Καινή Διαθήκη: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων
Περιεχόμενο που διαγράφηκε Περιεχόμενο που προστέθηκε
Αναίρεση έκδοσης 7301230 από τον 46.177.152.67 (Συζήτηση) Ετικέτα: Αναίρεση |
μ μδιορθώσεις |
||
Γραμμή 4:
'''Καινή Διαθήκη''' ονομάζεται το δεύτερο μέρος της ιερής γραμματείας ή ιερών κειμένων των [[Χριστιανισμός|Χριστιανών]]. Η [[Παλαιά Διαθήκη|Παλαιά]] και η Καινή Διαθήκη αποτελούν την [[Αγία Γραφή]] των Χριστιανών· μάλιστα στην Καινή Διαθήκη περιλαμβάνονται περίπου 1.005 παραθέματα από την Παλαιά Διαθήκη<ref>William F. Beck, ''The New Testament in the Language of Today'', Revised ed., Concordia Publishing House, 1967, σελ. x.</ref>. Η Καινή Διαθήκη γράφτηκε από πολλούς συντάκτες μέσα σε μια χρονική περίοδο 50 περίπου ετών. Οι Χριστιανοί συγκέντρωσαν σταδιακά τα κείμενα αυτά σε ένα σώμα, μετά το θάνατο και την ανάσταση του [[Ιησούς Χριστός|Ιησού]], ώστε να ενισχυθεί το έργο της διάδοσης του μηνύματός του στον κόσμο. Επίσης, με το έργο αυτό θέλησαν να μεταδώσουν στις επόμενες γενιές χωρίς αλλοιώσεις, τις πληροφορίες για όσα είδαν και άκουσαν. Η πλειονότητα των βιβλίων της Καινής Διαθήκης γράφτηκαν εξ αρχής στα [[ελληνική γλώσσα|ελληνικά]].
Από ευαισθησία προς τους Εβραίους συγγραφείς της Ιουδαϊκής Βίβλου, κάποιοι επιλέγουν να χρησιμοποιούν τους όρους
== Περιεχόμενο ==
Γραμμή 11:
* Τα τέσσερα ''Ευαγγέλια'': δίνουν πληροφορίες για τη διδασκαλία του Ιησού και λίγες πληροφορίες για τη ζωή του, όσες ήταν απαραίτητες ώστε να γίνει πιο κατανοητό το μήνυμα της διδασκαλίας του. Πιστεύεται ότι έχουν γραφτεί από τέσσερις πιστούς χριστιανούς: Τους αυτόπτες μάρτυρες της επίγειας ζωής του Ιησού, Ματθαίο και Ιωάννη και τους αυτήκοους μάρτυρες των μαθητών του, Μάρκο και Λουκά. Τα βιβλία αυτά καταγράφηκαν μεταξύ του 60 και του 110 μ.Χ..
* Τις ''Πράξεις των αποστόλων'': Μετά από την ανάσταση και ανάληψη Του Ιησού, οι πιστοί ενώθηκαν και δημιούργησαν την
** Τις ''Πράξεις του Πέτρου''
** Τις ''Πράξεις του Παύλου''
Γραμμή 40:
* '''Οι επιστολές του Απ. Παύλου:'''
::6. ''προς Ρωμαίους'', 7.
