Λιβίσι: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Το '''Λιβίσσι''' ([[τουρκικά]]: ''Kayaköy'', Καγιάκιοϊ), ή επίσης '''''Λειβίσσι''''' και '''''Λεβίσσι''''', είναι χωριό 8 χιλιόμετρα νότια της [[Μάκρη]]ς ([[Φετίγιε]]) στη νοτιοδυτική [[Τουρκία]], όπου ζούσαν Έλληνες της [[Ανατολία|Ανατολίας]] μέχρι περίπου το [[1923]]. Το χωριό-φάντασμα, που διατηρείται πλέον ως [[μουσείο]], αποτελείται από εκατοντάδες κατοικίες και δύο εκκλησίες, οι οποίες καλύπτουν ένα μικρό μέρος βουνοπλαγιάς και χρησιμεύουν ως τόπο στάθμευσης για τους τουρίστες που επισκέπτονται τη [[Φετίγιε]] και το [[Ολουντενίζ]].

Η περιοχή όπου βρίσκεται το Λιβίσι κατοικούνταν από τα πρώιμα αρχαϊκά χρόνια, όπως αναφέρουν αρχαίοι συγγραφείς. Στην ίδια περιοχή που βρισκόταν το Λιβίσι, οι μελετητές τοποθετούν την [[Λυκία|Λυκιακή]] πόλη [[Καρμυλλησός|Καρμυλησσό]]. Η Καρμυλησσός ήταν ένα μικρό πόλισμα κοντά στην παραλία, στο όρος [[Αντικράγος]].

Κατά τη δεκαετία του '90, μίαμια ομάδα ΓιαπωνέζωνΙαπώνων αρχαιολόγων διενέργησεδιενήργησε ανασκαφές στο γειτονικό στο Λιβίσι νησί Γκεμιλέρ Αντάσι (το νησί του Αγίου Νικολάου των Λιβισιανών). Το νησί αυτό ταυτίστηκε με τη [[Λεβισσός|Λεβισσό]] των [[Βυζαντινή Αυτοκρατορία|βυζαντινών]] πηγών. Η Λεβισσός μαρτυρείται σε [[Νεαραί|Νεαρές]] από τον 7ο αιώνα έως και το 1120. Δεχόμενοι αυτές τις μαρτυρίες μπορούμε να πούμε ότι το Λιβίσι αποτελεί τη μετεξέλιξη-μετεγκατάσταση της βυζαντινής Λεβισσού, σε μίαμια προσπάθεια των κατοίκων να καταφύγουν στο πιο ασφαλές εσωτερικό, σε μία θέση όπου δεν ήταν ορατός ο οικισμός από τη θάλασσα και τους πειρατές. Κατά τον Σοντίνι<ref name=":0">J.P. Sodini ‘Restes Byzantines au sud de Fethyie (Makri- Telmessos) en Lycie occidentale’ Ευφρόσυνον. Αφιέρωμα στο Μ. Χατζηδάκη, vol. 2 (1992)</ref>, αυτή η μετακίνηση προς το εσωτερικό έγινε στο 2ο μισό του 17ου αιώνα ή στις αρχές του 18ου αιώνα.

ΑναφέρεταιΥπάρχουν συχνάαναφορές ότι το Λιβίσι κτίστηκε στα ερείπια της αρχαίας [[πόλη|πόλης]] [[ΚαρμυλλησόςΚαρμυλησσός|Καρμυλησσού]]. Όμως κατά το βυζαντινολόγο Jean Pier Sodini<ref name=":0" />, «Η ταύτιση του τόπου με την Καρμυλησσό βασισμένη στο [[Στράβων|Στράβωνα]], είναι τουλάχιστον τολμηρή. Η ταύτιση του Λιβισίου με την Καρμυλησσό στις δυτικές πλαγιές του βουνού δεν συμφωνεί με τοτον Στράβωνα. Μερικά ταφικά μνημεία που βρέθηκαν βόρεια του Λιβισίου, στα περίχωρα του Κετσιλέρ και Κελεμτέρ, τωνανήκουν οποίωνκυρίως οισε κάτοχοιπρόσωπα είναιπου απόκατοικούσαν τηνστην [[Τελμησσός|Τελμησσό]], -ενώ δεν γίνεται καμία νύξη για την Καρμυλησσό. Συγκεκριμένα οι κάτοχοι είναι από την Τελμησσό και τα Σίδυμα». Η περιοχή άλλαξε δημογραφικά μετά τοτον σεισμό, που ισοπέδωσε την κοντινή Φετίγιε, γνωστή και ως Μάκρη, το 1856, καθώς και τη μεγάλη [[πυρκαγιά]] του 1885. Μετά τον [[Μικρασιατική εκστρατεία|ελληνοτουρκικό πόλεμο (1919-1922)]], το ΛεβίσσιΛιβίσι εγκαταλείφθηκε μετά τη [[Προσφυγικό ζήτημα (μικρασιατική καταστροφή)|συμφωνία ανταλλαγής πληθυσμών]] που υπογράφηκε από την ελληνική και τουρκική κυβέρνηση το [[1923]].

