|
|ταχύτητα του ήχου =
}}
Ο '''φώσφοροςφωσφόρος'''<ref>Σημείωση: Η λέξη ταυτίστηκε για από αρκετούς και για κάποιο χρονικό διάστημα με την έννοια του διαβόλου και γι' αυτό προτιμήθηκε η ονομασία φώσφορος, για λόγους διαχωρισμού. Τα σύγχρονα ελληνόφωνα εγχειρίδια χημείας, σχεδόν αποκλειστικά, αναφέρουν το χημικό στοιχείο ως φωσφόρος και όχι ως φώσφορος, άσχετα πιο είναι ορθότερο.</ref> ([[αγγλική γλώσσα|αγγλικά]]: ''phosphorus'') είναι το [[αμέταλλο]] [[χημικό στοιχείο]] με [[χημικό σύμβολο]] '''P''', [[ατομικός αριθμός|ατομικό αριθμό]] [[15 (αριθμός)|15]] και [[ατομικό βάρος]] 30,97376 [[Ατομική μονάδα μάζας|amu]]. Είναι χημικό στοιχείο που βρίσκεται σε δυο κύριες [[αλλότροπα|αλλομορφές]], το λευκό φώσφοροφωσφόρο και τον ερυθρό φώσφοροφωσφόρο, αλλά εξαιτίας της μεγάλης του δραστικότητας, ο φώσφοροςφωσφόρος δεν έχει βρεθεί ποτέ ως ελεύθερο χημικό στοιχείο στη [[Γη]]. Αντίθετα, ο φώσφοροςφωσφόρος περιέχεται σε [[ορυκτό|ορυκτά]] και σχεδόν πάντα βρίσκεται στην ανώτερη [[αριθμός οξείδωσης|οξειδωτική βαθμίδα]] του, δηλαδή στην +5, σε [[ανόργανη ένωση|ανόργανα]] φωσφορικά [[πέτρωμα|πετρώματα]].
Όταν παράγεται στη στοιχειακή αλλομορφή του λευκού φώσφορουφωσφόρου εκπέμπει μια αχνή ανταύγεια κατά την έκθεσή του στο [[οξυγόνο]], από όπου προέρχεται και η ονομασία του, που προήλθε από την [[ελληνική μυθολογία]]. Στα [[ελληνική γλώσσα|ελληνικά]] «φώσφοροςφωσφόρος» σημαίνει «αυτός που φέρει [[φως]]», και αναφέρεται στον [[αυγερινός|αυγερινό]], δηλαδή στον [[πλανήτης|πλανήτη]] [[Αφροδίτη (πλανήτης)|Αφροδίτη]] (κατ' άλλους στον [[Ερμής (πλανήτης)|Ερμή]]). Από τη λέξη φώσφοροςφωσφόρος προέρχεται και ο όρος «[[φωσφορισμός]]», που σημαίνει την εκπομπή φωτός από ένα σώμα, μετά από το φωτισμό του για ένα [[χρόνος|χρονικό]] διάστημα, παρόλο που ενίοτε η λέξη αυτή αναφέρεται και σε περιπτώσεις της αυτοτελούς παραγωγής λάμψης. Ο φωσφορισμός από τον ίδιο το φώσφοροφωσφόρο συμβαίνει κατά την οξείδωση του λευκού φώσφορουφωσφόρου (αλλά όχι και του ερυθρού), μια διεργασία που έχει τον όρο «[[χημειοφωτισμός]]». Μαζί με το [[άζωτο]] (Ν), το [[αρσενικό]] (As), το [[αντιμόνιο]] (Sb) και το [[βισμούθιο]] (Bi), ο φώσφοροςφωσφόρος ανήκει στην [[ομάδα του αζώτου]] η «πνικτογόνα», δηλαδή στην [[Ομάδα περιοδικού πίνακα|ομάδα]] 15 (πρώην V<sub>A</sub>) του [[Περιοδικό σύστημα|περιοδικού συστήματος]].
Ο φώσφοροςφωσφόρος είναι απαραίτητο χημικό στοιχείο για τη [[ζωή]]. Η φωσφορική ομάδα είναι συστατικό του [[DNA]], του [[RNA]] και του [[ATP]], και επίσης των [[φωσφολιπίδια|φωσφολιπιδίων]], από τα οποία σχηματίζονται οι [[Κυτταρική μεμβράνη|κυτταρικές μεμβράνες]]. Δείχνοντας πόσο στενά συνδεδεμένος είναι ο φώσφοροςφωσφόρος με τη ζωή, αυτό το χημικό στοιχείο απομονώθηκε για πρώτη φορά ανθρωπογενώς ως ελεύθερο χημικό στοιχείο από τα [[άνθρωπος|ανθρώπινα]] [[ούρα]] και η [[στάχτη]] [[οστό|οστών]] ήταν μια πρώιμη σημαντική πηγή φώσφορουφωσφόρου. Η χαμηλή [[Συγκέντρωση (χημεία)|συγκέντρωση]] φωσφορικών αποτελεί σημαντικό περιορισμό ανάπτυξης για κάποια υδάτινα [[οικοσύστημα|οικοσυστήματα]]. Σε [[οικονομία|οικονομική]] κλίμακα η μεγάλη πλειοψηφία των φωσφορούχων ενώσεων καταναλώνονται ως [[λίπασμα|λιπάσματα]]. Τα φωσφορούχα λιπάσματα χρειάζονται για να αναπληρώσουν το φώσφοροφωσφόρο που τα [[φυτά]] αφαιρούν από το [[έδαφος]]. Η ετήσια ζήτησή τους αυξάνει με διπλάσιο ρυθμό από την αντίστοιχη αύξηση του ανθρώπινου [[πληθυσμός|πληθυσμού]]<ref>Philpott, Tom (March–April 2013). "You Need Phosphorus to Live—and We're Running Out". ''Mother Jones''.</ref>. Άλλες εφαρμογές περιλαμβάνουν το ρόλο κάποιων [[οργανοφωσφορικές ενώσεις|οργανοφωσφορικών ενώσεων]] ως [[απορρυπαντικό|απορρυπαντικά]], [[εντομοκτόνο|εντομοκτόνα]] και [[Χημικό όπλο|αέρια νεύρων]]<ref>Herbert Diskowski, Thomas Hofmann "Phosphorus" in Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry 2005, Wiley-VCH, Weinheim. doi:10.1002/14356007.a19_505</ref>.
== Ετυμολογία και συγγενείς όροι ==
Το όνομα «φώσφοροςφωσφόρος» στην [[Αρχαία Ελλάδα]] είχε δοθεί στον [[πλανήτης|πλανήτη]] [[Αφροδίτη (πλανήτης)|Αφροδίτη]] και προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις «'''φῶς'''» και «'''φέρω'''», που στα νεότερα ελληνικά μεταφράζεται [[περίφραση|περιφραστικά]] «αυτός που φέρει φως», δηλαδή «(μετα)φορέας φωτός»<ref>Parkes & Mellor 1939, p. 717</ref>. Στην [[Αρχαιότητα|αρχαία εποχή]] δε γίνονταν διάκριση στον τονισμό και χρησιμοποιούνταν με όμοια σημασία και η λέξη «φώσφορος»<ref name="mellor-717">Parkes and Mellor, p. 717.</ref>. Στην [[Ελληνική Μυθολογία]] και παράδοση ο [[Αυγερινός]] είναι το «άστρο της αυγής» και ο Έσπερος ή Εσπερινός ή [[Αποσπερίτης]] ή Εωσφόρος είναι το «άστρο του δειλινού», αν και η τελευταία λέξη σταμάτησε να χρησιμοποιείται με αυτήν τη σημασία μετά την έλευση του [[Χριστιανισμός|Χριστιανισμού]], επειδή ταυτίστηκε με το [[διάβολος|διάβολο]].
Σύμφωνα με το ''Oxford English Dictionary'' η σωστή ονομασία για το χημικό στοιχείο είναι η [[λατινική γλώσσα|λατινική]] λέξη ''phosphorus''.
Ο όρος «φωσφορώδες» αναφέρεται στην οξειδωτική βαθμίδα +3 του φώσφορουφωσφόρου, κατ' αναλογία με τον όρο «θειώδες» του [[θείο|θείου]] (S), και ο όρος «φωσφορικό» αναφέρεται στην οξειδωτική βαθμίδα +5 του φώσφορουφωσφόρου, κατ' αναλογία με τον όρο «θειικό». Ο όρος «[[φωσφίνη]]» αναφέρεται στην οξειδωτική βαθμίδα -3 του φώσφορουφωσφόρου.
