Παύλος Μελάς: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

{{Άλλεςχρήσεις4|τον Έλληνα στρατιωτικό και μακεδονομάχο|τον αξιωματικό|Παύλος Β. Μελάς}}

{{πληροφορίες προσώπου

|λεζάντα=Πορτρέτο του Παύλου Μελά από το [[Γεώργιος Ιακωβίδης|Γεώργιο Ιακωβίδη]].}}

Ο '''Παύλος Μελάς''' ([[Μασσαλία]], [[29 Μαρτίου]] [[1870]] – [[Μελάς Καστοριάς]], [[13 Οκτωβρίου]] [[1904]]) ήταν [[Έλληνες|Έλληνας]] στρατιωτικός, αξιωματικός πυροβολικού του [[Ελληνικός στρατός|ελληνικού στρατού]] και [[μακεδονομάχος]].

 

Στην Ελλάδα θεωρείται ηρωική μορφή και έχουν ονομαστεί προς τιμή του το χωριό [[Μελάς Καστοριάς|Μελάς της Καστοριάς]] και ο [[Δήμος Παύλου Μελά]] στην κεντρική Μακεδονία.

 

== Βιογραφία ==

 

=== Σπουδές και γάμος ===

Το 1885 ο Μελάς τελείωσε τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και τον επόμενο χρόνο εισήχθη στη [[Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων]], απ' όπου αποφοίτησε ως ανθυπολοχαγός το 1891. Παράλληλα γνώρισε τη Ναταλία Δραγούμη, κόρη του πολιτικού και μέλλοντα πρωθυπουργού [[Στέφανος Δραγούμης|Στέφανου Δραγούμη]] και αδελφή του [[Ίων Δραγούμης|Ίωνα Δραγούμη]]. Ο Στέφανος Δραγούμης ήταν επίσης φλογερός πατριώτης και είχε εμφυσήσει στα παιδιά του αντίστοιχα ιδανικά. Ο Μελάς και η Δραγούμη παντρεύτηκαν τον Οκτώβριο του 1892 και απέκτησαν δύο παιδιά: τον [[Μιχαήλ Π. Μελάς|Μιχαήλ Μελά]] (χαϊδευτικά Μίκης) το 1895 και τη Ζωή (χαϊδευτικά Ζέζα) το 1897.

 

===Εθνική Εταιρεία και ο πόλεμος του 1897===

Τον Αύγουστο του 1894 ο Μελάς συμμετείχε μαζί με άλλους 85 αξιωματικούς στην καταστροφή των γραφείων της εφημερίδας ''[[Ακρόπολις (εφημερίδα)|Ακρόπολις]]'', που μετά τον αναίτιο ξυλοδαρμό ενός πολίτη από τρεις αξιωματικούς είχε δημοσιεύσει ένα πρωτοσέλιδο άρθρο που κατήγγειλε τον αυταρχισμό τους και αμφισβητούσε τη χρησιμότητα του σώματος των αξιωματικών. Οι στρατιωτικοί παραπέμφθηκαν στο στρατοδικείο, αλλά τα εντάλματα της προφυλάκισής τους έμειναν ανεκτέλεστα και στο στρατοδικείο αθωώθηκαν.<ref>{{harvnb|Γιανουλόπουλος|2003|p=16, 50}}</ref> Το Νοέμβριο δεκατέσσερεις από αυτούς, υλοποιώντας μια ιδέα του [[ανθυπολοχαγός|ανθυπολοχαγού]] [[Νικόστρατος Καλομενόπουλος|Νικόστρατου Καλομενόπουλου]], ίδρυσαν την [[Εθνική Εταιρεία]], ανάμεσα στα πρώτα μέλη της οποίας ήταν ο Μελάς, με αριθμό μητρώου 25.<ref>{{harvnb|Γιανουλόπουλος|2003|p=33-4, 50, σημ. 4}}</ref><ref name="ΙΕΕ">{{cite book|title=Ιστορία Ελληνικού Έθνους|volume=ΙΔ|pages=96 - 97|year=1977|publisher=Εκδοτική Αθηνών|location=Αθήνα}}</ref> Εκείνη την περίοδο υπηρετούσε στην χαρτογραφική στους Μύλους του [[Άργος|Άργους]].<ref name="ΙΕΕ" /> Ο Μελάς ήταν ένας από τους πιο ενεργούς αξιωματικούς που ήταν μέλη της Εθνικής Εταιρείας, αναφορικά με την ίδρυση νέων κατά τόπους τμημάτων στην επαρχία και τη διασφάλιση της απρόσκοπτης επικοινωνία τους με την ηγεσία της.<ref>{{harvnb|Γιανουλόπουλος|2003|p=50}}</ref>

 

 

=== Εμπλοκή με το Μακεδονικό Κομιτάτο ===

Τον Ιανουάριο του 1899 ο Μελάς έγινε μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Εθνικής Εταιρείας,<ref>{{harvnb|Γιανουλόπουλος|2003|p=50}}</ref> η οποία αυτοδιαλύθηκε το Δεκέμβριο του 1900 μετά από γενική κατακραυγή για την ήττα του '97 και διαμάχη με την κυβέρνηση για τη διαχείριση των οικονομικών κεφαλαίων της. Ωστόσο, μετά από πρόταση του Μελά και του [[Νικόλαος Πολίτης|Νικόλαου Πολίτη]], αποφασίστηκε το ΔΣ της Εταιρείας να συνεχίσει να συσκέπτεται για εθνικά ζητήματα «εισηγούμενον αναλόγους λύσεις εις την εκάστοτε Κυβέρνησιν».<ref name="EfSyn-MelasVathyKratos">{{cite news|url=http://archive.efsyn.gr/?p=146211|date=10-11-2013|accessdate=15-11-2018|title=Η γέννηση του «βαθέος κράτους»|newspaper=[[Η Εφημερίδα των Συντακτών]]|author=Ο ΙΟΣ|}}</ref><ref name="Kostopoulos20181014"/> Φέροντας τύψεις για την έκβαση του πολέμου του 1897, συμμετείχε από τους πρώτους στο ιδρυθέν το 1904 [[Μακεδονικό Κομιτάτο]] για την προώθηση της ελληνικής επιρροής στην περιοχή της Μακεδονίας, ως αντίδραση στη δράση των Βουλγάρων [[Κομιτατζήδες|κομιτατζήδων]].{{πηγή}} Ο Μελάς διατηρούσε αλληλογραφία με τον κουνιάδο του, [[Ίων Δραγούμης|Ίωνα Δραγούμη]], που το Νοέμβριο του 1902 διορίστηκε υποπρόξενος στο [[Μπίτολα|Μοναστήρι]].{{sfn|Dakin|1966|p=143}}<ref>{{cite book|last=Dakin|first=Douglas|title=Μακεδονικός Αγώνας|year=1985|location=Αθήνα|publisher=Εκδοτική Αθηνών|page=52}}</ref> Ο Δραγούμης ενημέρωνε επιστολικά το Μελά, του ζητούσε την αποστολή όπλων, χρημάτων και συνιστούσε την εξαγορά ευρωπαϊκών εφημερίδων.{{sfn|Dakin|1966|p=143}} Με επιστολή του από εκεί τον Ιανουάριο του 1903 ο Δραγούμης ενημέρωσε το Μελά για την επικείμενη ίδρυση και τους σκοπούς του Μακεδονικού Κομιτάτου από «λίγους ανθρώπους, πλουσίους και καλούς» και απέρριπτε ως «αρρώστεια» το [[σύνταγμα|συνταγματικό]] [[κοινοβουλευτισμός|κοινοβουλευτισμό]], αλλά αποδεχόταν να διαχειρίζεται το κοινοβούλιο μόνο «επαρχιακά» και όχι «εθνικά ζητήματα», προκειμένου να μη «θυμώση ο λαός αν του αφαιρέσουν τον ψήφο». Από τη νέα θέση του, τις [[Σέρρες]], ο Δραγούμης έγραψε στο Μελά τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου να ειναι σε ετοιμότητα για να κινηθεί στρατιωτικά, είτε εναντίον των [[Βούλγαροι Μακεδόνες|Βουλγάρων στη Μακεδονία]] είτε για την κατάληψη της εξουσίας στην Ελλάδα.<ref name="EfSyn-MelasVathyKratos"/>