* '''Οι Καθολικές επιστολές:'''
Γραμμή 57:
Δεν μπορεί να λεχθεί με σαφήνεια πότε ακριβώς άρχισε η μακρόχρονη και αδιάκοπη διαμόρφωση του κανόνα της Καινής Διαθήκης καθώς η Iστορία ουσιαστικά σιωπά για αυτή τη σπουδαιότατη εξέλιξη της πρώιμης χριστιανικής εκκλησίας<ref>''The Canon of the New Testament'', Bruce M. Metzger, 1987, Oxford University Press, σελ. 1-7.</ref>. Αντί να αποτελεί αποτέλεσμα ενός συγκεκριμένου διατάγματος από ένα άτομο ή μια σύνοδο κατά την έναρξη της χριστιανικής εποχής, η συλλογή των βιβλίων της Καινής Διαθήκης έλαβε χώρα σταδιακά και επηρεάστηκε από διάφορους παράγοντες εντός και εκτός της εκκλησίας. Οι πρώτες ενδείξεις εμφανίζονται στο πρώτο μισό του δεύτερου αιώνα και εντατικοποιούνται ως τα μέσα του ίδιου αιώνα, καθώς αυξανόταν σημαντικά ο όγκος της χριστιανικής [[φιλολογία]]ς που κυκλοφορούσε μεταξύ των εκκλησιών. Πρώτος που χρησιμοποιεί τον όρο «καινή» διαθήκη φέρεται να είναι ο επίσκοπος [[Ειρηναίος της Λυών]] (Λουγδούνου) στις αρχές του [[3ος αιώνας|3ου αιώνα]], αν και δεν αντιμετωπίζει όλα τα «κανονικά» συγγράμματα της Καινής Διαθήκης με τον ίδιο τρόπο. Παρ' όλα αυτά, τα όρια του κανόνα είχαν ουσιαστικά παγιωθεί ως το έτος [[200]]<ref>«The boundaries of the New Testament canon had been fixed in preliminary way around the year 200». (''A Short History of Christian Doctrine'', Bernhard Lohse, 1985, Fortress Press, σελ. 28)</ref>. Βέβαια, η κανονικότητα κάποιων από τις Καθολικές Επιστολές και το βιβλίο της [[Αποκάλυψη του Ιωάννη|Αποκάλυψης]] παρέμεινε ζήτημα αντιλογίας για κάποιο διάστημα. Κατά τη διάρκεια του δεύτερου μισού του [[4ος αιώνας|4ου αιώνα]], ο κανόνας της Καινής Διαθήκης καθορίστηκε τελειωτικά και επακριβώς σε μια σειρά [[Σύνοδος (εκκλησιαστική)|εκκλησιαστικών συνόδων]].
Πρώτος ο [[Μέγας Αθανάσιος|Μ. Αθανάσιος]] χρησιμοποιεί τον όρο ''κανών'' προς δήλωση του σώματος των βιβλίων της Αγίας Γραφής ή κατ' άλλους, για να δηλώσει τα έγκυρα βιβλία της Αγίας Γραφής σε αντίθεση με τα ''
:«Το 367 ο Αθανάσιος τον όρο
:«Πρέπει παράλληλα να σημειωθεί ότι νωρίτερα, τουλάχιστον ως το 350 μ.Χ., ο ο Αθανάσιος διαχώριζε τα '''θεόπνευστα''' βιβλία από τα '''κανονικά''' βιβλία. Αρκετές φορές παρέθεσε από συγκεκριμένα βιβλία που θεωρούσε θεόπνευστα αλλά τα οποία αργότερα απέκλεισε από την ''Εορταστική Επιστολή'' του 367· αυτά περιλάμβαναν το Γ' Έσδρας (Α' Έσδρας) και τον ''Ποιμένα'' του Ερμά. Βλέπε Jean Ruwet, ''Le Canon Alexandrin des Ecritures; Saint Athanase, Biblica xxxiii [1952], σελ. 1-29''».
:'''''The Canon of the New Testament: Its Origin, Development, and Significance (Ο Κανόνας της Καινής Διαθήκης: Η Προέλευση, η Ανάπτυξη και η Σημασία), 1997, σελ. 210, 211, 292'''''
Γραμμή 68:
Με την παραπάνω άποψη διαφωνούν οι καθηγητές Καραβιδόπουλος (συνεκδότης του κριτικού κειμένου της Καινής Διαθήκης των Nestle-Aland 27ης έκδ.) και Μπρατσιώτης:
:''
:'''''Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, Καραβιδόπουλος Ι., Πουρναράς, 1998, σελ. 114'''''
Επίσης ο καθηγητής Μπρατσιώτης γράφει (στην υποσημείωση #2) ότι η μεταγενέστερη χρήση του όρου
:''
:'''''Μπρατσιώτου Π. Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην, Άθήναι, 1993, σελ. 505'''''
Γραμμή 81:
:'''''(A. F. J. Klijn, "An Introduction to the New Testament", Brill Academic Publishers, 1980''''')</ref>
:''
:(''
και
:''
:(''39η