== Ιστορικό ==
Ανακαλύφθηκε το [[1669]] από τον [[αλχημεία|αλχημιστή]] [[Μπραντ]] που αναζητώντας την [[φιλοσοφική λίθος|φιλοσοφική λίθο]] έλαβε δια ξηράς [[απόσταξη|απόσταξης]] από υπολείμματα ούρων, μια ουσία η οποία παρουσίαζε την περίεργη ιδιότητα να εκπέμπει [[φως]] στο σκοτάδι. Εξ αυτής ακριβώς της ιδιότητας την ονόμασε (φως+φέρον) '''φώσφοροφωσφόρο'''.<br />
Αυτόν τον πρωτογενή τρόπο παρασκευής προσπάθησε να κρατήσει επτασφράγιστο μυστικό μέχρι που δεν άντεξε και ο ίδιος ο Μπραντ το εκμυστηρεύθηκε στον [[Κραφτ]] όπου και εκείνος με την σειρά του τελικά επέδειξε το "περίεργο" αυτό στοιχείο στην Αυλή του Βασιλέως της Αγγλίας Κάρολου τον Β΄ το [[1677]].<br />
Παράλληλα όμως και ο [[Κούνκελ]] εργαζόμενος ανεξάρτητα παρήγαγε ίδια ουσία το [[1676]], ενώ ο Άγγλος φυσικός και χημικός [[Ρόμπερτ Μπόιλ]] μελέτησε τη νέα αυτή φωτοβόλο ουσία την οποία και ονόμασε ''noctiluca''. Έτσι το σύνηθες πλέον όνομα που καθιερώθηκε τότε για το στοιχείο αυτό ήταν ο ''αγγλικός φώσφοροςφωσφόρος'' ή ''φώσφοροςφωσφόρος του Μπόιλ'' σε διάκριση από τον ''φώσφοροφωσφόρο της Μπολόνιας'' ή Βολωνίας που ήταν θειούχο [[βάριο]] με κάποιες άλλες προσμίξεις που εξέπεμπε όμως φως μόνο μετά από έκθεση στον Ήλιο.<br />
Ένα αιώνα αργότερα το [[1770]] ο [[Γκαν]] (Johan Gottlieb Gahn) ανακάλυψε ότι το κυριότερο στοιχείο των οστών είναι το φωσφορικό ασβέστιο και ο [[ Καρλ Βίλχελμ Σέελε|Σέελε]] (Carl Wilhelm Scheele) εξ αυτού καταφέρνει το [[1777]] να κατασκευάσει φώσφοροφωσφόρο από την τέφρα οστών. Το ίδιο δε έτος ο [[Λαβουαζιέ]] διαπιστώνει και την πραγματική φύση του φώσφορουφωσφόρου ως [[χημικό στοιχείο]] όπου και μελέτησε τις ιδιότητές του.
== Προέλευση ==
Ο φώσφοροςφωσφόρος δεν απαντάται ελεύθερος στη φύση αλλά μόνο ενωμένος με άλλα στοιχεία. Το κυριότερο [[ορυκτό]] του είναι ο [[απατίτης]] που αποτελείται από φωσφορικό ασβέστιο συγκρυσταλλωμένο με φθοριούχο ή χλωριούχο ασβέστιο επονομαζόμενος χλωραπατίτης. Ο λεγόμενος '''φωσφορίτης''' είναι στην πραγματικότητα προϊόν αποσάθρωσης του απατίτη (φωσφορικό ασβέστιο). Άλλα ορυκτά του φώσφορουφωσφόρου είναι: ο [[μοναζίτης]] (πρόκειται για φωσφορικό άλας μετάλλων [[σπάνιες γαίες|σπανίων γαιών]]), ο [[βιβιανίτης]] (φωσφορικός δισθενής σίδηρος) κ.ά.
Ειδικότερα όμως ο φώσφορος αποτελεί βασικό συστατικό των φυτικών και ζωικών κυττάρων. Απαντάται ιδίως στα οστά, τα ούρα, τα νεύρα, στους μυς, στον εγκέφαλο, στο νωτιαίο μυελό, στα αυγά, στους σπόρους κ.λπ. Η συνήθης μορφή με την οποία βρίσκεται στον οργανισμό είναι η [[λεκιθίνη]] (ένας μικτός οργανικός εστέρας γλυκερίνης με φωσφορικό οξύ). Κατά την πορεία του μεταβολισμού οι λεκιθίνες διασπώνται και το φωσφορικό οξύ αποβάλλεται δια των νεφρών μαζί με τα ούρα. Επειδή δε το στοιχείο αυτό θεωρείται απαραίτητο στην ανάπτυξη του οργανισμού, θα πρέπει οι απώλειές του να αναπληρώνονται με λήψη φωσφορούχων τροφών. Τα φυτά λαμβάνουν το στοιχείο αυτό από το έδαφος (φωσφορικό ασβέστιο) που είναι διαλυτό στο νερό περιέχοντας ανθρακικό οξύ. Στα οστά ο φώσφορος βρίσκεται σε αναλογία 12% ως φωσφορικό ασβέστιο και γι' αυτό αποτελούσαν παλαιότερα την μοναδική πηγή παρασκευής του.
== Παρασκευή ==
Πρώτη παρασκευή φώσφορουφωσφόρου ήταν η αποτέφρωση οστών. Ο λαμβανόμενος οστεάνθρακας χρησιμοποιείτο ως αποχρωστικό μέσο στη βιομηχανία σακχάρεως. Η τέφρα αυτή των οστών που περιείχε 80% φωσφορικό ασβέστιο και μικρότερα ποσά ανθρακικού και φθοριούχου ασβεστίου, προσβαλλόταν από πυκνό και θερμό θειικό οξύ και το δε ελευθερούμενο φωσφορικό οξύ θερμαινόταν σε κλειστά αποστακτικά κεράτια σε ανάμιξη με κωκ οπότε και σχηματιζόταν φώσφορος, ο οποίος και αποσταζόταν.<br />
Σήμερα όμως ο φώσφορος παρασκευάζεται κατά μέθοδο που ανακαλύφθηκε το [[1829]] από τον [[Φρήντριχ Βέλερ]] (Friedrich Wöhler) με άμεση αναγωγή του φωσφορικού ασβεστίου υπό άνθρακα με την παρουσία και διοξειδίου του πυριτίου, με την επίδραση του οποίου ελευθερώνεται πεντοξείδιο του φώσφορουφωσφόρου το οποίο στη συνέχεια ανάγεται υπό άνθρακα σε φώσφοροφωσφόρο.
:::::::'''Ca<sub>3</sub>(PO<sub>4</sub>)<sub>2</sub> + 3SiO<sub>2</sub> = 3CaSiO<sub>3</sub> + P<sub>2</sub>O<sub>5</sub>'''
:::::::::'''P<sub>2</sub>O<sub>5</sub> +5C = 2P + 5CO'''
Η μέθοδος αυτή απαιτεί υψηλή θερμοκρασία γι' αυτό και κατέστη δυνατή η εφαρμογή της μετά την εμφάνιση των ηλεκτρικών [[κάμινος|καμίνων]] που σήμερα λειτουργούν με [[βολταϊκό τόξο]] κονιοποιουμένου μίγματος φωσφορικού ασβεστίου (φωσφορίτη ή απατίτη) μαζί με κωκ σε θερμοκρασία περίπου 1500 βαθμούς Κελσίου. Το σχηματιζόμενο έτσι πυριτικό ασβέστιο σχηματίζει σε τέτοια θερμοκρασία τήγμα που απομακρύνεται από υφιστάμενη έξοδο στη βάση της καμίνου. Η δε κατανάλωση ρεύματος φθάνει τις 5Wh ανά kgr παραγόμενου φώσφορουφωσφόρου. Η μέθοδος αυτή ονομάζεται μέθοδος Βέλερ.
== Ιδιότητες - Είδη ==
Ο φώσφοροςφωσφόρος εμφανίζεται με πολλές [[αλλοτροπία|αλλοτροπικές μορφές]] των οποίων βασικότερες είναι ο <u>λευκός φώσφοροςφωσφόρος</u>, ο <u>ερυθρός φώσφοροςφωσφόρος</u>, ο <u>πορφυρούς φώσφοροςφωσφόρος</u> και ο <u>μεταλλικός φώσφοροςφωσφόρος</u>. Οι τέσσερις αυτές μορφές παρουσιάζουν μεγάλες διαφορές τόσο στις φυσικές όσο και στις χημικές ιδιότητες. Όλες δε οι άλλες μορφές του, αποτελούν (θεωρούνται) παραλλαγές των τεσσάρων βασικών μορφών.
* Πολλοί θεωρούν τον πορφυρούν παραλλαγή του ερυθρού θεωρώντας έτσι τρεις βασικές μορφές.
=== Λευκός φώσφοροςφωσφόρος ===
Ο λευκός φώσφορος είναι σώμα λευκό που μοιάζει με το κερί. Εκτεθειμένος στον Ήλιο καθίσταται κίτρινος. Λαμβάνεται κατά τη συνήθη παρασκευή του φώσφορουφωσφόρου. Διακρίνεται σε δύο τύπους: '''α''' και '''β'''.
