Σουμεριακή γλώσσα: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Αντιθέτως, ένα συλλαβικό σημείο ('''«συλλαβόγραμμα»''') αντιπροσωπεύει μια σειρά ήχων, π.χ. ο Hayes αναφέρει το σημείο για την συλλαβή '''ga'''. Αυτή η συλλαβή μπορεί να είναι τμήμα διαφόρων μορφημάτων ή λέξεων όπως π.χ. ένα πρόσφυμα ρήματος ή ένα μέρος της κατάληξης της γενικής των ονομάτων κ.λπ. δηλ. δεν στέκεται ως αντιπροσωπευτικό μιας ολόκληρης λέξης, αλλά μόνον ως σύμβολο της συλλαβής ga. Άλλα τέτοια «συλλαβογράμματα» αντιπροσωπεύουν απλά φωνήεντα, όπως '''a''' και '''i''', άλλα συλλαβές τύπου «σύμφωνο – φωνήεν» (Σ-Φ), όπως '''ba''' και '''mu''', αλλά και για συλλαβές «σύμφωνο – φωνήεν – σύμφωνο»(Σ-Φ-Σ), όπως τα '''tug''' και '''gal'''.

Όταν ειδικότερα πρόκειται για μορφήματα γραμματικής φύσεως, η Σουμεριακή δεν χρησιμοποιεί συνήθως σημεία Σ-Φ-Σ. Αντιθέτως χρησιμοποιεί, κατά σύμβαση, δύο σημεία Σ-Φ και Φ-Σ, αντί για ένα Σ-Φ-Σ. π.χ. για να πει '''nir''' γράφει '''ni-ir'''. Αυτό δεν σημαίνει ότι υπάρχει ένα μακρύ i. Είναι απλώς μια ορθογραφική σύμβαση που μειώνει τον πιθανό αριθμό των συλλαβών Σ-Φ-Σ, που θα έπρεπε να είναι τεράστιος, στο σύστημα της σφηνοειδούς, για να περιλάβει όλες τις περιπτώσεις συλλαβών τέτοιου είδους.

Συνοψίζοντας, διακρίνουμε δύο κατηγορίες ονομάτων: α) αντικείμενο μεταβατικού και υποκείμενο αμετάβατου ρήματος, που συντάσσονται με πτώση «απόλυτη» (η οποία εκφράζεται στη Σουμεριακή με έλλειψη επιθήματος) και β) υποκείμενο μεταβατικού ρήματος, που συντάσσεται με εργαστική πτώση (συγκεκριμένα στη Σουμεριακή παίρνει την κατάληξη /'''-e/''').

Κατά την Thomsen το φαινόμενο της φωνηεντικής αρμονίας άφορά καταρχήν τα προθήματα /'''i-/''' και /'''bi-/''', τα οποία εμφανίζονται ως ''i-'' και ''bi-'' προ ρηματικών ριζών ή προσφυμάτων που περιέχουν τα φωνήεντα ''i'' και ''u'', ενώ προ των a και e εμφανίζονται ως ''e-'' και ''be-''.

Κατά την Thomsen επίσης (σελ. 40) είδος «φωνηεντικής αρμονίας» είναι και η αφομοίωση φωνηέντων, π.χ. το πρόθημα /'''u-/''' είναι ''u'' προ του [''i]'' ('''u-bi-'''), ενώ γίνεται ''a'' προ του [''a]'' ('''a-ba-''').

Οι διαφορές μεταξύ eme-gir και eme-sal δεν είναι στην [[Γλωσσική τυπολογία|τυπολογία]], αλλά κυρίως στην [[Φωνολογία|φωνολογία]] και το λεξιλόγιο π.χ. στην eme-gir το «τι» είναι ''ana'', ενώ στην eme-sal είναι ''ta''. Ως προς την φωνολογία, λέξεις της eme-gir με /''d/'' λέγονται στην eme-sal με /''z/''. Π.χ. το «πρόβατο» στην eme-gir είναι ''udu'', ενώ στην eme-sal είναι ''eze''. Αλλού είναι πιο δύσκολο να εξηγηθούν οι διαφορές. Π.χ. το ''en'' στην eme-gir, το οποίο σημαίνει «άρχοντας», «κύριος», στην eme-sal είναι ''umun''.