Επίσης, στο έργο του ''Περί Νικαίας'' ([[352]]), αναφερόμενος στον ''[[Ποιμένα (βιβλίο)|Ποιμένα]]'' του [[Ερμάς|Ερμά]], τον εξαιρεί από τον ''Κανόνα'' γράφοντας:
:''
:(''
Εκείνη την περίοδο, στην [[Τοπική Σύνοδος της Λαοδίκειας|Τοπική Σύνοδο της Λαοδίκειας]] του [[363]] γίνεται αναφορά στα «''κανονικὰ [βιβλία] τῆς Παλαιᾶς καὶ Καινῆς Διαθήκης''» και παρατίθεται η λίστα (''κανών'') αυτών των κανονικών βιβλίων:
Γραμμή 104:
Για την [[Ορθόδοξη Εκκλησία]], η 39η επιστολή που αποτελεί και κανόνα της Εκκλησίας, επικυρώθηκε από τη ''Σύνοδο της Καρθαγένης'' ([[419]]):
:''
:('''''Κανών κδ’ της εν Καρθαγένη Συνόδου'''''<ref>Οι κανόνες της [[Σύνοδος της Καρθαγένης|Συνόδου της Καρθαγένης]] μπορούν να βρεθούν [http://www.ccel.org/fathers/NPNF2-14/6sardica/afcns.htm εδώ, στην ιστοσελίδα της ''Christian Classics Ethereal Library''], στην αγγλική.</ref>)
Γραμμή 131:
::'''''(Early Versions of the New Testament, Manuscript Studies, Arthur Voobus, 1954, σελ. 97-98''''')
:* ''
::'''''(Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Καλαντζάκης, Πουρναράς, 2006, σελ. 218-219''''')
Γραμμή 137:
::'''''(William Cureton, "Remains of a Very Ancient Recension of the Four Gospels in Syriac", Gorgias Press 2005, σελ. xxviii''''')
:* ''
::'''''(Βούλγαρης Χρ., Εισαγωγή εις την Καινήν Διαθήκην Τόμος Β', Αθήνα, 2003, σελ. 1336''''')
Γραμμή 143:
::'''''(Brian E. Beck, "Reading the New Testament Today: An Introduction to New Testament Study", James Clarke & Co., 2000, σελ. 19''''')
:* ''
::'''''(Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, Καραβιδόπουλος Ι., Πουρναράς, 1998, σελ. 52''''')
Γραμμή 207:
:* "''The Epistle to the Colossians was also included in Marcion’s Canon, in the Old Latin, '''and in the Old Syriac'''."''
::'''''(New Testament commentary: Exposition of Colossians and Philemon, Hendriksen, W., & Kistemaker, S. J., Baker Book House, Τόμος 6, σελ. 37''''')
:::(σ.σ. Το ίδιο αναφέρεται και για τις επιστολές προς ''Φιλιππησίους'' και ''Γαλάτες'' στην ίδια σειρά υπομνημάτων και στους τόμους '''#5, σελ. 35''' και '''#8, σελ. 20'''
:* ''"the Syriac version of the bulk of the New Testament books was in existence, say in the year 170, to be a very modest one. So far as we can tell, this Old Syriac translation contained all the books of our New Testament except the Revelation and the four Epistles, Second and Third John, Second Peter and Jude."''
Γραμμή 251:
* Η θεολογική εγκυκλοπαίδεια ''The Anchor Bible Dictionary'' (The Interpreter's Dictionary of the Bible) κάνει φανερή την ασάφεια που καλύπτει την ανάπτυξη της συριόφωνης Χριστιανικής εκκλησίας κατά τους πρώτους αιώνες της. Επίσης, καταγράφεται ότι οι αρχαιότερες συριακές μεταφράσεις (''Διατεσσάρων'' και ''Παλαιά Συριακή'') δεν αποδεικνύεται ότι περιλάμβαναν βιβλία πέρα των Ευαγγελίων:
: "The earliest translation appears to have been in Latin. [...] In the Syriac–speaking world of the East, a gospel tradition in the fourfold gospel form would appear to be attested fairly late, by comparison with the Latin: this is due to t'''he creation in the 2d century C.E. of a gospel harmony by the apologist TATIAN''', a Syriac speaker by birth, '''who introduced his work, known generally as the DIATESSARON''', among his fellow Syriac speakers. '''The influence of this harmony upon the gospel text in Syriac was all-pervasive, even when a fourfold gospel form was adopted.''' [...]
:: "'''A. The Mythology of Origins.'''
