σημαντικές ζημιές και σήμερα γίνονται προσπάθειες για τη διάσωσή τους. Στις παρακάτω εικόνες φαίνονται λεπτομέρειες ορισμένων από αυτά.
<gallery>
| 