Αλεξάντρ Γκρετσανίνοφ

Ο Αλεξάντρ Τίχονοβιτς Γκρετσανίνοφ (Alexander Tikhonovich Gretchaninov, ρωσικά: Алекса́ндр Ти́хонович Гречани́нов, Καλούγκα 25 Οκτωβρίου 1864 – Νέα Υόρκη 3 Ιανουαρίου 1956) ήταν Ρώσος συνθέτης του ύστερου Ρομαντισμού γνωστός, κυρίως, για τα θρησκευτικά έργα και τη μουσική του για παιδιά.

Βιογραφικά στοιχεία

Γεννημένος στην Καλούγκα της Ρωσίας το 1864, ο Γκρετσανίνοφ, ξεκίνησε τις μουσικές σπουδές του μάλλον αργά, επειδή ο επιχειρηματίας πατέρας του, περίμενε από τον γιο του να αναλάβει την οικογενειακή επιχείρηση. Ο ίδιος ο Γκρετσανίνοφ ανέφερε στα απομνημονεύματά του ότι, δεν είχε δει πιάνο μέχρι που έγινε 14 ετών και άρχισε τις σπουδές του στο Ωδείο της Μόσχας, το 1881, παρά τη βούληση του πατέρα του και κρυφά από αυτόν. Σημαντικότεροι δάσκαλοί του ήταν ο Σαφόνοφ (πιάνο), ο Σεργκέι Τανέγιεφ και ο Αντόν Αρένσκι. Στα τέλη της δεκαετίας του 1880, μετά από διαμάχη με τον Αρένσκι, έφυγε για την Αγία Πετρούπολη, όπου σπούδασε σύνθεση και ενορχήστρωση με τον περίφημο Νικολάι Ρίμσκι-Κόρσακοφ μέχρι το 1893. Ο Ρίμσκι-Κόρσακοφ διείδε αμέσως την εξαιρετική φαντασία και το ταλέντο του Γκρετσανίνοφ στη μουσική και του έδωσε πολύ χρόνο καθώς και σημαντική οικονομική βοήθεια. Αυτό επέτρεψε στον νεαρό άνδρα, τον οποίο δεν στήριζαν οι γονείς του, να συντηρείται. Το γεγονός αυτό υπήρξε το έναυσμα μια σημαντικής φιλίας μεταξύ των δύο ανδρών, η οποία έληξε το 1908 με τον θάνατο του Ρίμσκι- Κόρσακοφ. Ως εκ τούτου, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι, η επιρροή του τελευταίου είναι εμφανής στα πρώτα έργα του Γκρετσανίνοφ, όπως στο Κουαρτέτο εγχόρδων No.1, μια βραβευμένη σύνθεση.

Γύρω στο 1896, ο Γκρετσανίνοφ επέστρεψε στη Μόσχα και ασχολήθηκε με τη θεατρική μουσική, την όπερα και τη μουσική για τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία. Το 1903 παρουσίασε την όπερα Ντομπρίνια Νικίτιτς με τον Σαλιάπιν στον κεντρικό ρόλο. Εννέα χρόνια αργότερα, την όπερα Αδελφή Βεατρίκη που, ωστόσο, κατέβηκε αμέσως επειδή θεωρήθηκε ότι προσβάλλει τη θρησκεία. Τα έργα του, ειδικά εκείνα για φωνή, σημείωσαν σημαντική επιτυχία στη Ρωσία, ενώ η ενόργανη μουσική του απολάμβανε ακόμα μεγαλύτερης αναγνώρισης. Μέχρι το 1910, θεωρήθηκε συνθέτης τέτοιας εμβέλειας που, ο Τσάρος του χορήγησε ετήσια σύνταξη.

Αν και ο Γκρετσανίνοφ παρέμεινε στη Ρωσία για αρκετά χρόνια μετά την Ρωσική Επανάσταση, τελικά επέλεξε να μεταναστεύσει, πρώτα στη Γαλλία το 1925 και, στη συνέχεια, σε ηλικία των 75 ετών στις Ηνωμένες Πολιτείες, το 1939. Παρέμεινε εκεί για το υπόλοιπο της ζωής του και, τελικά, πολιτογραφήθηκε Αμερικανός. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, συνέθεσε αρκετά έργα που, σκοπό είχαν, να εμψυχώσουν τα στρατεύματα του Κόκκινου Στρατού. Πέθανε στη Νέα Υόρκη σε ηλικία 91 ετών και ενταφιάστηκε έξω από την εκκλησία στο Ρόβα (Rova Farms), έναν ρωσικό θύλακα της πόλης Τζάκσον του Νιου Τζέρσεϊ.