 

Στις αρχές του 1904, η ελληνική κυβέρνηση, υπό την πίεση κοινής γνώμης έστρεψε το ενδιαφέρον της στη Μακεδονία και όρισε τον [[Αλέξανδρος Κοντούλης|Αλέξανδρο Κοντούλη]] επικεφαλής μιας τετραμελούς ομάδας αξιωματικών που στάλθηκαν να ελέγξουν την κατάσταση στη δυτική Μακεδονία. Ο Κοντούλης επέλεξε ως συνοδεία του τον [[Αναστάσιος Παπούλας|Αναστάσιο Παπούλα]], το [[Γεώργιος Κολοκοτρώνης|Γεώργιο Κολοκοτρώνη]] και το Μελά, που ήταν φίλος του. Αφου επέλεξαν τέσσερεις συνοδούς, οι αξιωματικοί ακολούθησαν χωριστές πορείες και, μαζί με τον [[Κώτας|Κώτα]] και τον [[Λάκης Πύρζας|Πύρζα]], συναντήθηκαν στο τέλος Φεβρουαρίου στα ελληνοτουρκικά σύνορα, στο [[Βελεμίστι]], με τον [[Παύλος Κύρου|Κύρου]].<ref>{{harvnb|Dakin|1966|p=175-6}}</ref> Η αποστολή καθυστέρησε εξαιτίας των άσχημων καιρικών συνθηκών και διέσχισαν τον [[Αλιάκμονας|Αλιάκμονα]] μόλις στις 9(Ι.Η.)/22(Γ.Η.) Μαρτίου και ακολούθως κατευθύνθηκαν μέσω Σιατίστης προς το [[Μονή Αγίου Νικολάου Τσιριλόβου|μοναστήρι του αγίου Νικολάου στο Τσιρίλοβο]]. Με οδηγό έναν απεσταλμένο του μητροπολίτη Καστοριάς [[Γερμανός Καραβαγγέλης|Καραβαγγέλη]] έφτασαν στο χωριό [[Γκαμπρές]] στις 15/28 Μαρτίου. Την επομένη ο Μελάς και ο Κολοκοτρώνης συνέδραμαν χρηματικά το δάσκαλο και το απόγευμα ο Κώτας, ο Κοντούλης και ο Μελάς μίλησαν στους ντόπιους υπέρ της σύνταξης με την ελληνική πλευρά. Έπειτα, προχώρησαν στη [[Ρούλια]], το χωριό του Κώτα, την [[Όστιμα]] και το Ζέλοβο.<ref>{{harvnb|Dakin|1966|p=176-7}}</ref> Ενώ βρίσκονταν στο Ζέλοβο (σημ. [[Ανταρτικό Φλώρινας|Ανταρτικό]]) της Φλώρινας ο Παπούλας και ο Κολοκοτρώνης διαφώνησαν με το Μελά και τον Κοντούλη αναφορικά με το αν τα ελληνικά συμφέροντα θα εξυπηρετούνταν με την αποστολή ένοπλων σωμάτων από την Ελλάδα, όπως υποστήριζαν οι πρώτοι, ή με την οργάνωση ντόπιων ομάδων.<ref>{{harvnb|Dakin|1966|p=177-9}}</ref> Μετά το Ζέλοβο, βρέθηκαν στο [[Ορόβνικ]], όπου έλαβαν ένα μήνυμα από το Δραγούμη ότι ο Μελάς έπρεπε να επιστρέψει αμέσως στην Ελλάδα, επειδή οι τουρκικές αρχές είχαν πληροφορηθεί την παρουσία του. Ο Μελάς επισκέφθηκε στο [[Μπίτολα|Μοναστήρι]] το Δραγούμη, που τον έπεισε να υπακούσει. Απογοητευμένος, ο Μελάς πήρε το [[τραίνο]] για τη [[Θεσσαλονίκη]] φορώντας ένα [[φέσι]], σύμβολο κύρους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, και στις 29 Μαρτίου έφτασε στην Αθήνα. Πέντε βδομάδες αργότερα επέστρψαν και οι άλλοι τρεις αξιωματικοί, μετά από διαταγή του [[Υπουργείο Εξωτερικών (Ελλάδα)|ελληνικού ΥπΕξ]].<ref>{{harvnb|Dakin|1966|p=177}}</ref> Πίσω στην Αθήνα, μία λογομαχία στις 13 Μαΐου ανάμεσα στο Μελά και τον Κολοκοτρώνη για το ζήτημα της αποστολής ή όχι ενόπλων στη Μακεδονία κατέληξε στην οργάνωση μίας μονομαχίας ανάμεσά τους στις 28 του ίδιου μηνός, που είχε ως αποτέλεσμα τον ελαφρύ τραυματισμό του Κολοκοτρώνη από πυροβολισμό.<ref>{{harvnb|Dakin|1966|p=179}}</ref>

 

 

