Αρετή: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

H αρετή, ως έννοια, περιλαμβάνει αρκετές από τις διαθέσιμες δυνατότητες της ανθρώπινης φύσης. Στην κλασική περίοδο ο [[Πλάτων]] επανειλημμένα επέστρεφε στο θέμα και τα στοιχεία της πρώιμης γραφής του δείχνουν ότι ο [[Σωκράτης]], ο δάσκαλός του, βασανίστηκε εξίσου με το ζήτημα της αρετής. Η συστηματοποίηση των περιφερειακών ιδιοτήτων της έννοιας αρετή επιχειρήθηκε από τον [[Αριστοτέλης|Αριστοτέλη]], τον μαθητή του Πλάτωνα, κυρίως στα ''Ηθικά Νικομάχεια'', όσο και στα ''Ηθικά Ευδήμια'' και τα ''Ηθικά μεγάλα'', χωρίς ωστόσο να γίνει δυνατή η προσέγγιση μιας αμετάβλητης ουσίας της έννοιας, η οποία θα μπορούσε να λειτουργήσει ως αδιαμφισβήτητη δογματική θέση.

 

 

Σύμφωνα με τον φιλόσοφο τα συμβαίνοντα στην ανθρώπινη ψυχή είναι τρία: τα ''[[Πάθη (Αριστοτέλης)|πάθη]]'', δηλαδή τα συναισθήματα όπως για παράδειγμα ο φόβος, η οργή και γενικά τα συναισθήματα που συνδέονται με την ηδονή ή τον πόνο, οι ''δυνάμεις'', δηλαδή η ικανότητα που έχουμε εκ φύσεως να βιώνουμε τα συναισθήματα και οι ''έξεις'', ο τρόπος με τον οποίο βιώνουμε τα πάθη και ο οποίος συμβαίνει με δική μας προαίρεση όπως όταν ο σφόδρα οργιζόμενος έχει κακή και ο μετρίως οργιζόμενος έχει καλή προδιάθεση προς τα πάθη. Αποκλείοντας τα πάθη και τις δυνάμεις –κάπως αυθαίρετα και με βάση τον κοινωνικό έπαινο ή τον ψόγο, δηλαδή κοινωνικές δυνάμεις μεταβλητές- ο Αριστοτέλης καταλήγει ότι οι αρετές είναι ''έξεις''. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι οι αρετές δεν είναι πάθη, γιατί δε μας επαινούν ή μας κατηγορούν για τα συναισθήματα, αλλά για τις αρετές ή τα ελαττώματά μας. Επίσης, γινόμαστε ακούσια συναισθηματικοί, όταν μας καταλαμβάνουν τα πάθη, ενώ οι αρετές απαιτούν συνειδητό σκοπό και συνεπώς εκούσια διαχείριση. Τέλος, τα πάθη μας συγκινούν, ενώ οι αρετές όχι.

Η αρετή επομένως, κατά τον Αριστοτέλη, δεν είναι φυσική προδιάθεση αλλά είναι αποτέλεσμα συγκεκριμένης και συνειδητής δραστηριότητας, που γίνεται εν τέλει σταθερή ιδιότητα της ψυχής με την επίμονη άσκηση και τον εθισμό. Όλα αυτά βέβαια σε σχέση με την ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη, ο οποίος στο κοινωνικό πλαίσιο της εποχής του έχει τη σχετική δυνατότητα να ασκεί την ελεύθερη βούλησή του. Για τους δούλους τα ανδράποδα δηλαδή και τους χειρώνακτες η επίδειξη της αρετής έγκειται στην υπακοή τους στην κεφαλή του οίκου.

 

 

Η αναζήτηση της αρετής είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη, όπως φαίνεται, με την έννοια της μεσότητας καταρχήν, του έθους, της ευδαιμονίας και της φρόνησης. Αλλά τι εννοεί ο Αριστοτέλης όταν χρησιμοποιεί τις συγκεκριμένες έννοιες; Ο φιλόσοφος υποστηρίζει ότι ένας δίκαιος και σώφρων άνθρωπος είναι εκείνος που ενεργεί δίκαια και με σώφρονα τρόπο. Επίσης, υποστηρίζει ότι μπορούμε να γίνουμε δίκαιοι και σώφρονες πράττοντας απλώς το δίκαιο και το σώφρον. Πρέπει όμως να είναι κανείς ήδη δίκαιος και σώφρων προκειμένου να δρά με σωφροσύνη και δικαιοσύνη; Αν ναι, τότε περνάμε σε ένα φαύλο κύκλο αιτίου και αιτιατού, που μοιάζει πολύ με τη λαϊκή διλημματική ρήση «αν γέννησε η κότα το αυγό ή το αυγό την κότα». Ο Αριστοτέλης έντεχνα σπάζει αυτόν τον κύκλο και επιλύει το πρόβλημα. Ο γραμματικός δεν είναι απλά εκείνος που μιλά ορθά, γιατί αυτό μπορεί να γίνει και τυχαία, αλλά εκείνος που κατέχει τη γραμματική γνώση, όπως και ο μουσικός. Οποιοσδήποτε μπορεί να μάθει να μιλά σωστά ή να αρχίζει να παίζει [[μουσική]] πριν γίνει μουσικός. Αλλά για να είναι μουσικός ή γραμματικός οφείλει να κατέχει την ανάλογη γνώση –που έρχεται μέσω της επαναληπτικής δυναμικής του ''έθους'' και φυσικά της επιλογής ή προαίρεσης.

Ο Αριστοτέλης, συνεχίζοντας τη [[θεωρία]] του για τη μεσότητα και τις εφαρμογές της στην πραγματική ζωή, προβαίνει στη διαπίστωση ότι δεν εμπίπτει στη σφαίρα επιρροής της μεσότητας κάθε πράξη και κάθε ''πάθος''. Μιλώντας για πάθη όπως η επιχαιρεκακία, η αδιαντροπιά και ο φθόνος θεωρεί ότι είναι κοινώς αποδεκτά ως αρνητικά και ποταπά. Επίσης, ως προς τις πράξεις δηλώνει ότι δεν εμπεριέχουν στην εκδήλωσή τους το καλό ή το κακό ούτε διαφοροποιούνται σε σχέση με τον τρόπο, τον χρόνο ή τον σκοπό. Επιπλέον, τονίζει ότι η υπερβολή ή η έλλειψη που προκύπτει από την αναζήτηση της μεσότητας -ως προς τα πράγματα και ως προς εμάς- δεν μπορεί να εμπεριέχεται στη διαδικασία αναζήτησης της μεσότητάς των πραγμάτων. Ως ακραίες καταστάσεις τόσο η έλλειψη όσο και η υπερβολή είναι αρνητικές. Έτσι σε ό,τι αφορά σε αρετές όπως είναι η σωφροσύνη ή η ανδρεία, δεν μπορεί να αναζητηθεί η μεσότητά τους, γιατί η όποια απόκλιση από τη μεσότητα τείνει ή προς την έλλειψη ή προς την υπερβολή, με αποτέλεσμα η αρετή να μετατρέπεται σε κακία και να χάνει την ισορροπία της.

 

 

Η υψηλότερη ανθρώπινη δυνατότητα είναι η [[γνώση]] και όλες οι άλλες ανθρώπινες δυνατότητες προέρχονται από αυτή την κεντρική ικανότητα. Η αρετή στις φιλοσοφικές αναζητήσεις του Αριστοτέλη συνδέεται αξεδιάλυτα με την ανθρώπινη [[σοφία]], στην οποία εντοπίζει ο φιλόσοφος το ύψιστο ανθρώπινο δυναμικό. Εάν η αρετή είναι γνώση και μελέτη, η υψηλότερη ανθρώπινη γνώση είναι η γνώση για την ίδια τη γνώση. Υπό αυτή την έννοια η θεωρητική μελέτη της ανθρώπινης γνώσης, την οποία αποκαλεί ο Αριστοτέλης ''θεωρείν'', δηλαδή «ενατένιση», είναι η υψηλότερη ανθρώπινη δυνατότητα και ευδαιμονία, και εδώ πιστεύουμε πως ο Αριστοτέλης βρίσκεται σε απόλυτη συμφωνία με το δάσκαλό του.

Ο ορισμός του Αριστοτέλη για την αρετή «ως μέσον ανάμεσα σε δύο ακρότητες» είναι σχετικός και ρευστός -όπως και η ίδια η φύση της ηθικής επιστήμης- και δεν αποδίδει την καθαρή ουσία της έννοιας της αρετής. Καθορίζει μεν σε πρακτικό επίπεδο τον τρόπο επίτευξής της, αλλά της αποδίδει τον ευκαιριακό χαρακτήρα του εκάστοτε χωρικού και χρονικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο επιδιώκεται και από το οποίο απορρέει ταυτόχρονα.

 

 

* Οικονομάκος, Γρηγόριος: «Τα πάθη από ηθικής και φιλοσοφικής απόψεως». Παρνασσός 27 (1985), 43-59.

 

[http://www.sofa-logia.com/categories/virtue Σοφά λόγια για την αρετή]