Δεν είναι εύκολο να αποκατασταθεί το φωνολογικό σύστημα της Σουμεριακής. Δεν υπάρχουν γλώσσες της ιδίας οικογένειας για σύγκριση και όλα τα στοιχεία που διαθέτουμε για την Σουμεριακή φωνολογία τα συνάγουμε από το φωνολογικό σύστημα της Ακκαδικής. Π.χ. στα ακκαδικά δεν υπάρχει το φωνήεν o και βασιζόμενοι μόνο σε ακκαδικά στοιχεία αναγκαστικά θα βλέπουμε παντού το φωνήεν u, ακόμα και αν υπάρχουν περιπτώσεις όπου κάποιος μπορεί να υποθέσει βάσιμα ότι η προφορά της Σουμεριακής λέξης ήταν /''o/''. Ως έναν βαθμό, περισσότερα γνωρίζουμε για τα γραμματικά παρά για τα λεξικά μορφήματα, καθώς τα πρώτα γράφονται ως επί το πλείστον συλλαβογραφικά, ενώ τα δεύτερα λογογραφικά. Δίχως τους δίγλωσσους καταλόγους (σουμεριακούς - ακκαδικούς) λέξεων δεν θα ήταν δυνατόν να βρεθεί η φωνητικά αξία ενός λογογράμματος. Έτσι, η Σουμεριακή μπορεί κάλλιστα να διέθετε ήχους που δεν είχε η Ακκαδική, των οποίων την ύπαρξη μπορούμε να συναγάγουμε εμμέσως. Λόγω όμως αυτής της δυσκολίας για έμμεσες αποδείξεις υπάρχουν διάφορες ανακατασκευές του φωνητικού συστήματος της Σουμεριακής.

Επειδή σε ορισμένες λέξεις συμβαίνει να προφέρεται ένα φωνήεν π.χ. άλλοτε ως u και άλλοτε ως i, αυτό πιθανώς να σημαίνει ότι η ορθή προφορά ήταν κάτι ενδιάμεσο π.χ. όπως το γερμανικό ü. Βέβαια υπάρχει και η πιθανότητα, επειδή αυτές οι προφορές μας έρχονται από μία περίοδο που η Σουμεριακή ήταν πλέον μια νεκρή φιλολογική γλώσσα, να μην αντιπροσωπεύουν την πραγματική προφορά. Έχει υποτεθεί ότι η Σουμεριακή διέθετε έρρινα φωνήεντα, αλλά αυτό δεν έχει αποδειχθεί. Αν υπήρχαν μακρά και βραχέα φωνήεντα (όπως πολλοί υποθέτουν) επίσης δεν το γνωρίζουμε, καθώς δεν φαίνονται στο σύστημα γραφής. Αμφιβολίες υπάρχουν και για άλλα φωνήεντα της Σουμεριακής πλην του o. Δεν είναι καθαρό, λέει ο Edzard (σελ. 14) από τον συλλαβισμό, αν με το σουμεριακό i εννοείται το [e] ή το [i]. Δεν ξέρουμε π.χ. αν το '''NI''' προφερόταν '''ni''' ή '''ne''' και αν το '''BI''' προφέρονταν '''bi''' ή '''be'''.

Τα ζεύγη '''b – p, d – t''' και '''g – k''', κατά τον Hayes, φαίνεται επιφανειακά να αποτελούν διαφορετικά σύμφωνα. Ενδεχομένως όμως η διαφορά τους να είναι διαφορά δάσυνσης (aspiration). Έτσι, τα p, t και k μπορεί να ήταν τα στιγμιαία δασυνόμενα ph, th, kh (δηλ. τα φ, θ, και χ της αρχαιοελληνικής), ενώ τα b, d και g μπορεί να είναι τα ψιλούμενα στιγμιαία, δηλ. τα π, τ και κ. Αυτό τουλάχιστον συνάγεται από την μεταγραφή των σουμεριακών λέξεων στα ακκαδικά. Π.χ. το '''barag''' (= εξέδρα θρόνου) στα ακκαδικά γίνεται '''parraku''', ενώ το '''gala''' (= είδος ιερέα) γίνεται '''kalu'''. Αντιστρόφως γίνεται με τα ακκαδικά δάνεια στην Σουμεριακή π.χ. το ακκαδικό '''tamharu''' (= μάχη) γίνεται στη Σουμεριακή '''damhara'''. Έτσι η μεταγραφή των σουμεριακών λέξεων είναι κάπως προβληματική.

Η ακριβής αξία του '''ĝ''' δεν είναι γνωστή. Η ύπαρξή του συνάγεται από διάφορες προφορές που μπορεί να εμφανίζουν στα Ακκαδικά είτε m είτε n ή g ή ng. Γενικά θεωρείται πως είναι ένα έρρινο n (προφέρεται συνήθως ως έρρινο '''ng''' όπως περίπου στη λέξη "Αγγλία" - γράφεται και ως '''ng''' ή '''ŋ''' ή '''ğ'''). Δεν υπήρχε στην Ακκαδική. π.χ. στο '''ĝu''' που σημαίνει «μου» (στο «δικό μου») το ακκαδικό αντίστοιχο είναι το '''mu''', και άρα μεταγράφεται στα λατινικά έτσι π.χ. lugal-mu = βασιλιά μου. Άλλοι το μεταγράφουν ως ŋu ή ğu, αναλόγως. π.χ. το Σουμεριακό '''saĝa''' ( = είδος ιερέα) εμφανίζεται στα ακκαδικά, που δεν διέθεταν το ĝ, ως šangǔ. Το '''ĝuruš''' ( = δυνατός άντρας, νεαρός άντρας) φαίνεται ως nurišum σε ένα εβλαϊτικό κείμενο (από την Έβλα, πόλη της αρχαίας Συρίας - η εβλαϊτική είναι η παλαιότερη καταγεγραμμένη σημιτική γλώσσα). Από αυτό συνάγεται ότι η προφορά αυτού του ĝ ήταν διαφορετική των m, n, και g.

Ένα άλλο φώνημα που πιθανώς υπάρχει στην Σουμεριακή (χωρίς ωστόσο να υπάρχει βεβαιότητα γι' αυτό) είναι το '''dr'''. Αυτό θεωρείται επιγλωττιδικό. Η ύπαρξή του βασίζεται κυρίως σε προφορές όπου εμφανίζεται να διαφέρει από τα d, t και r. Π.χ. το τελικό σύμφωνο του ρήματος '''kudr''' (κόβω), καμιά φορά φαίνεται ως d και άλλοτε ως r, δηλ. άλλοτε ως kud και άλλοτε ως kur, αν και μπορεί να πρόκειται για διαφορετικά ρήματα. Η ύπαρξη του /''dr/'' εικάζεται σε ένα πολύ μικρό αριθμό λέξεων. O Edzard φαίνεται πως δεν αποδέχεται την ύπαρξή του.

Κατά την Thomsen, μπορεί να συμβεί εναλλαγή μεταξύ των '''g''' και '''b''' σε ορισμένες λέξεις, ιδίως προ του '''u''', π.χ. '''buru / guru''' = κοράκι. Εναλλαγή μπορεί να γίνεται και μεταξύ '''l''' και '''r''' (π.χ. στα kibir / gibil = προσάναμμα ). Τα '''m''' και '''n''' επίσης μπορούν να εναλλάσσονται στην τελική θέση μιας ρίζας (σελ. 44 και 46).

Η τυπική σουμεριακή πρόταση αποτελείται από μία σύνθετη σειρά προσφυμάτων, την '''«προσφυματική αλυσίδα»''' (chain), που αποτελείτε με τη σειρά της από μία ή περισσότερες '''«ονοματικές αλυσίδες»''' και μία '''«ρηματική αλυσίδα»''', η οποία πρέπει να είναι '''«παρεμφατική»''' (finite), δηλαδή να λειτουργεί ως το ρήμα της προτάσεως και όχι ως όνομα (μετοχή ή απαρέμφατο). Κάθε σουμεριακή πρόταση περιέχει πάντα ένα υποκείμενο ή έναν δέκτη της ενέργειας (patient). Μπορεί επίσης να περιέχει (αν και δεν είναι υποχρεωτικό) και τον δράστη της ενέργειας (agent).

Μια '''«ονοματική αλυσίδα»''' συνίσταται από μία ονοματική '''ονοματική ρίζα''' και διάφορα '''επιθήματα''' που δηλώνουν το κτητικό, τον αριθμό και την πτώση.

Μια τυπική '''«ρηματική αλυσίδα»''' περιλαμβάνει, εκτός από τη '''ρηματική ρίζα''', διάφορα '''προθήματα''' και '''επιθήματα''' που διευκρινίζουν το νόημα ή παραπέμπουν '''συσχετιστικά''' σε άλλους όρους της πρότασης (υποκείμενο, δέκτη της ενέργειας, δράστη της ενέργειας, πτώσεις, αριθμό, επιρρηματικούς σχηματισμούς κλπ).

Η Σουμεριακή δεν διαθέτει οριστικό ή αόριστο άρθρο και δεν διακρίνει γραμματικά γένη, δηλαδή αρσενικό και θηλυκό ή και ουδέτερο ανεξαρτήτως του αν πρόκειται για πρόσωπα ή αντικείμενα. Έχει όμως την διάκριση μεταξύ «εμψύχων» και «αψύχων».

'''«Έμψύχα»''' θεωρούνται οι άνθρωοιάνθρωποι και '''«άψυχα»''' τα πράγματα και τα ζώα. Τα ζώα δηλαδή θεωρούνται πράγματα, γι' αυτό και ο Edzard θεωρεί καλύτερη τη διάκριση ανάμεσα σε '''«πρόσωπα»''' και '''«μη πρόσωπα»'''.

Η διάκριση μεταξύ εμψύχων και αψύχων γίνεται καταρχήν στα κτητικά, όπου η προσωπική αντωνυμία /'''ane'''/, /'''ene'''/ (= αυτός, αυτή) δέχεται το κτητικό πρόσφυμα (εγκλιτικό) /'''-ani'''/ = (= δικό του, δικό της) για τα πρόσωπα («έμψυχα») και /'''-bi'''/ (= δικό του), για ένα ζώο ή πράγμα («άψυχα»).

Επίσης, στο πτωτικό σύστημα, δοτική έχουν μόνο τα «έμψυχα», ενώ τοπική, αφαιρετική και τοπική-τελική υπάρχει μόνο για τα «άψυχα». Επίσης το πρόσφυμα /'''-ene'''/ του πληθυντικού αριθμού χρησιμοποιείται μόνο για τα «έμψυχα».

Στη Σουμεριακή γλώσσα τα ρήματα μπορεί να χρησιμεύουν και ως ουσιαστικά (βλ. Thomsen σελ. 48 και 55-57). Νέα ουσιαστικά επίσης μπορεί να προκύψουν από συνδυασμό περισσότερων ουσιαστικών, π.χ. '''an-ša''' «μέσο του ουρανού, μεσουράνημα», (από τα '''an''' (= ουρανός), και '''ša''' (= ψυχή), από συνδυασμό ουσιαστικού και ρήματος, π.χ. '''di-kud(r)''' «δικαστής», (από το '''di''' (= δίκη – απόφαση) και το '''kud(r)''' (= κόβω ή βάζω φόρο) ή και περισσότερων ονομάτων και ενός ρήματος π.χ. '''gaba-šu-ĝar''' = «αντίπαλος», (από τις λέξεις '''gaba''' «(= στήθος»), '''šu''' «(= χέρι») και '''ĝar''' «(= τοποθετώ»).

Συνηθισμένα είναι τα σύνθετα ονόματα με τα '''nu''', '''nam''' και '''nig'''. Το nu (+ ουσιαστικό) υποδηλώνει τα επαγγέλματα. (Το nu ίσως είναι τύπος του lu = άνθρωπος) π.χ. '''nu-eš''' = ιερέας ('''eš''' = το ιερό του ναού) και συνδυάζεται μόνο με ουσιαστικό. Το '''nam''' επίσης είναι παραγωγικότατο συνθετικό. Σε συνδυασμό με ένα ουσιαστικό δηλώνει την αφηρημένη έννοια αυτού., Ππ.χ. '''nam-ursaĝ''' = «ηρωισμός» ('''ursaĝ''' = ήρωας), '''nam-lugal''' = η βασιλεία ('''lugal''' = βασιλιάς, το οποίο είναι και αυτό σύνθετο, εκ τοyτου lu = άνθρωπος και gal = μεγάλος). Σε συνδυασμό με ρήμα, το nam υποδηλώνει επίσης το αντίστοιχο αφηρημένο όνομα π.χ. nam-ti(l) = «ζωή» (από τα '''ti''' ή '''til''' = ζω). Τέλος, το '''nig''' υποδηλώνει το «πράγμα», το «κάτι». π.χ. '''nig-gu''' ('''gu''' = «τρώω», «γεύομαι») = «φαγητό», «γεύμα». Ομοίως το '''nig-dug''' = «κάτι γλυκό» ('''dug''' = γλυκός).

Τα '''«έμψυχα»''' στη Σουμεριακή γλώσσα σχηματίζουν τον '''πληθυντικό''' με την κατάληξη '''/-ene/''', π.χ. '''diĝir-ene''' = «οι θεοί» (το /-ene/ πηγαίνει μετά το επίθετο που προσδιορίζει το ουσιαστικό ή μετά το κτητικό π.χ. '''diĝir gal-gal-ene''' = οι μεγάλοι θεοί).

Επίσης το '''-meš''' (από το /-me-eš/ ( -me = «είμαι» + ένα πρόσφυμα πληθυντικού), που είχε ως αρχική του σημασία «αυτοί είναι οι…», χρησιμοποιείται και αυτό σε κείμενα ύστερης εποχής για να δηλώσει τον πληθυντικό. (βλ. Thomsen, σελ. 63).