Η σπουδαιότητα του Λιβισίου ήδη από τον 19ο αιώνα για αυτή την περιοχή της νοτιοδυτικής Μικράς Ασίας φαίνεται από τους δεκάδες χάρτες, στους οποίους αποτυπώθηκε. Η ανάπτυξη του οικισμού σε έναν από τους σημαντικότερους της Λυκίας έχει φυσικά σχέση με τη μετανάστευση πληθυσμών από τα ευάλωτα στους πειρατές [[Δωδεκάνησα]], ενώ είναι γνωστές οι σχέσεις των κατοίκων με το γειτονικό [[Καστελλόριζο|Καστελόριζο]] έως και τον 20ό20ο αιώνα. Οι σχέσεις του Λιβισίου και της Μάκρης με το ΚαστελόριζοΚαστελλόριζο φαίνονται και στη μουσική: δύο μοιρολόγια του ΚαστελόριζουΚαστελλόριζου έχουν ομοιότητες με αυτά της Μάκρης.

Το Λιβίσι διοικητικά ανήκε στο [[βιλαέτι]] [[Επαρχία Αϊδινίου|Αϊδινίου]]/[[Επαρχία Σμύρνης|Σμύρνης]] , στο [[σαντζάκι]] Μεντεσέ και στον [[Καζάς|καζά]] Μάκρης. Το χωριό εκκλησιαστικά υπαγόταν στη [[Μητρόπολη Πισιδίας]], γεγονός που οδήγησε πολλούς στο λάθος να εντάσσουν το Λιβίσι και τη Μάκρη και γεωγραφικά στην Πισιδία. Η ανάπτυξη του Λιβισίου σε έναν από τους σημαντικότερους ελληνικούς οικισμούς της νοτιοδυτικής Μικράς Ασίας φαίνεται και στις πολλές μαρτυρίες του 19ου αιώνα από ξένους, κυρίως Άγγλους, περιηγητές. ΟιΠαρότι οι περιηγητές αυτοί, αν και κινήθηκαν στην περιοχή κυρίως ή αποκλειστικά μεαπό αρχαιολογικάαρχαιολογικό ενδιαφέρονταενδιαφέρον, ωστόσομπορούμε εντούτοις μέσα στα βιβλία τους μπορούμε να βρούμε ενδιαφέροντα στοιχεία για το Λιβίσι.

Το 1851 το Λιβίσι και η γύρω περιοχή υπέστηυπέστησαν μεγάλες ζημιές από καταστροφικό σεισμό. Σχετική είναι η αναφορά (ενδεικτικά)<ref>εγκυκλοπαίδεια ‘A Gazetteer of the World, vol. Iv, 1856, εκδότης Fullarton, σελ. 720</ref>:

{{Παράθεμα|«Levisi, ένα μεγάλο ελληνικό χωριό της Ασιατικής Τουρκίας, στο σαντζάκι του Mentasha, χτισμένο σε μία επικλινή πεδιάδα κοντά στην ακτή, 5 μίλια βορειοανατολικά του ακρωτηρίου Άγγιστρο και 3 χιλιόμετρα νότια/ νοτιοδυτικά της Μάκρης. Καταστράφηκε σε μεγάλο βαθμό από σεισμό το Φεβρουάριο του 1851, ο οποίος, όπως αναφέρεται, ισοπέδωσε όλα τα σπίτια του χωριού, 1500 στοντον αριθμό, και έθαψανέθαψε 600 κατοίκους στα ερείπια»||}}

Το χωριό χωριζόταν σε τρεις συνοικίες- ενορίες, την πάνω γειτονιά (με την εκκλησία του Ταξιάρχη και τη βοτσαλωτή πλατεία του Στούμπου, τα καφενεία και το Αρρεναγωγείο), τη μέση γειτονιά (με την εκκλησία της Αγίας Άννας - «μέση Παναγιά» και το Παρθεναγωγείο - «κάτω σχολειό») και την κάτω γειτονιά με την Παναγία Πυργιώτισσα - «κάτω Παναγιά». Η κάτω γειτονιά θεωρούνταν από τους Λιβισιανούς του Ταξιάρχη πιο λαϊκή συνοικία και ανάλογα ήταν τα περιπαιχτικά δίστιχα: ''"Στην πάνου γειτονιάν παίζουν τα σπαθιά, στην κάτου γειτονιάν πνίουν τα γατιά".''

Το 1919 εξορίστηκαν οι άντρες ηλικίας 13- 70 χρόνων και το 1921 οι εναπομείναντες 480 στο [[Ικόνιο]], την [[Καισάρεια (Καππαδοκία)|Καισάρεια]] και τελικά –, μετά από πεζοπορία 55 ημέρες πορεία –ημερών, στο [[Χαμιντιέ|Χαμητιέ]] της [[Συρία|Συρίας]], όπου παρέμειναν έως τον Νοέμβριο του 1922. Οι πρόσφυγες από την περιοχή της Μάκρης εγκαταστάθηκαν στην Αττική ιδρύοντας τον [[Δήμος Νέας Μάκρης|Δήμο Νέας Μάκρης]], ενώ οι κάτοικοι από το Λιβίσι ίδρυσαν το Νέο Λειβήσι (/ Νέο Λιβύσσι), που ανήκε στην κοινότητα Μαρκόπουλου. Επίσης Λιβισιανοί εγκαταστάθηκαν στη [[Βοιωτία]] ([[Άγιος Γεώργιος Αμφίσσης Φωκίδας|Αγ. Γεώργιος Άμφισσας]]), τη [[Νομός Φθιώτιδας|Φθιώτιδα]] ([[Ιτέα Φωκίδας|Ιτέα]]) και την [[Εύβοια]] (Φάρακλα).

Αφού το χωριό εγκαταλείφθηκε από τον ελληνικό πληθυσμό του δεν ξανακατοικήθηκε ποτέ. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, οι Τούρκοι αρνήθηκαν να εγκατασταθούν στο Λιβίσι, γιατί είχε στοιχειωθεί από τα πνεύματα των Ελλήνων που σφαγιάστηκαν. Έτσι μέχρι και σήμερα παραμένει ερειπωμένο. <ref>{{cite book|title=Before the Nation: Muslim-Christian Coexistence and Its Destruction in Late-Ottoman Anatolia|first1=Nicholas|last1=Doumanis|publisher=OUP Oxford|isbn=9780199547043|page=99|url=https://books.google.gr/books?id=aKtgGZYim-gC&pg=PA158&dq=|language=en}}</ref>

* του SchonbornJulius August Schönborn για 2.000 κατοίκους και (του πρώτου τετάρτου του 20ου αιώνα) από τη "Γεωγραφία της Μικράς Ασίας": Έλληνες 6.000, Τούρκοι 500.

* Απόαπό το περιοδικό του Συλλόγου ‘Ανατολή’ ‘Ξενοφάνης’: 4.500 Έλληνες, τον Κάλφογλους (4.000 Έλληνες).

Ο Μουσαίος αναφέρει για τον πληθυσμό της Λυκίας: «Σήμερον τα ναυάγια των Λυκίων ανέρχονται εις δεκαεπτά περίπου χιλιάδας Γραικούς […] πέντε δε περίπου χιλιάδες οικούσι την Μάκρη και το Λειβήσιον» και αλλού «Προς Νότον της Μάκρης εις απόστασιν ωριαίαν κείται κοιλάς ευμεγέθης και εις την μεσημβρινήν αυτής πλευράν εύρηται η κωμόπολις Λειβήσιον, κατοικουμένη υπό 650- 700 περίπου οικογενειών χριστιανικών, αμιγής πάσης άλλης φυλής». Νεότεροι μελετητές δίνουν τον αριθμό των 6.500 Ελλήνων κατοίκων<ref>Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών "Η Έξοδος", τόμος Β΄, VI. 1</ref> ή 4.500 -Ελλήνων / 550 οικογένειεςοικογενειών<ref>Σ. Αναγνωστοπούλου «Μικρά Ασία. Οι Ελληνορθόδοξες κοινότητες», «Ελληνικά Γράμματα», Αθήνα, 1998</ref>.