=== Ένοπλη δράση στη Μακεδονία ===

Λίγο μετά την επιστροφή του από την Κοζάνη<ref>{{harvnb|Dakin|1966|p=184}}</ref> και μετά από παρέμβαση του πρωθυπουργού [[Γεώργιος Θεοτόκης|Γεώργιου Θεοτόκη]],<ref name="Kostopoulos20181014"/> στις 14 Αυγούστου ο Μελάς διορίστηκε από το [[Μακεδονικό Κομιτάτο]] αρχηγός όλων των σωμάτων που δρούσαν στην περιοχή του Μοναστηρίου και της Καστοριάς. Αναχώρησε για την τρίτη περιοδεία του στη Μακεδονία τέσσερεις μέρες αργότερα συνοδευόμενος από τον Πύρζα και τρεις Κρητικούς, ενώ στη Λάρισα προστέθηκαν στη συνοδεία του τέσσερεις Μακεδόνες και ο [[Δεσκάτη|Δεσκατιώτης]] κλέφτης Κατσαμάκας με έξι άνδρες.<ref>{{harvnb|Dakin|1966|p=184}}</ref> Στη [[Λάρισα]] ο Μελάς φιλοξενήθηκε από τον [[ανθυπολοχαγός|ανθυπολοχαγό]] [[Χαράλαμπος Λούφας|Χαράλαμπο Λούφα]] που, σύμφωνα με επιστολή που έστειλε ο Μελάς στη σύζυγό του, του ζήτησε να τον φωτογραφίσει. Ο Μελάς συμφώνησε και φωτογραφήθηκε στις 21 Αυγούστου από το Λαρισαίο φωτογράφο Γεράσιμο Δαφνόπουλο ένοπλος -κρατώντας ένα [[Μάουζερ]], ζωσμένος ένα [[περίστροφο]] [[Μάουζερ Ζιγκ-Ζάγκ]]- και ένστολος,<ref name="photo">{{cite web|url=http://www.imma.edu.gr/imma/dbs/Artifacts/index.html?lq=&start=317&show=1|title=Συλλογή φωτογραφιών - ID: 57082|publisher=Ίδρυμα [[Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα Θεσσαλονίκης|Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα]]|accessdate=2017-04-03}}</ref> ενδεδυμένος ένα μαύρο κεντητό [[ντουλαμάς|ντουλαμά]].<ref name="Γούναρης-φωτο">{{harvnb|Γούναρης|2002|p=8}}.</ref> Ο Μελάς έστειλε το πρώτο αντίτυπο της φωτογραφίας στη σύζυγό του, «υπό τον όρον να μην ιδή το φως της ημέρας», αλλά να μείνει ως ανάμνηση για την ίδια και τα παιδιά του αν έχανε τη ζωή του στην αποστολή του,<ref name="photo"/> βρίσκοντας ότι θα ήταν «κωμικό» και «μαρτύριο», εάν επέστρεφε άπρακτος, να βλέπει «την φάτσαν [τ]ου έτσι μασκαρεμένην».<ref name="Γούναρης-φωτο"/>

 

Τη νύχτα της 27ης με 28ης Αυγούστου ο Παύλος Μελάς με το επιχειρησιακό όνομα Καπετάν Μίκης Ζέζας, με ένοπλο σώμα 35 ανδρών, που το αποτελούσαν Μακεδόνες, Μανιάτες και Κρητικοί, διέβη τα ελληνοοθωμανικά σύνορα και εισέβαλε στα εδάφη της Μακεδονίας, κοντά στο Όστροβο (σημερινή [[Άρνισσα Πέλλας|Άρνισσα]]).{{πηγή}} Στο σώμα του Μελά βρίσκονταν ντόπιοι κλέφτες και Κρητικοί παρόμοιων ενασχολήσεων, οι οποίοι κινούνταν και δρούσαν όπως οι κλέφτικες ομάδες. Διαβαίνοντας τα σύνορα, ο Μελάς προσπάθησε να υιοθετήσει την κλέφτικη στάση, απεκδύθηκε τη στολή του αξιωματικού<ref>{{harvnb|Koliopoulos|Veremis|2002|p=213}}</ref> και επέλεξε ως μόνιμη ενδυμασία του το ντουλαμά, με αποτέλεσμα να κερδίσει το σεβασμό των αντρών του σώματός του.<ref name="Γούναρης-φωτο"/> Σύμφωνα με μία απολογιστική του έκθεση, που έμεινε ανολοκλήρωτη, ο Μελάς έγραψε στον [[καϊμακάμης|καϊμακάμη]] της [[Φλώρινα]]ς ότι μοναδικός σκοπός της δράσης του ήταν «η τιμωρία των δολοφόνων Βουλγάρων και η προστασία των αδελφών μας από τας ορδάς αυτών».<ref name="Kostopoulos20181014"/> Στις 30 Αυγούστου ο ληστής Θανάσης Βάγιας, τον οποίο ο Μελάς είχε προσλάβει ως οδηγό, λιποτάκτησε και στη συνέχεια κατέδωσε το σώμα του Μελά στους Οθωμανούς.<ref name=":1">{{Cite journal|url = http://www.lithoksou.net/p/o-paylos-melas|title = Ο Παύλος Μελάς|last = Λιθοξόου|first = Δημήτρης|date = Μάιος 1996|journal = 3opa|accessdate = |doi = }}</ref> Τις επόμενες ημέρες το ένοπλο σώμα του Μελά περιπλανήθηκε στην περιοχή της [[Σαμαρίνα Γρεβενών|Σαμαρίνας]], με τον ασυνήθιστο σε κακουχίες Μελά να καταπονείται ιδιαίτερα.<ref>{{Cite book|title = Παύλος Μελάς|last = Μελά|first = Ναταλία Π.|publisher = Δωδώνη|year = 1992|isbn = |location = Αθήνα|pages = 512|page = 348}}</ref> Στις 5 Σεπτεμβρίου, ύστερα από πορεία πολλών ημερών, όπου αντιμετώπισαν την καχυποψία του τοπικού πληθυσμού<ref>{{Cite book|title = Ο Μακεδονικός Αγών. Απομνημονεύματα|last = Καραβίτης|first = Ιωάννης|publisher = Πετσίβας|year = 2008|isbn = 9789609001007|location = Αθήνα|pages = 408|page = Τ. Α' 65}}</ref> ο Μελάς και οι σύντροφοι του έφθασαν στο χωριό [[Ζάνσκο]], όπου τους βοήθησε και εφοδίασε πρόσωπο της εμπιστοσύνης τους.

Για το Μελά, όπως και άλλους Έλληνες αξιωματικούς που κατευθύνθηκαν από το ελεύθερο [[βασίλειο της Ελλάδος|ελληνικό βασίλειο]] στη Μακεδονία, η σιωπηρή άρνηση σλαβόφωνων χωρικών να αναγνωρίσουν ως θρησκευτικό τους ηγέτη το [[Βουλγαρική Εξαρχία|Βούλγαρο Έξαρχο]] αντί του [[Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως|Οικουμενικού Πατριάρχη]] ήταν απόδειξη του ελληνικού τους «φρονήματος». Ο Μελάς θεωρούσε τους [[σλαβόφωνοι στην οθωμανική Μακεδονία|σλαβόφωνους χωρικούς]] εξίσου Έλληνες με τους ελληνόφωνους [[Κρητικός|Κρητικούς]] που τον συνόδευαν και πίστευε ότι είχαν αλλοφωνήσει ως αποτέλεσμα της ξένης κυριαρχίας, μεταναστεύσεων και έλλειψης ελληνικής εκπαίδευσης.<ref>{{cite book|last=Koliopoulos|first=John S.|author-link=Ιωάννης Κολιόπουλος|title=Plundered Loyalties: Axis Occupation and Civil Strife in Greek West Macedonia, 1941-1949|location=Λονδίνο|publisher=Hurst & Co.|year=1999|pages=19-20}}</ref> Τους αποκαλούσε «Μακεδόνες», εννοώντας ότι είναι κάτοικοι της [[Μακεδονία (περιοχή)|Μακεδονίας]], και τη γλώσσα τους «[[μακεδονική γλώσσα (σλαβική)|μακεδονική]]» και τους θεωρούσε όμοιους με το υπόλοιπο αλλόφωνο ποίμνιο του Πατριάρχη.<ref>{{cite book|last=Koliopoulos|first=John S.|author-link=Ιωάννης Κολιόπουλος|chapter=The War over the Identity and the Numbers of Greece's Slav-Macedonians|editor1-first=Peter|editor1-last=Mackridge|editor2-first=Eleni|editor2-last=Yannakakis|title=Ourselves and Others: The development of a Greek Macedonian cultural identity since 1912|year=1997|location=Οξφόρδη|publisher=Berg|page=44}}</ref> Συνειδητοποιώντας τη δυσκολία ταύτισης των χωρικών με έννοιες εθνικές, ο Μελάς εξήγησε στους άνδρες του ότι βάση του αγώνα που θα διεξήγαγαν ήταν η θρησκεία, η οποία προσβαλλόταν από τη δράση των Βουλγάρων. Ο ίδιος επέλεξε ως σφραγίδα του το σταυρό και την επιγραφή «Εν τούτω νίκα», σύμβολα κατανοητά από τους χωρικούς που αποσκοπούσε να προσεταιριστεί.<ref>{{harvnb|Livanios|1999|p=216}}</ref>

 

Στις 15 Σεπτεμβρίου ο Μελάς πραγματοποίησε την πρώτη του επιχείρηση. Συνέλαβε έξω από το [[Στρέμπενο]] έναν ηλικιωμένο και δύο παιδιά 8 και 15 ετών και στην συνέχεια τον καταζητούμενο πατέρα του 15χρονου. Νωρίς το βράδυ το σώμα εισέβαλε στο χωριό και συνέλαβε ακόμη έναν καταζητούμενο εξαρχικό. Αποφάσισε τελικά να μην σκοτώσει τους δύο καταζητούμενους, υπό τον όρο πως θα πήγαιναν στην ελληνική Μητρόπολη και θα δήλωναν υποταγή στον εκεί Μητροπολίτη,<ref>Μελά, σ. 385-386</ref> όπως τους έβαλε να ορκιστούν σε μία [[βίβλος|βίβλο]] ότι θα πράξουν. Η επιεικής αυτή στάση προκάλεσε τη μήνιν των πατριαρχικών του χωριού, που προσέβλεπαν σε πράξεις αντεκδίκησης για τις πράξεις βίας που είχαν διαπράξει τα προηγούμενα χρόνια εις βάρος τους τα ένοπλα [[βούλγαροι Μακεδόνες|βουλγαρικά]] σώματα.<ref>{{harvnb|Livanios|1999|p=206-8}}</ref> Στις 17 Σεπτεμβρίου προσπάθησε να οργανώσει επίθεση στο χωριό Άιτος, καθώς ήταν κέντρο εξαρχικών αυτονομιστών, όμως η απροθυμία συνεργασίας του ντόπιου συνεργάτη του του άλλαξε τα σχέδια και αποφάσισε να επιτεθεί στο γειτονικό χωριό Πρεκοπάνα (σημερινή [[Περικοπή Φλώρινας|Περικοπή]]).<ref>Μελά, σ. 388</ref> Εκεί περικύκλωσε τον τοπικό πληθυσμό, που εκείνη την ώρα παρακολουθούσε μια κηδεία. Απαίτησε να δηλώσουν πίστη στον Έλληνα Μητροπολίτη και να ζητήσουν την αποστολή ιερέα και δασκάλου. Για να γίνει πιστευτή η απειλή του, πήρε μαζί του τον εξαρχικό δάσκαλο και τον εξαρχικό ιερέα<ref name=":1" /> ποπ-Νικόλα —ο οποίος τον Ιούλιο του 1903 είχε δολοφονήσει τον προκάτοχό του, παπα-Χρίστο—<ref>{{harvnb|Gounaris|2005|p=36-7}}</ref> και οι συνεργάτες του τους εκτέλεσαν λίγο έξω από το χωριό.<ref name=":1" /> Η δολοφονία φαίνεται να συγκλόνισε τον Μελά.<ref>Μελά, σ. 390.</ref>

 

Στη συνέχεια κατευθύνθηκε στο χωριό [[Μπελκαμένη Φλώρινας|Μπελκαμένη]], όπου τους υποδέχτηκαν μυστικά Έλληνες του χωριού. Το απόγευμα της επόμενης ημέρας το σώμα μπήκε στο χωριό και υποχρέωσε τον ρουμανοδάσκαλο σε φυγή.<ref>Καραβίτης, τ. Α’, σ. 90</ref> Νωρίς το βράδυ το σώμα κατευθύνθηκε για να χτυπήσει το [[Σλαβόφωνοι στην οθωμανική Μακεδονία|σλαβόφωνο]] χωριό [[Πολυπόταμο Φλώρινας|Νερέτ]] (σημερινός [[Πολυπόταμο Φλώρινας|Πολυπόταμος]]). Την επόμενη ημέρα όμως τα σχέδια τους ανατράπηκαν, όταν συνειδητοποίησαν πως στο χωριό βρισκόταν σημαντική δύναμη του οθωμανικού στρατού. Κατά τη διάρκεια της άτακτης φυγής τραυματίστηκε θανάσιμα ο συνεργάτης του Μελά [[Φίλιππος Καπετανόπουλος]] απο την [[Πύργοι Κοζάνης |Κατράνιτσα (σημ. Πύργοι Βερμίου)]] .<ref>Επιστολή προξένου Μοναστηρίου Δ. Καλλέργη προς τον έλληνα υπουργό Εξωτερικών, Προξενείο Μοναστηρίου, (23/9/1904), έγγραφο 923.</ref> Ο Μελάς τον σκέπασε με την κάπα του, στην οποία είχε αφήσει από αμέλεια ένα γράμμα του ίδιου του [[Φίλιππος Καπετανόπουλος|Καπετανόπουλου]] προς τον [[Δημήτριος Καλλέργης (διπλωμάτης)|Δημήτριο Καλλέργη]], τον Έλληνα πρόξενο στο [[Μπίτολα|Μοναστήρι]]. Η εύρεση της επιστολής οδήγησε αργότερα σε διάβημα της [[Υψηλή Πύλη|Υψηλής Πύλης]] προς την ελληνική κυβέρνηση και την ανάκληση του Έλληνα Προξένου (Καλλέργη).<ref>Κώστας Κλειδής, ''Με τη λάμψη στα μάτια'', Ηριδανός, Αθήνα 1984, σ. 127.</ref> Ύστερα από το επεισόδιο αυτό, το σώμα του Μελά κράτησε χαμηλό προφίλ{{πηγή}} και κατευθύνθηκε στη Νεγκοβάνη (σημερινό [[Φλάμπουρο Φλώρινας|Φλάμπουρο]]), ένα κατά πλειοψηφία πατριαρχικό χωριό, όπου έμεινε για αρκετές μέρες λόγω της αδιάκοπης βροχόπτωσης. Κατά την παραμονή του στη Νεγκόβανη ο Μελάς οργάνωσε την άμυνα της ευρύτερης περιοχής. Εκεί τους συνάντησαν στις 30 Σεπτεμβρίου πρόκριτοι του [[βλάχοι|βλάχικου]] χωριού Νεβέσκα (σημερ. [[Νυμφαίο Φλώρινας]]), που τους εφοδίασαν με τρόφιμα και ενδύματα, και ο Καραλίβανος με περίπου σαράντα άνδρες με αποτέλεσμα το σώμα του Μελά να ξεπεράσει τους 70 το πλήθος. Κατατετμημένο σε τέσσερεις ομάδες υπό τον Καραλίβανο, το Γιοβάνη, τον Πουλάκα και τον Πύρζα, το πολυάριθμο σώμα ανάγκασε πολλούς κομιτατζήδες να εγκαταλείψουν τα χωριά όπου βρίσκονταν.<ref>{{harvnb|Dakin|1966|p=189}}</ref> Την ίδια περίοδο ενεργούσε στην περιοχή των [[Κορέστεια|Κορεστείων]] η ανταρτοομάδα του [[Παύλος Κύρου|Κύρου]]. Την 1 Οκτωβρίου η ομάδα αυτή, στην οποία βρισκόταν και ο [[Ευθύμιος Καούδης]], επιτέθηκε αιφνιδιαστικά στην Όστιμα (σημερ. [[Τρίγωνο Φλώρινας]]) στο [[Μήτρος Βλάχος|Μήτρο Βλάχο]], που μετά από πολύωρη μάχη κατάφερε να διαφύγει, χάνοντας ωστόσο περίπου είκοσι άνδρες.<ref>{{harvnb|Dakin|1966|p=189-90}}</ref>

 

=== Θάνατος ===

Έχοντας οργανώσει την άμυνα των χωριών της Καστοριάς, ο Μελάς σκόπευε να αφήσει περίπου πενήντα άνδρες να ελέχγουν την περιοχή και ο ίδιος να περάσει μέσα από το [[Ζέλοβο]] και το [[Πισοδέρι]] στην περιοχή του [[Μεγάροβο|Μεγάροβου]] και του [[Μπίτολα|Μοναστηρίου]], για να εκδιώξει από εκεί τις ανταρτοομάδες των κομιτατζήδων και να οργανώσει την άμυνά τους για το χειμώνα. Στις 9 Οκτωβρίου περιέγραψε τη θέλησή του να παραμείνει στην περιοχή σε ένα γράμμα -το τελευταίο του-, που έστειλε στην κουνιάδα του [[Έφη Καλλέργη]], κόρη του [[Στέφανος Δραγούμης|Στέφανου Δραγούμη]] και σύζυγο του αξιωματικού του ιππικού Γιάννη Καλλέργη,<ref>{{harvnb|Dakin|1966|p=190}}</ref> με την οποία ο Μελάς είχε ερωτικό δεσμό τους τελευταίους μήνες της ζωής του.<ref>{{cite news|url=http://archive.efsyn.gr/?p=73179|date=14-07-2013|accessdate=15-11-2018|title=Και ο παντρεμένος είχε ψυχή - Ο άγνωστος έρωτας του Παύλου Μελά|newspaper=[[Η Εφημερίδα των Συντακτών]]|author=Ο ΙΟΣ|}}</ref> Την ίδια μέρα έλαβε ενισχύσεις από την Ελλάδα και δύο μέρες αργότερα με δύναμη 60 ανδρών επιτέθηκε εναντίον προγραμμένων μελών των κομιτάτων στο Νερέτ (σημ. [[Πολυπόταμο Φλώρινας|Πολυπόταμο]]),<ref name="Kostopoulos20181014"/> όπου τους ειδοποίησε ότι κρύβονταν τρεις συμμορίες κομιτατζήδων ο γιος του δολοφονημένου ιερέα του χωριού, που είχε στοχοποιηθεί και ο ίδιος από την [[ΕΜΕΟ]].<ref>{{harvnb|Gounaris|2005|p=38}}</ref> Η επιχείρηση απέβη άκαρπη και κατά την υποχώρηση του το ελληνικό σώμα δέχτηκε επίθεση κομιτατζήδων με αποτέλεσμα να τραπεί σε φυγή. Μετά την αποτυχημένη επιδρομή στο Νερέτ, ο Μελάς έμεινε με τους μισούς άνδρες του,<ref name="Kostopoulos20181014"/> διανυκτέρευσε υπό βροχήν στο [[Βίτσι]]<ref name="Γούναρης">{{cite news|newspaper=[[Η Καθημερινή]]|author=Βασίλης Κ. Γούναρης|date=17-10-2004|accessdate=16-07-2014|url=http://www.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_kathglobal_3_17/10/2004_1283360|archiveurl=http://archive.is/xviW|archivedate=03-08-2012|title=Tο μοιραίο δεκαήμερο}}</ref> και έστειλε μήνυμα στον [[Παύλος Κύρου|Κύρου]] και τον [[Ευθύμιος Καούδης|Καούδη]] να συναντηθούνε στις 14 Οκτωβρίου κοντά στη Στάτιστα (σημερινός [[Μελάς Καστοριάς|Μελάς]]), χωριό τότε [[Σλαβόφωνοι στην οθωμανική Μακεδονία|σλαβόφωνο]] και μικτού πληθυσμού πατριαρχικών και [[Βουλγαρική Εξαρχία|εξαρχικών]],<ref>{{harvnb|Dakin|1966|p=190}}</ref><ref>{{cite book|author=Brancoff, D.M.|title=La Macédoine et sa Population Chrétienne|location=Παρίσι|year=1905|pages=182-3|url=https://archive.org/stream/lamacdoineetsap01mishgoog#page/n197/mode/2up|quote=67. Statichta: 960 Bulgares Exarchistes}}</ref> που διέθετε οργανωμένο [[Βούλγαροι Μακεδόνες|βουλγαρικό]] πυρήνα.<ref name="Γούναρης"/> Παρά την αντίρρηση του Πύρζα ότι θα ήταν ασφαλέστερο να μην μπουν στη Στάτιστα, καθώς ήταν πέρασμα των τουρκικών δυνάμεων που μετακινούνταν τακτικά από το Ζέλοβο στο [[Κονοπλάτι]], ο Μελάς επέμενε να εισέλθουν στο χωριό.<ref>{{harvnb|Dakin|1966|p=190}}</ref>

