Αιτιοκρατία: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Στον σύγχρονο δυτικό κόσμο η φιλοσοφία του ντετερμινισμού είναι συνδεδεμένη με την [[Ισαάκ Νεύτων|Νευτώνεια]] [[φυσική]]. Η υπόθεση «The billiard ball», προϊόν της νευτώνειας φυσικής, υποστηρίζει ότι οι θεμελιώδεις συνθήκες στο σύμπαν είχαν εγκατασταθεί, η εξέλιξη ήταν αναπόφευκτη και με μονοσήμαντο τρόπο. Αν ήταν δυνατόν να γνωρίζουμε το σύνολόσύνολο της ύλης και τους νόμους που διέπουν το σύμπαν, θα ήταν εφικτό να προσομοιάσουμε κάθε σημείo σε οποιοδήποτε χρόνο του σύμπαντος. Η νευτώνεια φυσική και η τάξη του ντετερμινισμού υπηρέτησαν και υπηρετούν την επιστήμη και τη θεωρητική σκέψη με μεγάλη επιτυχία, έως ότου τα προβλήματα μεταφέρονται στην κλίμακα του σύμπαντος ή του ατόμου, εκεί όπου η νευτώνεια φυσική αδυνατεί να δώσει λύσεις.

Ο [[Ντέιβιντ Χιουμ]] αμφισβήτησε την αρχή της αιτιότητας. Σύμφωνα με τον Χιουμ, καμία αντίφαση δεν υπάρχει εάν ισχυριστεί κανείς για μια αιτία ότι δεν συνεπάγεται το αποτέλεσμα που της αποδίδεται. Ούτε εμπειρικά είναι δυνατόν ποτέ να παρατηρήσουμε τον αιτιώδη δεσμό, την αναγκαία σχέση μεταξύ αιτίας και του αποτελέσματος. Απλώς, οό,τι στην πραγματικότητα παρατηρούμε σε μια αιτιώδη σχέση είναι το ένα γεγονός να διαδέχεται κάποιο άλλο γεγονός και τίποτε άλλο πέραν της χρονικής αυτής διαδοχής τους -«μετά τούτο, άρα εξαιτίας τούτου».

Μεγάλο μέρος της σύγχρονης αμφισβήτησης ή απλά συζήτησης γύρω από τον ντετερμινισμό παρουσιάζεται με επίκεντρο τα σύγχρονα πορίσματα της [[κβαντομηχανική]]ς. Συγκεκριμένα, σε ατομικό επίπεδο, τα στοιχεία που περιγράφουν τις κινήσεις σωματιδίων μπορούν μόνο να υπολογιστούν [[πιθανότητα|πιθανολογικά]] (είναι για παράδειγμα δυνατό να προβλέψουμε τηντη θέση ενός σωματιδίου αλλά όχι και την ταχύτητά του ταυτόχρονα). Αυτό σημαίνει πως το σύμπαν δεν μπορεί να προβλεφθεί απόλυτα (ακόμα και αν ήταν δυνατό να έχουμε όλα τα στοιχεία του παρελθόντος και την ικανότητα να τα αναλύσουμε ακριβώς). Αυτό το πόρισμα δεν αναφέρεται απλά στην ανικανότητα του ανθρώπου να παρατηρήσει συγκεκριμένα φαινόμενα αλλά σε συγκεκριμένη ιδιότητα της Φύσης εκφρασμένη από την [[Αρχή της απροσδιοριστίας]], η οποία έχει παρατηρηθεί πειραματικά. Ο λόγος που δεν βλέπουμε αυτή την αβεβαιότητα στην καθημερινότητα είναι ότι εμφανίζεται σε πολύ μικρή κλίμακα και γίνεται κυρίως εμφανής στον μικρόκοσμο. Άρα το «σκληρό» ντετερμινιστικό μοντέλο δεν εφαρμόζεται παρά μόνο εάν θεωρήσουμε την πιθανολογική αβεβαιότητα μέρος της ντετερμινιστικής εικόνας για το σύμπαν. Σε αυτή την περίπτωση όμως, η ιδέα πως το σύμπαν δρα «όπως θα δρούσε ούτως ή άλλως» δεν ισχύει. Στην υποθετική περίπτωση που η ιστορία - ή μέρος της ιστορίας - θα επαναλαμβανόταν, η κβαντική αβεβαιότητα θα δημιουργούσε μια διαφορετική εκδοχή της ιστορίας.