Τα περισσότερα από τα χειρόγραφα του συνθέτη διατηρούνται στο Τμήμα Μουσικής της Δημόσιας Βιβλιοθήκης της Νέας Υόρκης για τις Τέχνες. Προς τιμήν του, το αεροπλάνο της «ΑΕΡΟΦΛΟΤ» Α 319, πήρε το ονοματεπώνυμό του.

Μουσική και μουσικολογικά στοιχεία

Όπως συνέβη με τον Βλάντιμιρ Ρέμπικοφ, η θέση του Γκρετσανίνοφ στην ιστορία της ρωσικής μουσικής ήταν κυρίως μεταβατική, με τα πρώτα έργα του να ανήκουν, σαφώς, στην παλαιότερη ρομαντική παράδοση, ενώ τα κατοπινά επηρεάζονται μερικώς από τα ίδια μουσικά ρεύματα που επηρέασαν, επίσης, τους Στραβίνσκι και Προκόφιεφ. Αργότερα, ο Γκρετσανίνοφ «ανοίχτηκε» προς τη δύση: αρχικά ενσωμάτωσε στοιχεία του Βάγκνερ στο ύφος του και, ξεκινώντας από το 1910, προσανατολίστηκε ειδικά στην νεότερη γαλλική μουσική. Σημείο αναφοράς γι’ αυτόν παρέμεινε πάντα ο Πιότρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι. Συνολικά, παρά τον σημαντικά «ρωσικό» τόνο τους, τα έργα του είχαν σχετικά κοσμοπολίτικο προσανατολισμό. Ωστόσο, παρέμεινε παραδοσιακά συνδεδεμένος, έτσι ώστε η μουσική του να ακούγεται μάλλον συντηρητική.

Η θρησκευτική του μουσική χαρακτηρίζεται από τις προσδοκίες της ανανέωσης μέσω της επιστροφής στις παλαιότερες ρωσικές παραδόσεις. Θεωρείται ο κύριος εκπρόσωπος του κινήματος, της επονομαζόμενης «σχολής της Μόσχας» ή της «νέας κατεύθυνσης». Πάντως, η μεταγενέστερη θρησκευτική του μουσική γράφηκε για ενόργανη συνοδεία, οπότε δεν μπορούσε πλέον να χρησιμοποιηθεί στην ανατολική ορθόδοξη λειτουργία.

Συχνά, ο Γκρετσανίνοφ αφιερώθηκε σε έργα για παιδιά, όπως κομμάτια πιάνου για παιδιά και παιδκές όπερες. Μετά το θάνατό του, ο πολύ σεβαστός όσο ζούσε συνθέτης, γρήγορα έπεσε στη λήθη, ενώ αγνοήθηκε σε μεγάλο βαθμό στη Σοβιετική Ένωση, κυρίως λόγω της μετανάστευσής του στις ΗΠΑ. Ωστόσο, τα θρησκευτικά του έργα, στη σημερινή Ρωσία, προσελκύουν όλο και περισσότερο την προσοχή μετά την πρόσφατη θρησκευτική επαναφύπνιση.

Κυριότερα έργα

Όπερες

• Ντομπρίνια Νικίτιτς, Op. 22 (1895-1901) Soeur Béatrice, Op. 50 (1908–10)
• Το Όνειρο των Χριστουγέννων, παιδική όπερα, Op. 55 (1911)
• Ο Γάτος, ο Κόκορας και η Αλεπού, παιδική όπερα, Op. 103 (1924)
• Ο Γάμος, Op. 180 (1946)

Θέατρο

• Τσάρος Φέοντορ (πάνω σε έργο του Τολστόι, 1898)
• Ο Θάνατος Ιβάν του Τρομερού (πάνω σε έργο του Τολστόι, 1899)
• Όνειρα (πάνω σε έργο του Νταντσένκο, 1899)

Ορχήστρα

• Ορχηστρική εισαγωγή σε Ρε Ελάσσονα (1892)
• Ελεγεία στη Μνήμη του Τσαϊκόφσκι (1893)
• Συμφωνία No. 1 σε Σι Ελάσσονα, Op. 6 (1894)
• Κοντσέρτο για βιολοντσέλο και ορχήστρα, Op. 8 (1895)
• Επικήδειο Εμβατήριο
• Συμφωνία No. 2 σε Λα Μείζονα, Op. 27 (1908)
• Σε Παλαιό Ύφος, για βιολί και ορχήστρα Op. 81 (1918)
• Συμφωνία No. 3, Op. 100 (1923)
• Συμφωνία No. 4, Op. 102 (1927)
• Κοντσέρτο για βιολί και ορχήστρα, Op. 132 (1932)
• Ραψωδία πάνω σε Ρωσικά θέματα, Op. 147 (1940)
• Συμφωνία No. 5, Op. 153 (1936)
• Κοντσέρτο για φλάουτο, άρπα και έγχορδα, Op. 159 (1938)
• Ελεγειακό Ποίημα, Op. 175 (1944 or 1945)
• Μεγάλη Εορταστική Εισαγωγή, Op. 178 (1946)
• Λυρικό Ποίημα, Op. 185 (1947–48)