 

Εκεί δέχτηκαν τη φιλοξενία προκρίτων του χωριού και του Ντίνα ή Ντίνε Στεργίου,<ref>{{harvnb|Dakin|1966|p=190}}</ref> ενός εικοσιτετράχρονου πρώην [[κομιτατζής|κομιτατζή]] και μέλους της ομάδας του Μήτρου Βλάχου, που είχε φύγει από αυτή για λόγους αντιζηλίας και, συστημένος από το μητροπολίτη Καστοριάς [[Γερμανός Καραβαγγέλης|Γερμανό Καραβαγγέλη]], είχε ενταχθεί τον περασμένο Αύγουστο στο σώμα των Καούδη και Κύρου, δίχως να έχει κερδίσει την εμπιστοσύνη τους για το οριστικό της μεταστροφής του στην ελληνική πλευρά. Ο Ντίνε θα οδηγούσε το σώμα του Μελά στον τόπο συνάντησης με τον Καούδη και τον Κύρου στις 14 Οκτωβρίου και βοήθησε το Μελά να μοιράσει τους άνδρες της ομάδας σε πέντε σπίτια.<ref name="Γούναρης" /><ref name="IosB">{{cite news|url=http://www.iospress.gr/ios2004/ios20041010b.htm|title=Ποιος σκότωσε τον Παύλο Μελά; -- Το πορτρέτο του "εκτελεστή"|author=Ο Ιός|newspaper=[[Ελευθεροτυπία (εφημερίδα)|Ελευθεροτυπία]]|date=10-10-2004|accessdate=15-11-2018}}</ref> Το απόγευμα της 13ης Οκτωβρίου, όταν πληροφορήθηκαν ότι ένα οθωμανικό απόσπασμα είχε αναχωρήσει από το Κονοπλάτι, ο Μελάς δεν ανησύχησε, γνωρίζοντας ότι δεν ήταν τουρκική πολιτική να επιτίθενται σκόπιμα στις ελληνικές ομάδες, που τους απάλλασσαν από το καθηκον καταδίωξης των κομιτατζήδων. Ωστόσο, το απόσπασμα είχε κινητοποιηθεί μετά την παραλαβή ένός παραπλανητικού γράμματος γραμμένου στα ελληνικά που είχε συντάξει και στείλει με έναν χωρικό ο επικηρυγμένος [[Μήτρος Βλάχος]], ο κομιτατζής, και έγραφε ότι στη Στάτιστα βρισκόταν ο ίδιος, υπολογίζοντας ότι ο τούρκος λοχαγός θα επετίθετο στη Στάτιστα για να λάβει το ποσό με το οποίο είχε επικηρυχθεί ο Μήτρος Βλάχος, προξενώντας, ωστόσο, το θάνατο του Μελά.<ref>{{harvnb|Dakin|1966|p=190}}</ref> Στις 13 Οκτωβρίου το χωριό περικυκλώθηκε από οθωμανικό απόσπασμα 150 ανδρών και ξεκίνησαν αψιμαχίες. Το ξημέρωμα της επόμενης ημέρας θα έβρισκε τον Μελά νεκρό υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες.

 

===Επακόλουθα===

Γύρω από το σώμα του νεκρού Παύλου Μελά εκτυλίχθηκε μια διπλωματική επιχείρηση για την παραλαβή και τον ενταφιασμό του. Οι Έλληνες δεν ήθελαν να γίνει γνωστή στους Οθωμανούς η ταυτότητα και το στρατιωτικό αξίωμα του νεκρού, διότι αυτό θα δημιουργούσε διπλωματική κρίση. Αρχικά ο νεκρός θάφτηκε από τους χωρικούς έξω από τη Στάτιστα, ενώ οι Οθωμανοί δεν γνώριζαν την ταυτότητά του. Αργότερα ο Ντίνας απεσταλμένος της ελληνικής πλευράς (πιθανώς του Μητροπολίτη Καστοριάς [[Γερμανός Καραβαγγέλης|Γερμανού Καραβαγγέλη]] ή του οπλαρχηγού Κύρου) επιχείρησε να ξεθάψει και να μεταφέρει αλλού τον νεκρό. Στο μεταξύ όμως ο θάνατος του Μελά είχε μαθευτεί στην Αθήνα και η εκεί Οθωμανική πρεσβεία ειδοποίησε τις αρχές της Θεσσαλονίκης να βρουν το πτώμα ώστε να το χρησιμοποιήσουν σαν απόδειξη της Ελληνικής επέμβασης σε οθωμανική επικράτεια. Έτσι, ενώ ο Ντίνας έκανε την εκταφή εμφανίστηκε οθωμανικός στρατός. Τότε έκοψε βιαστικά το κεφάλι του νεκρού και έφυγε. Το κεφάλι τάφηκε μπροστά στην Ωραία Πύλη του Ναού της Αγίας Παρασκευής στο χωριό [[Πισοδέρι Φλώρινας|Πισοδέρι]] ενώ οι Οθωμανοί πήραν το ακέφαλο σώμα και το πήγαν στην Καστοριά για αναγνώριση. Ο Γερμανός Καραβαγγέλης, που γνώριζε τα πάντα, κινητοποίησε τη νεολαία της Καστοριάς που περικύκλωσε το Διοικητήριο και απαιτούσε να τους δοθεί το σώμα «κάποιου Ζέζα» που ήταν Έλληνας. Ο μητροπολίτης, προειδοποιώντας ότι μπορεί να συμβούν ταραχές που θα έβλαπταν την ειρηνική συμβίωση Τούρκων και Ελλήνων κατάφερε να του δοθεί το σώμα, το οποίο και τάφηκε στο παρεκκλήσιο των Ταξιαρχών κοντά στο [[Ιερά Μητρόπολις Καστορίας|Μητροπολιτικό Μέγαρο Καστοριάς]].<ref>Γερμανού Καραβαγγέλη ''Απομνημονεύματα'', Εκδόσεις Χ. Μπαρμπουνάκη, Θεσσαλονίκη, 1993, σελ. 64-66.</ref> Το 1907 ο Στέφανος Δραγούμης ζήτησε από τον Καραβαγγέλη να παρευρεθεί η Ναταλία στην μετά τριετία εκταφή του σώματος του συζύγου της καθώς και να του δοθεί το κεφάλι του Μελά. Ο Καραβαγγέλης φρόντισε να έρθει το κεφάλι του Μελά από το Πισοδέρι στην Καστοριά και η Ναταλία επιβεβαίωσε, χάρη σε τρία χρυσά δόντια που η αδερφή του δεσπότη, Κλεονίκη, εντόπισε στο στόμα του, ότι επρόκειτο για το κεφάλι του Μελά, το οποίο ο Καραβαγγέλης έθαψε στην Καστορια μαζί με το υπόλοιπο σώμα, κάτω από την [[Αγία Τράπεζα]] του μητροπολιτικού ναού της πόλης.<ref>{{harvnb|Karakasidou|2004|p=214-5}}.</ref><ref name="Γούναρης"/>

 

 

== Υστεροφημία ==

Αν και ο Μελάς ήταν ιδανικός για το έργο της προώθησης του [[Μακεδόνες (Έλληνες)|ελληνισμού]] στη Μακεδονία, τα άμεσα αποτελέσματα της δράσης του ως οπλαρχηγού ήταν πενιχρά.<ref>{{harvnb|Gounaris|2005|p=37, σημ. 21}}.</ref> Ο θάνατος του, όμως, κατά το πρότυπο του παραδοσιακού «παλληκαριού», σε μια περίοδο κατά την οποία ο τακτικός στρατός θεωρούνταν άνευ αξίας, ενώ οι άτακτοι πολεμιστές ο αληθινός "στρατός του έθνους", κατέστησε το Μελά μέλος του ελληνικού εθνικού πανθέου, εξώθησε πολλούς εθελοντές να ακολουθήσουν το παράδειγμά του και κατέστησε αδύνατο για τις ελληνικές κυβερνήσεις να παραβλέψουν την υπόθεση της Μακεδονίας.<ref>{{harvnb|Koliopoulos|Veremis|2010|p=64}}, {{harvnb|Koliopoulos|Veremis|2002|p=212-3}}.</ref> Ο θάνατος του Μελά, γόνου μιας από τις σημαντικότερες ελληνικές οικογένειες, πήρε μεγάλη δημοσιότητα και συγκλόνισε την κοινή γνώμη της εποχής. Ο Μελάς αποτέλεσε υπόδειγμα γενναιότητας και αυταπάρνησης για την απελευθέρωση της πατρίδας στην ελληνική ιστορία.{{πηγή}} Στο Μελά αφιέρωσε ένα ποίημά του ο ποιητής [[Κωστής Παλαμάς]].<ref>{{cite web|url=http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/tools/concordance/browse.html?cnd_id=7&text_id=1608|title=Κωστής Παλαμάς: Παύλος Μελάς|accessdate=08-12-2018|}}</ref> Το 1907 ο Ίωνας Δραγούμης δημοσίευσε με το ψευδώνυμο "Ίδας" το βιβλίο ''Μαρτύρων και ηρώων αίμα'', όπου διηγείται την πορεία και τη δράση του Μελά στη Μακεδονία.{{πηγή}} Ήδη πριν την ένταξη της Μακεδονίας στο ελληνικό κράτος, ο Μελάς έγινε εθνικός ήρωας και σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα.<ref name="KostopoulosGuerreCivileMacedonienne"/> Η φωτογραφία του Μελά με αντάρτικη περιβολή, μαζί με τον πίνακα που την ίδια χρονιά φιλοτέχνησε με βάση αυτήν ο [[Γεώργιος Ιακωβίδης]], έγινε το γνωστότερο και μακροβιότερο σύμβολο του [[Μακεδονικός Αγώνας|Μακεδονικού Αγώνα]]. Κατά τον ιστορικό Βασίλη Γούναρη, η ιστορία και η σημασία της φωτογραφίας αυτής «είναι το καλύτερο παράδειγμα της απόστασης που χωρίζει τη συμβολική, σχεδόν μυθική, σημασία του Μακεδονικού αγώνα από την ιστορία του».<ref name="Γούναρης-φωτο"/> Ως εθνομάρτυρας και σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα, ο Μελάς εικονίστηκε με την ενδυμασία του Μακεδονομάχου και από το ζωγράφο [[Θεόφιλος Χατζημιχαήλ|Θεόφιλο]].<ref>{{harvnb|Karakasidou|2004|p=204}}</ref>

 