Μοντέλα που προσπαθούν να ικανοποιήσουν την ντετερμινιστική εικόνα μιλάνε συχνά για μια [[κρυμμένη μεταβλητή]] η οποία θεωρητικά θα δώσει στην κβαντική μηχανική αυτό που της λείπει και θα την ξανακάνει ντετερμινιστική. Πολλά μοντέλα έχουν προταθεί αλλά συνήθως αποδεικνύονται ανεφάρμοστα πειραματικά. Ανάμεσά τους και εκείνα που προτείνουν πως οι κβαντικές [[Κυματοσυνάρτηση|κυματοσυναρτήσεις]] (που αναπαριστούν όλα τα στοιχεία που αποτελούν ένα σύστημα υπό παρατήρηση) εκφράζουν τον ντετερμινισμό, μιας και εμπεριέχουν την πληροφορία που αφορά πιθανότητες που σχετίζονται με το σύστημα. Η ιδέα όμως αυτή δεν είναι εύκολο να χαρακτηριστεί απόλυτα ντετερμινιστική ή τουλάχιστον «σκληρά» ντετερμινιστική: στην χαρακτηριστική περίπτωση της κυματοσυνάρτησης που εκφράζει όλη την Ύπαρξη, η «μεγάλη συνάρτηση» θα περιέχει και την πιθανότητα για εναλλακτικά σύμπαντα μετά το [[Μεγάλη έκρηξη|big bang]] αλλά και την πιθανότητα η γηΓη ή ο γαλαξίαςΓαλαξίας να μην υπήρχαν καν.

Επιστήμονες που αμφισβήτησαν την πιθανολογική εικόνα για το σύμπαν προσπαθώντας να κρατήσουν τηντη μέχρι τότε ντετερμινιστική (και αναζήτησαν την «[[κρυμμένη μεταβλητή]]») ήταν πολλοί. Ανάμεσά τους και ο [[Αϊνστάιν]] ο οποίος αφιέρωσε μεγάλο μέρος του τέλους της ζωής του προσπαθώντας να βρει τηντη σύνδεση μεταξύ θεωρίας της σχετικότητας και κβαντομηχανικής προς ικανοποίηση του ντετερμινιστικού μοντέλου. Μάλιστα είπε «[..]ο Θεός δεν παίζει ζάρια.»<ref>Προσωπικό γράμμα στον [[Μαξ Μπορν]], 4 Δεκεμβρίου 1926, [http://www.alberteinstein.info/db/ViewDetails.do?DocumentID=38009 Αρχεία Άλμπερτ Αϊνστάιν] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100819045822/http://www.alberteinstein.info/db/ViewDetails.do?DocumentID=38009 |date=2010-08-19 }} ρολό 8, κομμάτι 180</ref>.

Όμως έτσι η εξειδίκευση του διεθνούς αυτού όρου μπορεί να προσδιορίζει είτε τητην τάξη των πραγμάτων (αιτιών) (class of things), που είναι αυτά καθορισμένα, είτε τον τύπο του πράγματος (αιτίας) (type of things), που επιφέρει τον καθορισμό, είτε και τα δύο μαζί. Έτσι ο "Οικονομικός ντετερμινισμός" τείνει να σημαίνει ότι οικονομικοί παράγοντες είναι εκείνοι που καθορίζουν όλους τους άλλους, ο "Ιστορικός ντετερμινισμός" ότι τα ιστορικά συμβάντα είναι καθορισμένα, και ο "Κοινωνιολογικός ντετερμινισμός" να ισχυρίζεται ότι τα κοινωνικά γεγονότα είναι και αυτά καθορισμένα από κοινωνικούς παράγοντες (social factors).