:1. <u>Λευκός φώσφορος '''α'''</u>: [[Ειδικό βάρος]]: 1,83 [[Σημείο τήξης]]: 44,1, [[Σημείο ζέσεως]]: 287° C περίπου (σε απουσία αέρος ή οξυγόνου). Είναι σώμα μαλακό που μπορεί εύκολα να κοπεί με μαχαίρι. Σε θερμοκρασίες κατώτερες των 5° C γίνεται στιλπνός και κρυσταλλικός. Διαλύεται ελάχιστα στο νερό (ενα προς 300.000 μέρη νερού), πολύ όμως εύκολα σε οργανικούς [[διαλύτης|διαλύτες]] και ιδίως σε διθειάνθρακα σε αναλογία 9:1, μέχρι ακόμη και σε ελαιόλαδο. Από την εξάτμιση των διθειανθρακικών διαλυμάτων του "φώσφορουφωσφόρου α" λαμβάνεται αυτός σε [[κρύσταλλος|κρυσταλλική μορφή]] (ρομβικά δεκάεδρα).
:2. <u>Λευκός φώσφορος '''β'''</u>: Ο ''τύπου β'' λαμβάνεται δια ψύξεως του ''α τύπου'' στους -77° C ή με άσκηση επ΄αυτού [[πίεση|πίεσης]] 12.000 [[ατμόσφαιρα (μονάδα)|atm]] όπου και [[κρύσταλλος|κρυσταλλοποιείται]] στο εξαγωγικό σύστημα.
=== Ερυθρός φώσφοροςφωσφόρος ===
Ο ερυθρός φώσφοροςφωσφόρος είναι ένα ερυθροϊώδες μικροκρυσταλλικό στερεό με [[Ειδικό βάρος]]: 2,1, [[Σημείο τήξεως]] 500-600° C. Λαμβάνεται με [[πύρωση]] του λευκού για λίγες ώρες στους 240° C σε αδρανή ατμόσφαιρα (αζώτου). Το σημείο μετατροπής του είναι μεταξύ 230-250° C ενώ σε μεγαλύτερη θερμοκρασία το φαινόμενο αυτό γίνεται αντιστρεπτό. Ατμοί ερυθρού φώσφορουφωσφόρου αν ψυχθούν αποθέτουν λευκό φώσφορο. Η αντίδραση μετατροπής του λευκού σε ερυθρό είναι εξώθερμη παρουσιάζοντας έκλυση 3,7 χιλιοθερμίδες ανά [[γραμμομόριο]].
=== Πορφυρός φώσφοροςφωσφόρος ===
Ο πορφυρός φώσφοροςφωσφόρος λαμβάνεται υπό μορφή άμορφης πορφυράς σκόνης με [[Ειδικό βάρος]]: 1,87, δια βρασμού διαλύματος 10% λευκού φώσφορουφωσφόρου σε τριβρωμίδιο του φώσφορουφωσφόρου επί 10 ώρες περίπου, ή διά θερμάνσεως του τριβρωμιδίου με υδράργυρο στους 240° C. Είναι περισσότερος δραστικός από τον ερυθρό, διαφέρει δε από το λευκό στο ότι οξειδώνεται βραδύτερα στον αέρα και δεν παρουσιάζει τοξικές ιδιότητες. Διαλύεται στα [[αλκάλια]] με έκλυση [[φωσφίνη]]ς. Στο μόριο του πορφυρού φώσφορουφωσφόρου αποδίδεται ο τύπος '''Ρ<sub>2</sub>'''.
=== Μεταλλικός φώσφοροςφωσφόρος ===
Ο Μεταλλικός φώσφοροςφωσφόρος ή μέλας φώσφοροςφωσφόρος είναι η τέταρτη αλλοτροπική μορφή του φώσφορουφωσφόρου που όπως ο λευκός έτσι και ο μεταλλικός εμφανίζεται υπό δύο μορφές '''α''' και '''β''' μεταλλικός φώσφοροςφωσφόρος.
:1. <u>Μεταλλικός φώσφοροςφωσφόρος '''α'''</u>: Ο τύπου α μεταλλικός λαμβάνεται με θέρμανση του ερυθρού στους 530° C ή με διάλυση λευκού φώσφορουφωσφόρου σε μόλυβδο στους 400° C μέσα σε κλειστό σωλήνα και μετά την κρυστάλλωση του μίγματος διάλυσης του μολύβδου σε αραιό νιτρικό οξύ. Είναι σώμα κρυσταλλικό σε μονοκλινικούς ή ρομβοεδρικούς κρυστάλλους με [[Ειδικό βάρος]]: 2,32. Κατά την εξάχνωσή του δεν οξειδώνεται. Είναι ηλεκτρομονωτικό.
:2. <u>Μεταλλικός φώσφοροςφωσφόρος '''β'''</u>: Ο τύπου β μεταλλικός λαμβάνεται από τον λευκό φώσφοροφωσφόρο με θέρμανση στους 200° C και υπό πίεση 12.000 atm. Είναι σώμα κρυσταλλικό με [[Ειδικό βάρος]]: 2,7 και [[Σημείο τήξεως]] 587,5° C. Παρουσιάζει λίαν σταθερή μορφή και δεν αναφλέγεται στον αέρα ακόμη και αν θερμανθεί στους 400° C. Είναι καλός αγωγός του ηλεκτρισμού.
== Εφαρμογές ==
Ο φώσφοροςφωσφόρος χρησιμοποιείται κυρίως στη βιομηχανία πυρείων (σπίρτων), στη [[μεταλλουργία]] για την παρασκευή φωσφορούχων ορειχάλκων, στη βιομηχανία χημικών προϊόντων για την παρασκευή πεντοξειδίου, πεντοχλωριδίου και τριχλωριδίου του φώσφορουφωσφόρου κυρίως ως μυοκτόνο, στη βιομηχανία όπλων για την κατασκευή εμπρηστικών βομβών αλλά και στη βιομηχανία χρωμάτων.
Ο φώσφοροςφωσφόρος ενώνεται άμεσα ή έμμεσα με μεγάλο αριθμό χημικών στοιχείων (με [[μέταλλα]] ή [[αμέταλλα]]).
== Παράγωγα ==
Σπουδαιότερες [[Χημική ένωση|χημικές ενώσεις]] του φώσφορουΦωσφόρου είναι:
# Τα [[αλογονίδια του φωσφόρου|αλογονίδια του φώσφορου]] (PX<sub>3</sub> και PX<sub>5</sub>, όπου X αλογόνο).
# Οι [[φωσφίνη|φωσφίνες]] (PR<sub>3</sub>, όπου R μονοσθενής οργανική ρίζα ή υδρογόνο).
# Τα [[φωσφοράνιο|φωσφοράνια]] (PR<sub>5</sub>, όπου R μονοσθενής οργανική ρίζα ή υδρογόνο).
# Τα [[οξείδια]] του φώσφορουφωσφόρου (P<sub>x</sub>O<sub>y</sub>).
# Τα [[υποφωσφορώδες οξύ|υποφωσφορώδη οξέα]] (το υποφωσφορώδες οξύ έχει χημικό τύπο H<sub>3</sub>PO<sub>2</sub>, ενώ με αντικατάσταση στον τύπο ενός ή δύο ατόμων υδρογόνου από οργανική ρίζα (R), παράγονται τα [[οργανοϋποφωσφορώδη οξέα]]).
# Τα [[φωσφορώδες οξύ|φωσφορώδη οξέα]] ή ορθοφωσφορώδη οξέα (το φωσφορώδες οξύ έχει χημικό τύπο H<sub>3</sub>PO<sub>3</sub>, ενώ με αντικατάσταση στον τύπο ενός ατόμου υδρογόνου ή και ενός υδροξυλίου από οργανική ρίζα (R), παράγονται τα [[οργανοφωσφορώδη οξέα]]).
# Τα [[μεταφωσφορικά οξέα]] [τα μεταφωσφορικά οξέα έχουν χημικό τύπο (HPO<sub>3</sub>)<sub>n</sub>, όπου n = 3 ή 4, ενώ με αντικατάσταση στον τύπο ενός έως και n-1 υδροξυλίων από οργανική ρίζα (R), παράγονται τα [[οργανομεταφωσφορικά οξέα]] ].
# Τα παραπάνω οξέα, ανόργανα και οργανικά, παράγουν τους αντίστοιχους [[μη καρβονικοί εστέρες|εστέρες]].
# Τα [[σουλφίδια]] του φώσφορουφωσφόρου (P<sub>x</sub>S<sub>y</sub>).
== Παραπομπές και σημειώσεις ==
| 