Σήμερα είναιο εντελώςοικισμός είναι άδειοακατοίκητος, εκτός από τις ομάδες [[τουρισμός|τουριστών]] και τους επιχώριους πωλητές που πωλούν χειροτεχνήματα και αντικείμενα ξεθαμμένα από το χωριό.

Όπως και στην υπόλοιπη Μικρά Ασία, έως και τα μέσα του 19ου αιώνα, η μοναδική εκπαιδευτική προσπάθεια ήταν η διδασκαλία από ιερείς.

Το 1878 συγχωνεύτηκαν τα οικονομικά τριών ναών (Παναγίας Πυργιώτισσας, Αγίας Άννας και Ταξιαρχών) με σκοπό την καλύτερη διαχείριση των χρημάτων για την εκπαίδευση και ιδρύθηκε η ΕφορίαΕφορεία των σχολείων και εκκλησιών. Από τους δασκάλους που δίδαξαν στα σχολεία του Λιβισίου γνωρίζουμε τους Παυλίνο Ιωαννίδη, Α. Σπανό, Σταματιάδη , Βασίλειο Σαράφη και Κυριάκο Τσακίρη. Έως και το 1850 οι μαθητές που φοιτούσαν στα (υποτυπώδη) σχολεία του Λιβισίου έφταναν τους 20-25. Έως το 1868 είχαν αυξηθεί σε 200 μαθητές του αλληλοδιδακτικού και σε 53 του ελληνικού. Το 1896 οι μαθητές και των δύο σχολείων ήταν 400.

Στη δεκαετία του 1910 στο Αρρεναγωγείο οι μαθητές ήταν 420-440, οι δάσκαλοι 5 και η ετήσια δαπάνη 280 τουρκικές λίρες. Αντίστοιχα στο Παρθεναγωγείο οι μαθήτριες ήταν 240-250, οι δασκάλες 3 και η ετήσια δαπάνη 130 τουρκικές λίρες. Άλλη μαρτυρία των αρχών του 20ού αιώνα (περιοδικό ΄Ξενοφάνης’Ξενοφάνης) δίνει για το Αρρεναγωγείο τον αριθμό των 398 μαθητών σε 6 τάξεις, 5 δασκάλους και ετήσια δαπάνη 270 τουρκικές λίρες. Οι δάσκαλοι του χωριού είχαν οργανωθεί στοστον ‘ΔιδασκαλικόΔιδασκαλικό Σύλλογο Λιβίσίου’Λιβίσίου, όπως μαρτυρούν έγγραφα/ κώδικες του 1907.

Τα έξοδα της εκπαίδευσης καλύπτονταν με πολλούς και ποικίλους τρόπους: με δωρεές, με δίδακτρα, με φορολογία της προίκας με 2%, με αφιερώματα από τις εκκλησίες, από ενοικίαση κοινοτικών κτημάτων και κτισμάτων, από πρόστιμα για όσους παραβίαζαν τις κοινοτικές αποφάσεις. Σημαντική ήταν η προσφορά του Χατζή Νικόλαου Λουιζίδη, ο οποίος απέκτησε σημαντική περιουσία από τα ορυχεία χρωμίου. Βοήθησε στην κατασκευή Αστικής Σχολής στη Μάκρη, επισκεύασε το παλιό σχολείο και ίδρυσε το 1886 σχολείο στο λόφο του Αγίου Γεωργίου. Επίσης χορήγησε υποτροφίες σε δασκάλους και δασκάλες για σπουδές στην Αθήνα. Ανάλογη ήταν η γενναιοδωρία του και προς την Τουρκική και Εβραϊκή κοινότητα της Μάκρης. Αξιόλογη επίσης ήταν η προσφορά του Βασίλειου Βασιλειάδη με την αγορά οικίας και, τη μετασκευή της σε Παρθεναγωγείο και τη χορήγηση 300 φράγκων για μισθούς δασκάλων . Η τελευταία χρονολογικά πληροφορία που έχουμε προέρχεται από τη Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού.