Μουσική δωματίου

• Κουαρτέτο εγχόρδων Νο. 1 σε Σολ Μείζονα, Op. 2 (1894)
• Δύο κομμάτια για βιολί και πιάνο, Op. 14 (1897)
• Πιάνο τρίο Νο. 1 σε Ντο Ελάσσονα, Op. 38 (1906, αφιερωμένο στον Τανέγεφ)
• Κουαρτέτο Εγχόρδων Νο. 2 σε Ρε Ελάσσονα, Op. 70 (1913)
• Κουαρτέτο Εγχόρδων Νο. 3 σε Ντο Ελάσσονα, Op. 75 (1915)
• Σονάτα για βιολί σε Ρε Μείζονα, Op. 87 (1919)
• Βυζαντινή σονάτα σε Ντο Ελάσσονα, Op. 113 (1927)
• Δύο σονατίνες για πιάνο, Op. 110 (1927)
• Κουαρτέτο Εγχόρδων Νο. 4 σε Φα Μείζονα, Op. 124 (1929)
• Πιάνο Τρίο Νο. 2 σε Σολ Μείζονα, Op. 128 (1931)
• Σονάτα για πιάνο No. 1 σε Σολ Ελάσσονα, Op. 129 (1931)
• Σονάτα για βιολί Νο. 2 σε Ντο Ελάσσονα, Op. 137 (1933)
• Σονάτα για κλαρινέτο/βιόλα και πιάνο, Op. 161 (1935-40)
• Σονάτα για κλαρινέτο και πιάνο, Νο. 2 Op. 172 (α) (1943)
• Σονάτα για πιάνο No. 2 σε Σολ Μείζονα, Op. 174 (1944)

Θρησκευτική μουσική/Φωνή

• Λειτουργία Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου No. 1, Op. 13 (1897)
• Λειτουργία της Παραμονής Χριστουγέννων, Op. 19, για διπλή μικτή χορωδία (1898)
• Λειτουργία Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου No. 2, Op. 29 (1902)
• Εβδομάδα των Παθών, Op. 58 (1911)
• Ολονυκτία, Op. 59 (1912)
• Kvalite Boga, Op. 65 (1915)
• Λειτουργία Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου No. 3, Op. 79 (1917, Liturgia Domestica)
• Οικουμενική Λειτουργία, Op. 142 (1936)
• Εορταστική Λειτουργία, Op. 154 (1937)
• Λειτουργία του Αγίου Πνεύματος, Op. 169 (1940)
• Και Επί Γης Ειρήνης, λειτουργία, Op. 166 (1942)
• Λειτουργία Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου No. 4, Op. 177 (1943)

Σημειώσεις

i. ^{^} Ή 13 Οκτωβρίου, σύμφωνα με το Παλαιό Ημερολόγιο

ii. ^{^} Παρόλο που ο Γκρετσανίνοφ πολιτογραφήθηκε Αμερικανός, το έκανε σε πολύ προχωρημένη ηλικία και, στις διάφορες πηγές, αναφέρεται πάντοτε ως Ρώσος

Βιβλιογραφία

• «Λεξικό Μουσικής και Μουσικών» (Dictionary of Music and Musicians) του George Grove, D. C. L (Oxford, 1880)
• Baker’s biographical dictionary of musicians, on line
• Rob. Eitner, Biographisch-bibliographisches Quellen-LexiKon, on line
• Kennedy, Michael Λεξικό Μουσικής της Οξφόρδης (Oxford University Press Αθήνα: Γιαλλέλης, 1989) ISBN 960-85226-1-7
• Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα (ΠΛΜ), έκδοση 1996, τόμος 18, σ. 234
• Enciclopedia Bompiani-Musica, Milano (εκδ. ΑΛΚΥΩΝ, 1985)
• Enciclopedia Treccani, on line
• Eric Blom, The New Everyman Dictionary of Music (Grove Weidenfeld, N. York, 1988)
• http://www.editionsilvertrust.com/gretchaninov-piano-trio1.htm