: Theories about the origins of Christianity in Syriac-speaking regions have focused on Edessa. Most scholars suspect that some Christian evangelistic activities were carried out there during the 1st century of the Christian era. [...] The theory recurring in early Syriac literature is that Edessa and territories to the east (as far as India) were evangelized by the Apostle Thomas. This datum is found in various 4th-century writers including Ephrem of Syria".
Γραμμή 285:
* Ο συμπληρωματικός τόμος της εγκυκλοπαίδειας ''Λεξικό της Βίβλου του Ερμηνευτή'' (The Interpreter's Dictionary of the Bible) αναφέρει ότι ένα μέρος των συριακών εκκλησιών έφτασε τον 4ο αιώνα να έχει κανόνα Καινής Διαθήκης με 22 βιβλία:
: "'''Toward the end of the fourth century a significant portion of the Eastern church used a twenty-two book NT, omitting Revelation, II, III John, II Peter, and Jude. In Syria, Tatian's Diatessaron was read instead of the fourfold gospel.''' About A.D. 400 the Apostolic Constitutions listed all of our twenty-seven books except Revelation but added I and II Clement. This canon was ratified at the Quinisextine Council at Constantinople in 692. In the West a council at Hippo (393) adopted a NT list like ours except for its separation of Hebrews from Paul's letters. In 397 a synod at Carthage issued a similar NT list but provided that martyrdoms could be read on the anniversary of the martyrdom. The Carthaginian council (419) repeated the enactment but shifted Hebrews into the
:: '''''(The Interpreter's Dictionary of the Bible, An Illustrated Encyclopedia'', 14η εκτύπωση, 1976, 2000, λήμμα "Canon of the NT", Supplementary Volume, σελ. 140)'''
Γραμμή 343:
* Το πρόσφατο έργο ''Tatian and the Jewish Scriptures'' κάνει φανερή την ασυμφωνία που υπάρχει για τον χρόνο εμφάνισης της Παλαιάς Συριακής '''παράδοσης''', ενώ για την θέση ότι η Παλαιά Συριακή ήταν παλαιότερη και αποτέλεσε την πηγή του Διατεσσάρων περιγράφεται ότι «έχει εγκαταλειφθει πιο πρόσφατα», όπως επίσης τονίζει ότι τον τέταρτο αιώνα, στο σχολιολόγιο του, ο Εφραίμ ο Σύρος έκανε χρήση του κειμένου του ''Διατεσσάρων'':
: "Scholars have '''differed''' over the relationship of this Old Syriac tradition to the Diatessaron, '''some holding to the position that the Old Syriac tradition is older and a source for the Diatessaron, others arguing that the Diatessaron was the first Gospel text in Syriac, and was used in the creation of the Old Syriac Gospels. The former position was common at the turn of the century but has been all but abandoned more recently in favor of the latter.''' This does not mean that the Old Syriac Gospel tradition was simply a disharmonized copy of the Diatessaron. [...] '''The Old Syriac Gospels preserve some authentic Diatessaronic readings''', and it is on the basis of this widely accepted idea that the Old Syriac Gospels stand as important witnesses to Italian's original text. [...] Vogels, on the other hand, believed he had found numerous examples of harmonistic readings in the Old Syriac Gospels, and he took this as evidence that '''the Diatessaron stood first and influenced the Old Syriac separated Gospels.''' [...] Nevertheless, '''the modern scholarly consensus is to understand the Diatessaron as the first Gospel text in Syriac and as having influenced the later Syriac Gospels.''' [...] We can plainly see how '''the Syriac tradition underwent a process of greater conformity to the Greek New Testament, from the Diatessaron, which I will argue is most unlike the Greek, through the Old Syriac and Peshitta, to the slavishly literal Harklean.''' This movement is well documented in Kiraz's comparative edition of the Syriac Gospels, which will become an indispensable tool for Syriac Gospel study. [...] '''Ephrem''' was a fourth-century theologian of the Syriac church who wrote numerous poetic and theological treatises, among which was an extended commentary on Tatian's Diatessaron. Where Ephrem provides the full text of the passage he is commenting on, he '''is an important early witness to the Diatessaron's text.'''