Στο χάρτη που συνοδεύει την «Επίτομη Ιστορία της Μικρασιατικής εκστρατείας» της Διεύθυνσης Ιστορίας, Στρατού αναφέρεται ότι το Φεβρουάριο του 1919 συνολικά στον καζά Μάκρης υπήρχαν 1053 μαθητές και 6 εκκλησίες.

Ο πλούτος των Λιβισιανών, αλλά και το αυξημένο θρησκευτικό αίσθημα, τους οδήγησε στο χτίσιμο συνολικά είκοσι μιαμίας εκκλησιών και παρεκκλησίων μέσα στο χωριό και στη γύρω περιοχή.

Καλύτερα διατηρημένες και πολύ ικανοποιητικά δημοσιευμένες είναι οι δύο μεγαλύτερες, η Παναγία Πυργιώτισσα και ο Ταξιάρχης. Οι δύο αυτοί ναοί ανήκουν στον τύπο των σταυροθολιακών ναών των Δωδεκανήσων. Πιθανώς χτίστηκαν από Δωδεκανήσιους περιοδεύοντες μαστόρους. Η Παναγία Πυργιώτισσα είναι η παλαιότερη των δύο, χτίστηκε το 1840 και επιβίωσε από τον καταστροφικό σεισμό του 1851. Η χρονολογία κατασκευής της εκκλησίας του Αρχαγγέλου Μιχαήλ - Ταξιάρχη δεν είναι γνωστή. Είναι όμως παλαιότερη του βοτσαλωτού (στην πλατεία του Στούμπου ) με χρονολογία 1910. Είναι μονόχωρη βασιλική με πέντε σταυροθόλια και σε δεύτερη φάση προστέθηκε γυναικωνίτης (συνολικές διαστάσεις 27 επίx 9,45 μέτρα) . Εξωτερικά οι επιφάνειες είναι από επιχρισμένες λιθοδομές και πιο επιμελημένη η νότια και κύρια όψη. Το τέμπλο ήταν μάλλον μαρμάρινο, αλλά σώζονται μόνο ελάχιστα ίχνη της βάσης του.

Η εκκλησία της Αγίας Άννας θεωρείται η παλαιότερη του χωριού και ονομαζόταν ‘παλιάΠαλιά Παναγιά’Παναγιά, ενώ γύρω από αυτήν βρίσκονταν τα παλαιότερα σπίτια του χωριού. Η Μονή Ευκόλων- -στα δυτικά του χωριού- πήρε το όνομα της κατ΄ ευφημισμόν, επειδή η περιοχή όπου βρισκόταν ήταν δύσβατη και απόκρημνη. Υπάρχει όπως και η άποψη ότι ονομάστηκε έτσι επειδή οι γυναίκες που γεννούσαν επικαλούνταν τον προστάτη της μονής Άγιο Ελευθέριο για να ευκολύνει τη γέννα. Στη μονή ανήκαν και δύο σπήλαια, το "Καταφυγίν" προς τιμή του Αγίου Νικολάου και της Παναγίας.

* C. B. Elliott ‘Travels"Travels in the three great Empires’Empires" Richard Bentley, 1838, vol. ii

* Μ. Ι. Μουσαίος ‘Βατταρισμοί"Βατταρισμοί ήτοι λεξιλόγιον της Λειβησιανής διαλέκτου’διαλέκτου, (1884)

* R. M. Dawkins ‘Modern"Modern Greek in Asia Minor’Minor" (Journal of Hellenic Studies, 30, 1910, σελ. 109- 131)

* Π. Μ. Κοντογιάννης, "Γεωγραφία της Μικράς Ασίας", (1921)

* Γ. Κ. Σκαλιέρης, "Λαοί και φυλαί της Μικράς Ασίας", (1922)

* Ι. Η. Κάλφογλους «"Ιστορική γεωγραφία της Μικρασιατικής χερσονήσου»", Κωνσταντινούπολη, 1899- (Ανατύπωση: «Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών», Αθήνα, 2002 )

