Μετατόπιση συμφώνων στις γερμανικές γλώσσες: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Μολονότι και άλλοι λόγιοι προηγήθηκαν σημειώνοντας το φαινόμενο, ο Δανός [[Ράσμους Κρίστιαν Ρασκ]] (Rasmus Kristian Rask, [[1787]]-[[1832]]) υπήρξε ο πρώτος<ref>Ορισμένοι αποδίδουν την πατρότητα στον [[Φρίντριχ φον Σλέγκελ|Friedrich von Schlegel]] και σε επιστολή του ήδη από το [[1808]].</ref> που διαπίστωσε (το [[1818]]) ότι ορισμένες μεταβολές σε σύμφωνα των γερμανικών γλωσσών παρουσίαζαν τέτοια κανονικότητα, ώστε να μπορούν να διατυπωθούν κανόνες για αυτές. Ο Rask παρατήρησε ότι συχνά οι ελληνικές και λατινικές λέξεις με άηχο κλειστό σύμφωνο [p, t, k] αντιστοιχούσαν σε γερμανικές με τριβόμενο [f, θ, x] (λ.χ. αρχ. ''πατήρ,'' λατ. ''pater,'' αλλά γερμ. ''Vater,'' αγγλ. ''father'' – αρχ. ''πούς,'' λατ. ''pes,'' αλλά γερμ. ''Fuß,'' αγγλ. ''foot'').<ref>Βλ. R. Schrodt, ''Die germanische Lautverschiebung im Kreise der indogermanischen Sprachen,'' Wien 1976, β΄ έκδ.</ref> Την κανονικότητα που διέπει το όλο σύστημα διατύπωσε επιστημονικά και με συστηματικό τρόπο ο Γερμανός λόγιος [[Αδελφοί Γκριμ|Γιάκομπ Γκριμ]] ([[Γερμανική γλώσσα|γερμανικά]]: Jakob Grimm, [[1785]]-[[1863]]),<ref>Βλ. J. Grimm, ''Deutsche Grammatik,'' Leipzig 1822, β΄ έκδ., σελ. 56, 161.</ref> ένας από τους διάσημους αδελφούς Grimm.

Οι μεταβολές αυτές παρουσιάζουν μια αλυσίδα κυκλικής αναπτύξεως,<ref>Βλ. [[Γεώργιος Μπαμπινιώτης|Γ. Μπαμπινιώτη]], ''Συνοπτική Ιστορία τής Ελληνικής Γλώσσας,'' Αθήνα 2002 (ε΄ έκδ.), σελ. 37-39· Andrew Sihler, ''New comparative grammar of Greek and Latin'', Oxford 1995 (OUP), σελ. 144 § 139.</ref>, η οποία φαίνεται ότι συμπλήρωσε κενά στο φωνολογικό σύστημα της πρωτογερμανικής γλώσσας και έδειξε ότι η δομική οργάνωση της άρθρωσης δεν διέπεται από τυχαιότητα. Επειδή ορισμένες μεταγενέστερες μεταβολές στις γερμανικές γλώσσες έχουν επιφέρει περαιτέρω αλλαγές στα σύμφωνα, οι τρεις φάσεις τής μετατόπισης περιγράφονται παρακάτω με τα πλέον αντιπροσωπευτικά παραδείγματα.<ref>Αναλυτική παρουσίαση στην Α. McMahon, ''Understanding language change,'' Cambridge 1994 (ελλ. μτφρ. Αθήνα 2005, σελ. 48-50).</ref>

* '''Ο ρόλος τού τόνου – Ο νόμος τού ΒέρνερΦέρνερ'''

Το [[1876]] ο Δανός γλωσσολόγος [[Καρλ ΒέρνερΦέρνερ]] (Karl Verner) (1846-96) μελέτησε συστηματικά τις παραμέτρους τού φαινομένου και κατέληξε σε μια ερμηνεία, η οποία ακόμη και σήμερα εντυπωσιάζει με τη διαύγειά της.<ref>Πρόκειται για το ιστορικής σημασίας άρθρο τού Verner, «Eine Ausnahme der ersten Lautverschiebung» (''Kuhn’s Zeitschrift'' 23, 1876, σελ. 97-130), το οποίο παραμένει (παρά τη μεσολάβηση τόσων ετών) υπόδειγμα κειμένου συγκριτικής γλωσσολογίας. Μια από τις καλύτερες νεότερες επισκοπήσεις τού θέματος είναι το άρθρο τού Πολωνού γλωσσολόγου [[Βίτολντ Μάντσακ|Witold Mańczak]] στο ίδιο περιοδικό (που τώρα έχει άλλον τίτλο), «La restriction de la règle de Verner» (''Historische Sprachforschung'' 103, 1990, σελ. 92-101).</ref> Ο ΒέρνερΦέρνερ ξεκίνησε από την παρατήρηση ότι η ανωμαλία εμφανιζόταν πολύ συχνά στα λεγόμενα «ισχυρά» ρήματα. Συμπέρανε, επομένως, ότι «η αιτία τής διαφοροποίησης θα πρέπει να αναζητηθεί σε κάποιον ιδιαίτερο φωνητικό παράγοντα, ο οποίος υπόκειται σε μεταβολή κατά την κλίση». Αφού απέκλεισε προσεκτικά άλλες αιτίες, κατέληξε στην υπόθεση ότι ο μόνος παράγοντας που θα μπορούσε να ασκήσει επιρροή ήταν ο ελεύθερος τόνος τής [[Ινδοευρωπαϊκή γλώσσα|Ινδοευρωπαϊκής]], ο οποίος διασώζεται καλώς στη [[σανσκριτική γλώσσα]].