:: '''''(Tatian and the Jewish Scriptures: A Textual and Philogical Analysis of the Old Testament Citations in Tatian's Diatessaron'', Robert F. Shedinger, Peeters Publishers, 2001, σελ. 3-5, 21-24)'''
Γραμμή 350:
:: '''''(Thomas and Tatian: The Relationship Between the Gospel of Thomas and the Diatessaron'', Nicholas Perrin, Brill Academic Publishers, 2002, σελ. 19-21)'''
* Στην
: "'The Gospel... and the Epistles of Paul... and the Acts of the twelve apostles ... these books read ye in the Church of God, and with these read not others'. This was in the Syriac Church of Edessa, and belongs to the '''latter half of the fourth century when the Catholic Epistles were still not included in the Canon.''' [...] A translation of '''the separate Gospels''' (''Evangelion da-Mephallete''), which we call the '<nowiki/>'''Old Syriac'''', was '''made (about AD 200)''', but '''it does not seem to have had much vogue,''' and remains to us only in two somewhat different manuscripts. The Diatessaron was completely put aside, '''first by Rabbula (411-35)''', who, though he continued quoting sometimes from older manuscripts, '''substituted in Edessa his own revision known as the Peshitta, containing the separate Gospels, and a rather larger Canon than had been recognized by the Syriac-speaking peoples;''' and secondly, by Theodoret of Cyrrhus (423-57), who 'swept up more than two hundred copies of it in the churches of his diocese, and introduced the four Gospels in their place'. [...] Further East, however, the history of the Canon was very different. '''In the Syriac-speaking churches, till early in the fifth century, no advance was made on the primitive Canon— Gospels, Acts, and Pauline epistles''' (see Doctrine of Addai, quoted on p. 335). But the Syriac version known as '''the PESHITTA omitted from our New Testament books only 2 Peter, 2, 3 John, Jude, and the Apocalypse. This was the work of Rabbula, who was Bishop of Edessa from 411 till his death in 435 and organized and regulated the Syriac-speaking churches.''' The '''great probability of this origin of the Peshitta, as against the much earlier date which used to be assigned to it''', is demonstrated by Burkitt (Evangelion da-Mepharreshe, vol. ii, ch. 3.), who shows that before Rabbula there is no trace of the Peshitta in Syriac writings, and hardly a trace of any other writings after him. [...] The Canon of Antioch is indicated by the writings of CHRYSOSTOM, its bishop at the close of the fourth century, and THEODORET, Bishop of Cyrrhus in Syria (423-57), who nowhere quote the books which the Peshitta omitted. And Constantinople inherited the same tradition, the ''Synopsis scripturae sacrae'', found among the works of Chrysostom, omitting the same books. They were still omitted from the catalogue of EBED-JESU, a Nestorian bishop at the beginning of the fourteenth century. [...] '''At the beginning of the fifth, or the end of the fourth, century, Syria made an advance upon the Canon of Chrysostom and Theodoret.''' In the writing known as the Apostolic Constitutions, (A composite work, probably by the author of the pseudo-Ignatian epistles, based upon the Didascalia, the Didache, and other material.) traditionally ascribed to Clement of Rome, the concluding section is known as the APOSTOLIC CANONS, the last of which consists of '''the Canon of''' the Old and '''New Testament'''s. The latter '''includes all our books except the Apocalypse, with the addition of 1, 2 Clement''', and was afterwards ratified by the Quinisextine Council at Constantinople in 692. For this reason JOHN OF DAMASCUS, in the eighth century, recognized all our present books, but included also the Apostolic Canons in his New Testament".