* Κ. Λαμέρας "Η Μάκρη και το Λιβίσι", (1945)

* Κ. Μουσαίου- Μπουγιούκου ‘Η"Η θανή και ο θρήνος στο Λιβίσι και τη Μάκρη της Λυκίας’Λυκίας", (Μικρασιατικά Χρονικά, 12ος τόμος,1965) 1965

* Κ. Μουσαίου- Μπουγιούκου ‘Έθιμα"Έθιμα, δοξασίες, προλήψεις στο Λιβίσι και τη Μάκρη’Μάκρη", (Μικρασιατικά Χρονικά, 14ος τόμος, 1970)

* Γ. Αμαργιανάκης ‘Συμβολή"Συμβολή εις την μελέτην της δημώδους ελληνικής μουσικής εκ Μάκρης και Λιβισίου Μ. Ασίας’Ασίας", (Μικρασιατικά Χρονικά, 14ος τόμος,1970) 1970

* "Kaya: beau village oublie’oublie", (‘VoyagerVoyager magazine’magazine, Νο 71, Mai 1977)

* Ν. Καραγεωργίου "Μάκρη και Λιβίσι Μ. Ασίας", (1986)

* Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Αρχείο προφορικής παράδοσης, φάκελοι Λυκία 1- 11

* Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών "Η Έξοδος", τόμος Β΄, VI. 1

* Χρ. Σολδάτος «"Η εκπαιδευτική και πνευματική κίνηση του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας»", τόμοι Α- Γ, Αθήνα, 1989

* Ladislav Zgusta "Kleinasiatische Ostnamen", (1984)

* J. P. Sodini ‘Restes"Restes Byzantines au sud de Fethyie (Makri- Telmessos) en Lycie occidentale’occidentale", Ευφρόσυνον., Αφιέρωμα στο Μ. Χατζηδάκη, vol. 2, (1992)

* Μ. Δελησάββας ΄ΛαογραφικάÄΛαογραφικά Μάκρης και ΛiβισίουΛιβισίου Λυκίας Μ. Ασίας’Ασίας", (2002)

* Ν. Αγριαντώνης ‘Ιστορικός"Ιστορικός χώρος και Περιβάλλον: Λιβίσι, κοινό Ελληνοτουρκικό πρόγραμμα’πρόγραμμα", (Διεθνές Συνέδριο στην Καβάλα, 2001 και ‘Τεχνικά"Τεχνικά χρονικά’χρονικά", Σεπτέμβριος/ Οκτώβριος 2004)

* Π. Μεχτίδης ‘Λιβίσι"Λιβίσι: Μία ακμάζουσα ελληνική κοινότητα της Μ. Ασίας’Ασίας", (CORPUS, Τεύχος 63 (Αύγουστος/ Σεπτέμβριος 2004))

* Σ. Αναγνωστοπούλου «"Μικρά Ασία. Οι Ελληνορθόδοξες κοινότητες»", «Ελληνικά Γράμματα», Αθήνα, 1998

* Π. Μεχτίδης ‘Λεβισσός"Λεβισσός: Ιστορία μίας βυζαντινής νησίδας στις ακτές της Λυκίας’Λυκίας", (7η Συνάντηση Βυζαντινολόγων Ελλάδας και Κύπρου, Κομοτηνή, Σεπτέμβριος 2007)

* Γ. Ντέλλας ‘Οι"Οι εκκλησίες της Παναγίας της Πυργιώτισσας και του Αρχαγγέλου Μιχαήλ - Ταξιάρχη στο Λιβίσι της Μ. Ασίας’Ασίας", (Κέντρο σπουδής και ανάδειξης Μικρασιατικού πολιτισμού, 3ο Συμπόσιο ‘Τρεις«Τρεις χιλιετίες Μικρασιατικού πολιτισμού’πολιτισμού», 23-25/11/2007)

* Π. Μεχτίδης ‘Μαρτυρίες"Μαρτυρίες Άγγλων περιηγητών για το Λιβίσι και τους Έλληνες της Λυκίας’Λυκίας", (Μικρασιατικά Χρονικά, 23, 2009)

* Π. Μεχτίδης '"Λιβίσι - Το Μουσείο της Μικρασιατικής Καταστροφής'", (Μικρασιτική Σπίθα, 15, 2010)