Την περίοδο του [[Μεσοπόλεμος|Μεσοπολέμου]], όταν η εν εξελίξει προσπάθεια αφομοίωσης των [[σλαβόφωνοι της ελληνικής Μακεδονίας|σλαβόφωνων]] στο [[Έλληνες|ελληνικό έθνος]] και η συνέχιση ύπαρξης διαμαχών μεταξύ των πολιτικά ενεργών Μακεδονομάχων οδηγούσε στον αποκλεισμό του Μακεδονικού Αγώνα από τον επίσημο δημόσιο λόγο, η απότιση φόρου τιμής στο Μελά λειτούργησε ως υποκατάστατο της δημόσιας μνημόνευσης του Μακεδονικού Αγώνα.<ref name="KostopoulosGuerreCivileMacedonienne">{{cite journal|last=Kostopoulos|first=Tasos|title=La guerre civile macédonienne de 1903-1908 et ses représentations dans l’historiographie nationale grecque|journal=Cahiers Balkaniques|volume=38-39|year=2011|pages=213-226|url=https://ceb.revues.org/835}}</ref><ref>{{harvnb|Κωστόπουλος|2006|p=406-7}}.</ref> Το όνομα του Μελά δόθηκε το 1927 στη Στάτιστα, το χωριό όπου σκοτώθηκε, που ονομάζεται σήμερα [[Μελάς Καστοριάς|Μελάς]],<ref>{{cite web|url=http://pandektis.ekt.gr/dspace/handle/10442/172156|title=Πανδέκτης: Statista -- Melas|accessdate=08-12-2018}}</ref> και σε μία «Εθνική Οργάνωση» ντόπιων κυρίως Μακεδονομάχων που ιδρύθηκε τον ίδιο χρόνο, γρήγορα εξαπλώθηκε σε πόλεις και κωμοπόλεις της Μακεδονίας, στόχευε στην ικανοποίηση μέσω πελατειακών δικτύων αιτημάτων υλικής αποκατάστασης των μελών της και ιδεολογία της οποίας ήταν η [[αντικομμουνισμός|αντικομμουνιστική]] [[εθνικοφροσύνη]].<ref>{{cite journal|last=Γούναρης|first=Βασίλης Κ.|title=Βουλευτές και Καπετάνιοι: Πελατειακές σχέσεις στη μεσοπολεμική Μακεδονία|journal=Ελληνικά|year=1990|volume=41|url=http://www.academia.edu/24757791/%CE%92%CE%BF%CF%85%CE%BB%CE%B5%CF%85%CF%84%CE%AD%CF%82_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CE%9A%CE%B1%CF%80%CE%B5%CF%84%CE%AC%CE%BD%CE%B9%CE%BF%CE%B9_%CE%A0%CE%B5%CE%BB%CE%B1%CF%84%CE%B5%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%AD%CF%82_%CF%83%CF%87%CE%AD%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82_%CF%83%CF%84%CE%B7_%CE%BC%CE%B5%CF%83%CE%BF%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B5%CE%BC%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%9C%CE%B1%CE%BA%CE%B5%CE%B4%CE%BF%CE%BD%CE%AF%CE%B1|pages=327-9, 334-5}}.</ref> Το 1934 ανεγέρθηκε στον πρώτο τάφο του Μελά, στη Στάτιστα, ένα μνημείο, που τον Οκτώβριο του ίδιου έτους καταστράφηκε από αγνώστους (ο [[βενιζελισμός|βενιζελικός]] [[Γερουσία (1927)|γερουσιαστής]] [[Λεωνίδας Ιασωνίδης]] καταλόγισε την ευθύνη σε «[[Βούλγαροι Μακεδόνες|βουλγαρίζοντας]] [[σλαβόφωνοι της ελληνικής Μακεδονίας|βουλγαροφώνους]]» της περιοχής), αλλά ανεγέρθηκε εκ νέου από την τοπική κοινότητα.<ref>{{harvnb|Κωστόπουλος|2006|p=409}}.</ref><ref>{{cite news|url=http://www.iospress.gr/ios2000/ios20001126b.htm|title=Ο εμφύλιος των προτομών|author=Ο Ιός|newspaper=[[Ελευθεροτυπία (εφημερίδα)|Ελευθεροτυπία]]|date=26-11-2000|accessdate=14-12-2018}}</ref> Το 1926 δημοσιεύθηκε ανώνυμα στην [[Αλεξάνδρεια]] και το 1964 επώνυμα στην Αθήνα μία βιογραφία του Μελά γραμμένη από τη σύζυγό του, Ναταλία Δραγούμη, συνοδευόμενη από την επιστολογραφία του.<ref name="Kostopoulos20181014" /> Το 1973, όταν η Ελλάδα βρισκόταν υπό [[στρατιωτική δικτατορία στην Ελλάδα (1967-1974)|στρατιωτική δικτατορία]], κυκλοφόρησε η ταινία ''Παύλος Μελάς'' του σκηνοθέτη [[Φίλιππος Φυλακτός|Φίλιππου Φυλακτού]] με το [[Λάκης Κομνηνός|Λάκη Κομνηνό]] στον πρωταγωνιστικό ρόλο.<ref>{{cite web|url=https://www.imdb.com/title/tt0070520/|title=Pavlos Melas (1973)|publisher=[[IMDb]]|accessdate=05-12-2018}}</ref> Πριν γυριστεί η ταινία διορίστηκε ένας [[λοχαγός]] για να επεξεργαστεί το σενάριό της και διατάχθηκε από το [[Υπουργείο Εξωτερικών (Ελλάδα)|ΥπΕξ]] να αποκρυφθεί ότι η ταινία ήταν παραγωγή του [[Αρχηγείο Στρατού (Ελλάδα)|Αρχηγείο Στρατού]].<ref>{{cite news|url=http://archive.efsyn.gr/?p=132217|title=Μια ανύπαρκτη απαγόρευση|author=Τ. Κωστ.|newspaper=[[Η Εφημερίδα των Συντακτών]]|date=14-10-2013|accessdate=05-12-2018}}</ref> Την προβολή της ταινίας παρακολούθησαν όλα τα σχολεία της χώρας.<ref>{{harvnb|Karakasidou|2004|p=207}}.</ref>

 

Κάθε χρόνο στο Μελά της Καστοριάς τελείται μνημόσυνο για το Μελά, το οποίο παρακολουθεί πολύς κόσμος και αξιωματούχοι, ενώ το σπίτι όπου βρήκε το θάνατο έχει μετατραπεί σε [[Μουσείο Παύλου Μελά|μουσείο]].<ref>{{harvnb|Karakasidou|2004|p=208}}.</ref> Την περίοδο του [[Μακεδονικό ονοματολογικό ζήτημα|Μακεδονικού]], στις αρχές της δεκαετίας του '90, μετά την ανεξαρτητοποίηση της [[Γιουγκοσλαβική Μακεδονία|Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας]], σημειώθηκε αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για το Μελά και η εκατοστή επέτειος του θανάτου κηρύχθηκε σχολική αργία.<ref>{{harvnb|Karakasidou|2004|p=204, 207}}.</ref> Στην Ελλάδα ο Μελάς θεωρείται σύμβολο του [[Μακεδονικός Αγώνας|Μακεδονικού Αγώνα]] και πολλά προσωπικά του αντικείμενα εκτίθενται τώρα στο [[Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα Θεσσαλονίκης]] και στο Μουσείο ''Παύλος Μελάς'' στην [[Καστοριά]]. Πλήθος από ανδριάντες του ανεγέρθηκαν σε πλατείες πόλεων μεταξύ των οποίων στη [[Θεσσαλονίκη]], στο [[Ελευθέριο - Κορδελιό]], την [[Αθήνα]], τη [[Δράμα (πόλη)|Δράμα]] και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας, προτομές και μνημεία. Ακόμη σχολεία, οδοί και πλατείες ανά την Ελλάδα φέρουν το όνομά του. Στη Θεσσαλονίκη, μετά το πρόγραμμα Καλλικράτης, οι δήμοι [[Δήμος Σταυρούπολης Θεσσαλονικής|Σταυρούπολης]], [[Πολίχνη Θεσσαλονίκης|Πολίχνης]] και [[Δήμος Ευκαρπίας|Ευκαρπίας]] ενώθηκαν σε έναν δήμο με την ονομασία [[Δήμος Παύλου Μελά|Παύλος Μελάς]].