:: '''''(An Introduction to the Study of the New Testament'', A. H. McNeile, University Press, Oxford 1927, 2nd Edition revised by C.S.C. Williams, 1953, [http://www.katapi.org.uk/NTIntro/Canon1.htm on-line εδώ] [http://www.katapi.org.uk/NTIntro/Canon2.htm])'''
* Το 2003 ο καθηγητής Dr. Andreas Juckel αναφέρθηκε στην ''Παλαιά Συριακή'', στην οποία στηρίχθηκε η Πεσίτα του 5ου αιώνα, χρονολογώντας την στον 3ο με 4ο αιώνα:
: "The '''Old Syriac text from 3rd-4th c.''' is only preserved in 2 [manuscripts] of the Gospels, the famous Sinaitic and Curetonian Gospels, both ca. 500. For the
:: '''''(Description in Judith Oliver: Sacred and Secular, from the collections of the Endowment'' for Biblical Research and Boston University, Boston, 1985, p. 8. "Dr. Andreas Juckel: Ms Schoyen/Sinai syr. 3 and the New Testament Peshitta", ''Journal of Syriac Studies'', vol. 6,2, Ιούλιος 2003, [http://www.schoyencollection.com/bible-collection-foreword/other-bible-translation on-line εδώ], [https://web.archive.org/web/20180201194731/http://www.schoyencollection.com/bible-collection-foreword/other-bible-translation Αρχειοθέτηση] 1/2/2018)'''
Γραμμή 362:
:: '''''(A Journal of Biblical Textual Criticism'', 1997, William L. Petersen, Department of Religious Studies, Pennsylvania State University [http://rosetta.reltech.org/TC/vol02/Kiraz1997rev.html on-line εδώ])'''
* Στο έργο του ''The Text and Canon of the New Testament'' ο λόγιος της Πατρολογίας και λεξικογράφος Alexander Souter παραθέτει τον Συριακό Κανόνα της Καινής Διαθήκης χρονολογούμενου στο «περ. 400»
* Βλέπε το συγκριτικό πίνακα των μαρτυριών για την ανάπτυξη του κανόνα της Καινής Διαθήκης [http://www.ntcanon.org/table.shtml εδώ (Cross Reference Table: Writings and Authorities)], στον ιστότοπο [http://www.ntcanon.org/ ntcanon.org] {{en}}.
Γραμμή 784:
== Η ιστορία του κειμένου της Καινής Διαθήκης ==
Είναι αλήθεια πως το γραπτό μήνυμα που διασώθηκε από τα βιβλία της Καινής Διαθήκης, εξαφανίστηκε στην αρχική του μορφή. Δεν έχουμε στη διάθεση μας ούτε ένα απλό σπάραγμα παπύρου, της γραφικής ύλης των πρώτων αιώνων, που να περιέχει κείμενο της Καινής Διαθήκης όπως βγήκε από το χέρι του αρχικού συγγραφέα. Αν και κάποια από αυτά μας οδηγούν αρκετά κοντά στη συγγραφή των αυθεντικών, ό,τι υπάρχει σήμερα είναι αντίγραφα
Αυτό οφείλεται σε χιλιάδες αντιγραφείς, που από γενιά σε γενιά διέσωσαν και μετέδωσαν τα κείμενα αυτά. Βεβαίως, κι αυτοί υπόκεινταν στο ανθρώπινο λάθος. Είτε δεν διάβασαν σωστά κάποιες λέξεις, είτε εσφαλμένα αντέγραψαν άλλες, μετέθεσαν ολόκληρες προτάσεις, παρέλειψαν ολόκληρες φράσεις καθώς ήταν δυνατό από κάποια φυσική φθορά στο κείμενο του υποδείγματος να είχαν σβηστεί λίγα ή πολλά γράμματα και αυτά να παραλείπονται στο αντίγραφο, διάφορες προσθήκες παρουσιάζονταν και γενικά έκαναν όλα τα λάθη που η μελέτη της παλαιογραφίας και της κριτικής κειμένων έχει εντοπίσει σε κάθε ανθρώπινη προσπάθεια αντιγραφής.
Γραμμή 1.033:
* ''The Canon of the New Testament'', Bruce M. Metzger, Clarendon Press, Oxford, 1987
* ''The Anchor Bible Dictionary'', Freedman, David Noel, ed., New York: Doubleday, 1997, 1992.
* ''The Interpreter's Dictionary of the Bible, An Illustrated Encyclopedia'', Abingdon Press,
* ''Η Καθολική Εγκυκλοπαίδεια'', λήμμα [http://www.newadvent.org/cathen/01199a.htm Αφρικανικές Σύνοδοι] και [http://www.newadvent.org/cathen/03274a.htm Κανόνας της Καινής Διαθήκης], 1914
* ''A Short History of Christian Doctrine'', Bernhard Lohse, Fortress Press, Philadelphia, 1985.
* Ιωάννη Καραβιδόπουλου, ''Μερικές σύντομες γραφές του εκκλησιαστικού κειμένου της Καινής Διαθήκης'', Δελτίο Βιβλικών Μελετών, τομ.3 (Ιανουάριος-Δεκέμβριος 1984), σελ.36-40
* Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, ''Η Καινή Διαθήκη μετά συντόμου ερμηνείας'', Αδελφότης Θεολόγων "ο Σωτήρ", Αθήνα 1986.
== Εξωτερικοί σύνδεσμοι ==
| |||