Ο ΒέρνερΦέρνερ βρήκε τη λύση. Διαπίστωσε ότι τα μη αναμενόμενα ηχηρά τριβόμενα εμφανίζονταν αν δεν ήταν αρχικά στη λέξη και αν το προηγούμενο φωνήεν ήταν άτονο στην ΠΙΕ, σύμφωνα με τα στοιχεία τής Σανσκριτικής. Ακολουθώντας τον τρόπο σκέψεως των [[Νεογραμματικοί|Νεογραμματικών]], υποστήριξε περαιτέρω ότι τα ΠΙΕ άηχα κλειστά είχαν κανονικά τραπεί σε άηχα τριβόμενα και τα τελευταία, με τη σειρά τους, ηχηροποιήθηκαν εφόσον δεν προηγείτο τονούμενο φωνήεν. Η εν λόγω συνθήκη τυποποιείται ως εξής:

Η δεύτερη φάση θεωρείται ότι ολοκληρώθηκε κατά τον 8ο αιώνα, επηρέασε δε τα άηχα κλειστά που είχαν μείνει αναλλοίωτα από την πρώτη φάση. Συγκεκριμένα μετέβαλε σε προστριβή όσα βρίσκονταν σε αρχική θέση, ήταν διπλά ή ακολουθούσαν μη τριβόμενα σύμφωνα. Στην περίπτωση τού [k] μόνον ορισμένες διάλεκτοι (κυρίως η αλεμανική τού [[Τιρόλο (ιστορική περιοχή)|ΤιρόλοΤιρόλου]]υ και της [[Βαυαρία|Βαυαρίας]]ς) εμφανίζουν ολοκληρωμένη τροπή σε [kh] και όχι η καθιερωμένη Γερμανική (''Hochdeutsch'').

Η τρίτη φάση είχε περιορισμένη γεωγραφική έκταση και, κατά τη διάρκειά της, τα ηχηρά κλειστά [b, d, g] τρέπονται στα αντίστοιχα άηχα [p, t, k]. Εντούτοις, μόνον η τροπή τού οδοντικού [d] > [t] απαντά στην καθιερωμένη Γερμανική· οι υπόλοιπες περιορίζονται στην [[Ελβετογερμανική]], καθώς και στις αλεμανικές διαλέκτους τού [[Τιρόλο (ιστορική περιοχή)|ΤιρόλοΤιρόλου]]υ και της [[Βαυαρία|Βαυαρίας]]ς.

Οι νεότερες θεωρίες έχουν προχωρήσει περαιτέρω στη διατύπωση της αποκαλούμενης ''Ανατολικογερμανικής υπόθεσης'' (East Germanic hypothesis),<ref>Βλ. Waterman, έ.α. και κυρίως Th. Vennemann, «Germanic and German consonant shifts» (''Proceedings of the 6th International Conference on Historical Linguistics,'' 1985, σελ. 527-47).</ref>, η οποία συνδυάζει γεωγραφικά και χρονολογικά δεδομένα.

|'''Γραμμή ΣπέγιερΣπάιερ''' (Γραμμή ποταμού Μάιν)<br />(Όριο: Κεντρική Γερμανική - Άνω Γερμανική)

Το γενικώς αποδεκτό [[ισόγλωσσο]] μεταξύ Κεντρικής και Κάτω Γερμανικής, η γραμμή ''maken – machen'', αποκαλείται ενίοτε '''γραμμή Μπένρατ (Benrath'''), επειδή διέρχεται από το φερώνυμο προάστιο του [[Ντίσελντορφ]]. Το βασικό ισόγλωσσο, εξάλλου, που λειτουργεί ως οριογραμμή μεταξύ Κεντρικής και Άνω Γερμανικής είναι η γραμμή Άππελτού - Άπφελ«μήλου» (''Appel – Apfel''), η οποία αποκαλείται ενίοτε '''γραμμή ΣπέγιερΣπάιερ (Speyer)''', επειδή διέρχεται από τη φερώνυμη πόλη, 200 χλμ. νοτιότερα.

Ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα κειμένων τού 13ου αιώνα αποτυπώνει ανάγλυφα τη διαφορετική εικόνα των γερμανικών γλωσσών μετά τη δεύτερη μετατόπιση των συμφώνων. Παρατίθενται ακολούθως δύο μεσαιωνικά νομικά κείμενα: ένα από τη [[Σαξωνία|Σαξονία]] ([[1220]]) σε μέση κάτω Γερμανική, το οποίο δεν εμφανίζει τη μετατόπιση, και το ίδιο κείμενο σε μέση άνω Γερμανική ([[1274]]), το οποίο την εμφανίζει. Οι διαλαμβανόμενοι τύποι σημειώνονται με πλάγια στοιχεία: