|
}}
<br />
Ο '''Μακεδονικός Αγώνας''' ήταν μία σειρά συγκρούσεων μεταξύ κυρίως [[Έλληνες|ελληνικών]] και [[Βούλγαροι|βουλγαρικών]] ένοπλων σωμάτων που διεξήχθη από το 1904 ως το 1908 στην [[Μακεδονία (περιοχή)|περιοχή της Μακεδονίας]] (τότε μέρος της [[Οθωμανική Αυτοκρατορία|Οθωμανικής Αυτοκρατορίας]]) με σκοπό τον [[έθνος|εθνικό]] προσεταιρισμό των κατοίκων της περιοχής, ιδίως των [[σλαβόφωνοι στην οθωμανική Μακεδονία|σλαβόφωνων]] Χριστιανών.<ref>{{cite journal|title='Conquering the souls': nationalism and Greek guerrilla warfare in Ottoman Macedonia, 1904-1908|first=Dimitris|last=Livanios|journal=Byzantine and Modern Greek Studies|year=1999|volume=23|url=https://www.cambridge.org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/40679BB0857F424291E33DE6F907137A/S0307013100003128a.pdf/conquering_the_souls_nationalism_and_greek_guerrilla_warfare_in_ottoman_macedonia_19041908.pdf|pages=195-6}}</ref> Δευτερευόντως συμμετείχαν στις συγκρούσεις αυτές [[Σέρβοι|σερβικές]] και [[Ρουμάνοι|ρουμανικές]] ένοπλες ομάδες.{{πηγή}} Η ελληνική ένοπλη παρέμβαση στη Μακεδονία ξεκίνησε στην ευνοϊκή για την Ελλάδα συγκυρία που προέκυψε μετά την αποτυχία της [[εξέγερση του Ίλιντεν|εξέγερσης του Ίλιντεν]] το 1903 και εντάθηκε μετά το θάνατο του [[Παύλος Μελάς|Παύλου Μελά]] τον Οκτώβριο του 1904.<ref>Βασίλης Γούναρης, ''Ο Μακεδονικός Αγώνας'', στο Συλλογικό: ''Η Ελλάδα τον 20ό αιώνα: 1900-1910'', Επτά Ημέρες της Καθημερινής, 17/10/1999, σελ.12-3 [http://www.scribd.com/collections/2926021/7-%CE%97%CE%9C%CE%95%CE%A1%CE%95%CE%A3-%CE%9A%CE%91%CE%98%CE%97%CE%9C%CE%95%CE%A1%CE%99%CE%9D%CE%97-%CE%97-%CE%95%CE%9B%CE%9B%CE%91%CE%94%CE%91-%CE%A4%CE%9F%CE%9D-20%CE%BF-%CE%91%CE%99%CE%A9%CE%9D%CE%91 Η Ελλάδα τον 20ό αιώνα: 1900-1910] pdf</ref> Σταδιακά τα ελληνικά σώματα κατάφεραν να επικρατήσουν, αλλά η ένοπλη τους δράση τερματίστηκε με την [[Επανάσταση των Νεοτούρκων]] το 1908.
== Η κατάσταση στη Μακεδονία ==
{{κύριο|Μακεδονικό ζήτημα}}
Ο αγώνας για την ανεξαρτησία της Μακεδονίας είχε αρχίσει συγχρόνως με την Ελληνική Επανάσταση του [[1821]]. Οι εξεγέρσεις όμως του [[Εμμανουήλ Παπάς|Εμμανουήλ Παπά]] στη [[Χαλκιδική]], της [[Νάουσα]]ς με το [[Ζαφειράκης Θεοδοσίου|Ζαφειράκη Θεοδοσίου]] το [[1822]] καθώς και η αποτυχημένη [[Επανάσταση του Λιτοχώρου]] το [[1878]] είχαν καταπνιγεί από τους Τούρκους.<ref>Απόστολος Βακαλόπουλος, ''Η Μακεδονία κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821'' στο: συλλογικό ΄΄Μακεδονία: 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού΄΄, Εκδοτική Αθηνών, 1992, σελ. 438-442</ref> Με την ίδρυση του μικρού Ελληνικού Βασιλείου, μόνιμη επιδίωξη των Ελλήνων ήταν η τύχη των υπόδουλων που ήταν υπό τον οθωμανικό ζυγό.
{{Quote box
| width = 25em
| bgcolor = #F7FBFF
| align = right
| quote = "Ο Σουλτάνος τελικά έδινε δικαίωμα στη νέα Εκκλησία, εφόσον είχε στο εκκλησίασμα την πλειοψηφία των 2/3 να ιδρύσει Μητρόπολη και αν είχε το 1/3 τουλάχιστον να κατέχει μια εκκλησία....<ref>[[Ανδρέας Νανάκης]], Εκκλησία-Γένος-Ελληνισμός, εκδ. ΤΕΡΤΙΟΣ, Κατερίνη 1993</ref><br />
«Ἀν αὐτό ληφθῇ ὡς πρόσχημα διά τήν ἐνσπορᾶ διχόνοιας καί ἀναταραχής μεταξύ τὢν κατοίκων, οἱ ἔνοχοι τέτοιων ἐνεργειών θά τιμωρηθούν, σύμφωνα μέ τό νόμο».|source = <small>ΑΡΘΡΟ Χ (10ον) του [[Φιρμάνι|φιρμανιού]] της 10ης Μαρτίου [[1870]] που υπέγραψε ο σουλτάνος για τη σύσταση της [[Βουλγαρική Εξαρχία|βουλγαρικής εξαρχίας]]</small>
}}
Όμως για δεκαετίες παρέμενε αποκομμένη από το ελληνικό βασίλειο.{{cref|α}} Το Ελληνικό κράτος είχε να αντιμετωπίσει μια σειρά από εμπόδια:
α) τη γεωγραφική απόσταση
β) την αρνητική διπλωματική συγκυρία : οι επαναστατικές κινήσεις των ετών 1839-1840, 1854 και 1867 ναυάγησαν επειδή η ελληνική πλευρά πίστευε πως θα εκβίαζε την ενσωμάτωση της Μακεδονίας αν την ενέτασσε στις διεθνείς κρίσεις της περιόδου: [[Τουρκοαιγυπτιακός πόλεμος]] (1839–41), [[Κριμαϊκός πόλεμος]], [[Κρητική Επανάσταση (1866-1869)|Κρητική Επανάσταση]], με σύμμαχο την ομόδοξη Ρωσία.
Ένα από τα διατάγματα ίδρυσης της [[Βουλγαρική Εξαρχία|Βουλγαρικής Εξαρχίας]] ήταν, και το πλέον επίμαχο σημείο, ο τελευταίος όρος που επέτρεπε την επέκταση της Εξαρχίας για δημιουργία επισκοπικών περιφερειών εφόσον «''το όλον, ή τουλάχιστον τα δύο τρίτα των ορθοδόξων κατοίκων, θέλουν να υπόκεινται εις την βουλγαρικήν εξαρχίαν''».<ref>[[Ανδρέας Νανάκης]], Εκκλησία-Γένος-Ελληνισμός, εκδ. ΤΕΡΤΙΟΣ, Κατερίνη 1993</ref>{{cref|α}}Αυτός ο όρος ήταν τελικά η αιτία να ακολουθήσουν στη συνέχεια βουλγαρικές θηριωδίες σε βάρος ομόθρησκων λαών, Ελλήνων και Σέρβων, ειδικότερα σε χωριά της [[Μακεδονία]]ς, στην προσπάθειά τους ν΄ αποσπάσουν δηλώσεις των δύο τρίτων των κατοίκων ότι είναι «''Εξαρχικοί''», αλλοιώνοντας με τον τρόπο αυτό το φρόνημα των κατοίκων, φθάνοντας έτσι στον Μακεδονικό Αγώνα και όχι μόνο.
Η εντεινόμενη [[Βουλγαρία|βουλγαρική]] τρομοκρατία οδήγησε την περιοχή της [[Μακεδονία|Μακεδονίας]] να τεθεί υπό διεθνή Επιτροπεία μετά τη [[Συνθήκη του Βερολίνου (1878)|Συνθήκη του Βερολίνου]] (1878), και [[Γάλλοι]], [[Ρώσοι]] και [[Αυστρουγγαρία|Αυστριακοί]] στρατιωτικοί ανέλαβαν καθήκοντα παράλληλης διοίκησης με τους [[Οθωμανική Αυτοκρατορία|Οθωμανούς]]. Οι [[Γάλλοι]] και [[Αυστρουγγαρία|Αυστριακοί]] προωθούσαν τις [[ουνία|ουνιτικές]] ιεραποστολές στην [[Κεντρική Μακεδονία]] εποφθαλμιώντας τη [[Θεσσαλονίκη]], ο καθένας για λογαριασμό του, ενώ οι [[Ρώσοι]] υποστήριζαν φανερά τις [[Βουλγαρία|βουλγαρικές]] ένοπλες ομάδες. Η [[Υψηλή Πύλη]] αδυνατούσε να παρέμβει δραστικά στις ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ [[Έλληνες|Ελλήνων]] και [[Βούλγαροι|Βουλγάρων]]. Οι [[Βούλγαροι]] την περίοδο εκείνη προσπαθούσαν αφενός να στρέφουν τις ευρωπαϊκές και οθωμανικές στρατιωτικές διοικήσεις κατά των αντιπάλων τους, και αφετέρου να συνεργάζονται με όποιες απ' αυτές ήταν δυνατό, ενώ παράλληλα το [[Ηνωμένο Βασίλειο]] υπέσκαπτε με κάθε τρόπο την ενδεχόμενη [[Ελλάς|ελληνο]]-[[Βουλγαρία|βουλγαρική]] συνεργασία, φοβούμενη την εκμετάλλευσή της από τη [[Ρωσική Αυτοκρατορία|Ρωσία]].
Στα ορεινά και στις πιο απομονωμένες περιοχές υπήρχαν ελεύθερα χωριά, φτωχά και με άγονη γη. Πλήρωναν μόνο φόρους στους Οθωμανούς και ήταν στο έλεος ληστρικών συμμοριών όταν δεν ανέθεταν την ασφάλειά τους σε τοπικούς λήσταρχους. Οι πιο δραστήριοι ήταν εποχιακοί εργάτες, καρβουνιάρηδες ή ξυλοκόποι, ενώ άλλοι αναγκάζονταν να στραφούν στη ληστεία, επάγγελμα αρκετά αποδοτικό εκείνη την εποχή.<ref>Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΔ΄ σ. 222, εκδ. Αθηνών, 1977</ref> Τόπος χωρίς οδικό δίκτυο και με περιοχές τελείως απομονωμένες η μια από την άλλη με έλλειψη ασφάλειας, σύντομα θα υποστεί τη βουλγαρική προπαγάνδα που θα κυριαρχήσει με την τρομοκρατία.<ref>Χαλκιόπουλος, Έλληνες Ορθόδοξοι χριστιανοί υπό την βουλγαρικήν τρομοκρατίαν από του 1904, 1910</ref> Έτσι αναδεικνύονται πρωτοκλασάτα στελέχη, αρχικά της [[ΕΜΕΟ]] ο [[Βασίλ Τσακαλάρωφ|Τσακαλάρωφ]] στο [[Κρυσταλλοπηγή Φλώρινας|Σμαρδέσι]], ο Μήτρε Βλάχος στο Μακροχώρι Καστοριάς και ο Λαζάρ Ποπτράϊκωφ στο [[Δενδροχώρι Καστοριάς|Δενδροχώρι]].
Το 1893 ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη η οργάνωση [[Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση]] (ΕΜΕΟ) με επίσημο σκοπό το συντονισμό των προσπαθειών των χριστιανικών πληθυσμών της Μακεδονίας για την απελευθέρωσή τους από τον οθωμανικό ζυγό. Η οργάνωση αναφερόταν γενικά στα δικαιώματα του "Μακεδονικού λαού" χωρίς εθνικές ή δογματικές διακρίσεις, δηλώνοντας "σταθερά ενωτική" και "μαχητικά αντισωβινιστική".
[[Αρχείο:Boris sarafov cheta.jpg|thumb|left|265px|Η τσέτα του [[Μπόρις Σαράφωφ|Μπoρίς Σαράφωφ]] πυρπολώντας και σέρνοντας [[Αλβανοί|Αλβανούς]] άμαχους αιχμαλώτους{{cref|β}}]]
Στην πραγματικότητα ήταν μία βουλγαρική εθνικιστική οργάνωση με μυστική ατζέντα τον εκβουλγαρισμό της Μακεδονίας και την απόσχισή της από την Οθωμανική Αυτοκρατορία ως ενδιάμεσο στάδιο πριν την τελική ένωσή της με τη Βουλγαρία. Η διαδικασία του εκβουλγαρισμού ήταν μεθοδική και είχε προσεκτικά σχεδιαστεί ώστε να κλιμακωθεί σταδιακά, με πρώτο στάδιο τον εξαναγκασμό του συνόλου του ρευστής εθνικής συνείδησης χριστιανικού πληθυσμού να εκκλησιάζεται σε εκκλησίες που θα υπάγονταν στην [[Βουλγαρική Εξαρχία]] αντί στις υπάρχουσες, οι οποίες υπάγονταν στο [[Οικουμενικό πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως|Οικουμενικό Πατριαρχείο]]. Για το σκοπό αυτό ιδρύθηκαν σε όλη τη Μακεδονία πολυάριθμες εξαρχικές εκκλησίες. Σ' αυτές, ο εκκλησιασμός γινόταν στη βουλγαρική γλώσσα και τα ονόματα των βαπτιζομένων ήταν βουλγαρικά. Σε δεύτερη φάση το κομιτάτο άρχισε να ιδρύει πολυάριθμα σχολεία στα οποία τα παιδιά θα διδάσκονταν τη βουλγαρική γλώσσα και θα κατηχούνταν πλέον εθνικά.
[[Αρχείο:Στο προαύλιο της Μητρόπολης Καστοριάς το 1904.jpeg|thumb|300px|Στιγμιότυπο από το συλλαλητήριο στον προαύλιο χώρο της [[Ιερά Μητρόπολις Καστορίας|Μητρόπολης Καστοριάς]] το Μάιο του [[1904]] κατά την άφιξη του [[Βουλγαρική Εξαρχία|εξαρχικού]] επισκόπου Γρηγόριου, που τελικά φυγαδεύθηκε συνοδεία Τούρκων μετά από λίγες ημέρες. Ο [[Γερμανός Καραβαγγέλης]] απευθυνόμενος στους συγκεντρωθέντες μεταξύ των άλλων είπε: «άνευ βουλγαρικής κοινότητος εις Καστορίαν».]]
Η δράση του κομιτάτου αρχικά είχε κάποια επιτυχία αλλά σύντομα έγιναν αντιληπτά τα πραγματικά του κίνητρα, όταν ένοπλες ομάδες του (κομιτατζήδες) άρχισαν να εκτελούν και να βασανίζουν ιερείς, δασκάλους, τοπικές προσωπικότητες, αλλά και απλούς πολίτες που αρνούνταν το συγκεκαλυμμένο αυτό εκβουλγαρισμό, που εντάθηκε κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας (1902-1903){{cref|γ}} για την [[Εξέγερση του Ίλιντεν]]. Αυτό αφύπνισε την κοινή γνώμη στην [[Ελλάδα]]. Κατόπιν δραματικών εκκλήσεων του μητροπολίτη Καστοριάς [[Γερμανός Καραβαγγέλης|Γερμανού]], ο οποίος είχε αρχίσει ήδη να οργανώνει τοπικά τμήματα αυτοάμυνας σε [[Καστοριά]] και [[Φλώρινα]], ιδρύθηκε στην [[Αθήνα]] το [[Ελληνικό Μακεδονικό Κομιτάτο|Μακεδονικό Κομιτάτο]]<ref>[http://www.e-istoria.com/206.html αφιέρωμα του Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων]</ref> υπό τον δημοσιογράφο [[Δημήτριος Καλαποθάκης|Δημήτριο Καλαποθάκη]]. Ενδεικτικό των συνθηκών είναι ότι ίδιος ο μητροπολίτης είχε αναγκαστεί να περιέρχεται τους ναούς των χωριών της περιφέρειάς του και να εκκλησιάζει με το όπλο του παρά πόδα (λόγω των αλλεπάλληλων απειλών κατά της ζωής του), σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια να τονώσει το ηθικό των τρομοκρατημένων πιστών. Ακολούθησαν κάποιες αποστολές ελληνικών ένοπλων σωμάτων (κατά κύριο λόγο Κρητών και Μανιατών εθελοντών) στη Μακεδονία. Η επίσημη εμπλοκή του [[Ελλάς|Ελληνικού]] κράτους στα [[Μακεδονία|Μακεδονικά]] πράγματα πραγματοποιήθηκε μετά τον Ιανουάριο του [[1904]], όταν ο οπλαρχηγός [[Κώττας Χρήστου]], επικεφαλής αντιπροσωπείας των [[Κορέστια|Κορεστείων]], συναντήθηκε με το διάδοχο [[Κωνσταντίνος Α΄ της Ελλάδας|Κωνσταντίνο]].<ref>Καπετάν Κώττας, Ο εθνομάρτυρας γηγενής Μακεδονομάχος, Αθηνά Τζηνίκου Κακούλη, Θεσσαλονίκη 2000, ISBN 960-86415-1-9, σελ. 22</ref> Αλλά οι εθελοντές και συνεπακόλουθα τα τμήματα πολλαπλασιάστηκαν θεαματικά μετά την πανελλήνια συγκίνηση που προκάλεσε ο θάνατος του [[Παύλος Μελάς|Παύλου Μελά]] το [[1904]].
Χαρακτηριστικό της εποχής είναι το ακόλουθο δημοτικό τραγούδι της [[επαρχία Παιονίας|επαρχίας Παιονίας]] στο [[Σλαβόφωνοι της ελληνικής Μακεδονίας#Η ιδιαιτερότητα της γλώσσας|σλαβογενές τοπικό ιδίωμα]]:<ref>"Ο Μακεδονικός Αγών", Χρήστος Νεράντζης, Εκδ. Μορφωτικός Κόσμος, Τόμος Β΄, σελ. 448</ref><ref>"Φάκελος Μακεδονία - Υπόδουλοι Έλληνες των Σκοπίων", Μιχαήλ Σ. Χρυσανθακόπουλος, Εκδ. Κάδμος, Θεσσαλονίκη 2008</ref>
{| cellspacing="0" cellpadding="0" style="background:none; width:100%;"
| width="" style="vertical-align:top; text-align:left;"|
:Να Γκραντάτς πούκαϊα,
:να Γκουμέντσα σλούσαϊα.
:Γκ'ρτσοι αντάρτσοι φ'ρλια,
:Μπουγκάρτσκι κούτσινια πάγκιατ.
:Μόμιτε σε σμέια
:πισκέσιε να Γκ'ρτσιτε.
:Γκ'ρτσιτε σε μόλια:
:Μπουγκάριν ντα ζακόλια,
:Μπουγκάριν ντα ζακόλια,
:Κρ'φτα ντα μα πία,
:Κρ'φτα ντα μα πία,
:ζέμια Γκ'ρτσια ντα ισμία.
| width="" style="vertical-align:top; text-align:left;"|
:Στο Γκαντάτσι ''(κορυφή του [[Πάικο]]υ)'' πυροβολούσαν,
:στη [[Γουμένισσα]] ακούγαν.
:Έλληνες αντάρτες ρίχναν,
:Βουλγάρικα σκυλιά πέφταν.
:Τα κορίτσια κουβαλούσαν
:δώρα στους Έλληνες.
:Τους Έλληνες ''(αντάρτες)'' παρακαλούσαν:
:Βούλγαρο να σφάζαν,
:Βούλγαρο να σφάζαν,
:το αίμα του να πίναν,
:το αίμα του να πίναν,
:την Ελληνική γη να καθαρίζαν.
| width="" style="vertical-align:top; text-align:left;"|
{{Quote box
| width = 25em
| bgcolor = #F7FBFF
| align = right
| quote = «Όλες οι παρατάξεις που διαφιλονικούν τη Μακεδονία, ανασυγκροτούν με τη σειρά τους η καθεμιά, την ιστορία τής χώρας αυτής και αντλούν απ΄αυτήν την αναντίρρητη απόδειξη δικαιωμάτων τους συσκοτίζοντας τις παρελθούσες βασιλείες των ανταγωνιστών τους και φωτίζοντας μονάχα την επέκταση του δικού τους λαού. Σχόλια από τον [[Βικτόρ Μπεράρ]] για το βιβλίο του Γκόπτσεβιτς (Goptechewitch) «Makedonien und Alt Serbien, Βιέννη, Scidul 1889».
|source =[[Βικτόρ Μπεράρ]], Οδοιπορικό στη Μακεδονία (1891-1893)<ref>[[Βικτόρ Μπεράρ]] , Οδοιπορικό στη Μακεδονία (1891-1893), εκδ. Τροχαλία</ref> }}
|}
== Κομιτατζήδες ==
{{Κύριο|Κομιτατζής}}
[[Αρχείο:Bitolya Macedonian-Adrianopolitan Revolutionary District Seal.JPG|thumb|left|120px|Σφραγίδα της Δεύτερης Επαναστατικής Περιφέρειας Μπίτολα (ΕΜΕΟ).]]
[[Αρχείο:Apostol Petkov 01.jpg|thumb|left|150px|O [[Αποστόλ Πέτκωφ]]]]
Κύριοι αντίπαλοι των ελληνικών ενόπλων σωμάτων ήταν οι [[Βούλγαροι]] [[Κομιτατζής|κομιτατζήδες]]. Το «Μακεδονικό Κομιτάτο» είχε από νωρίς οργανώσει ένα δίκτυο από παραστρατιωτικές ομάδες, οι άντρες των οποίων είχαν επιδοθεί σε ένα όργιο βίας και τρομοκρατίας του ελληνικού και όχι μόνο στοιχείου της [[Μακεδονία]]ς (ενδεικτικά το 1903, μόνο στη [[Θεσσαλονίκη]] είχαν προβεί σε βομβιστικές επιθέσεις κατά της Μητρόπολης και άλλων κτηρίων ελληνικών ιδιοκτησιών, αλλά και στην ανατίναξη του γαλλικού πλοίου Γκουανταλκιβίρ και της Οθωμανικής Τράπεζας).
Ο όρος ''κομιτατζήδες'' στη [[Μακεδονία]] χρησιμοποιούταν για να χαρακτηρίσει τους [[Βουλγαρική Εξαρχία|εξαρχικούς]] [[Έλληνες|ελληνικής]] καταγωγής που μεταστράφηκαν και υπηρετούσαν τους σκοπούς της [[Βουλγαρία]]ς, διαχωρίζοντάς τους έτσι από τους καθαυτό [[Βούλγαροι|Βούλγαρους]].<ref name="Ο καπετάν Γρηγόριος Βαϊνάς, Μακεδονικός Αγώνας, Ήθη και έθιμα της Μακεδονίας_sel_191">{{cite book | title=Ο καπετάν Γρηγόριος Βαϊνάς, Μακεδονικός Αγώνας, Ήθη και έθιμα της Μακεδονίας | author=Σταυρούλα Βαϊνά Αρβανιτάκη | year=2004 | publisher=Μέδουσα – Σέλας Εκδοτική | location=Αθήνα | pages=191 ) | isbn= 960-8338-14-X}}</ref>
Σημαντικά στελέχη των Κομιτατζήδων ήταν ο ιδρυτής τους [[Γκότσε Ντέλτσεφ]] (ετιμάτο ως εθνικός ήρωας στη [[Βουλγαρία]] μέχρι το 1946 όταν με την αλλαγή της πολιτικής της Βουλγαρίας στο Μακεδονικό, το μουσείο του έκλεισε και τα περιεχόμενα του μαζί με τα οστά του μεταφέρθηκαν στα Σκόπια της νεοϊδρυθείσας ΓΔΜ), ο [[Αποστόλ Πέτκωφ]], ο [[Νίκολα Κάρεφ]], ο [[Γιάνε Σαντάνσκι]] κ.α.
Ενόψει της προετοιμασίας της [[Εξέγερση του Ίλιντεν|Εξέγερσης του Ίλιντεν]] (20 Ιουλίου 1903) χρίζονται οι τοπικοί ηγέτες<ref>Σύσκεψη στην [[Πολυκέρασο Καστοριάς|Πολυκέρασο]]-[[Μπόρις Σαράφωφ]], [[Βασίλ Τσακαλάρωφ]] κ.α. (Τσερέσνιτσα) στις 20 Μαρτίου 1902</ref> και τέλος του Αυγούστου [[1902]] πραγματοποιείται στο [[Σιδηροχώρι Καστοριάς]] συνάντηση του απεσταλμένου του [[Τσόντσεφ]] από το περιβάλλον της [[Ανωτάτη Μακεδονο-Αδριανουπολική Επιτροπή|βουλγαρικής ανωτάτης αρχής]] [[Αναστάς Γιάγκωφ|Γιάγκωφ]] με τους τοπικούς ηγέτες, που δηλώνουν ότι δεν είναι έτοιμοι για μια τέτοια εξέγερση, αντιδρώντας μερικοί και στη βουλγαρική πρωτοβουλία.<ref>ΙΕΕ, τόμ. ΙΔ΄ σ. 226, εκδ. Αθηνών 1977</ref> Ένα μήνα περίπου μετά την εξέγερση καίγονται τα περισσότερα χωριά από τους Οθωμανούς, μερικά ολοσχερώς και τον Οκτώβριο του [[1904]] σκοτώνεται στη [[Μελάς Καστοριάς|Στάτιστα]] ο [[Παύλος Μελάς]]. Με το [[Νεότουρκοι|κίνημα των Νεότουρκων]] το [[1908]] αναστέλλεται<ref>Αλέξανδρος Μαζαράκης, Αι ιστορικαί περιπέτειαι της Μακεδονίας, 1912</ref> κάθε εμπόλεμη δραστηριότητα μέχρι τους [[Βαλκανικοί πόλεμοι|Βαλκανικούς πολέμους]] 1912-1913.
Ως απάντηση στο [[Βουλγαρικό Μακεδονικό Κομιτάτο]] δημιουργήθηκε στην [[Αθήνα]] το [[Ελληνικό Μακεδονικό Κομιτάτο]]. Υπό την προεδρία του [[Δημήτριος Καλαποθάκης|Δημητρίου Καλαποθάκη]], διευθυντού της εφημερίδας "Εμπρός", και με τη συμμετοχή του [[Στέφανος Δραγούμης|Στέφανου Δραγούμη]], στρατολογούσε εθελοντές για την υπεράσπιση της Μακεδονίας. Έτσι στα μακεδονικά βουνά παρουσιάστηκαν Έλληνες αγωνιστές απ' όλα τα μέρη της τότε Ελλάδας για την υπεράσπιση του ελληνικού μακεδονικού πληθυσμού.<ref>Βαγιακάκος Δικαίος, ''Μανιάτες αγωνισταί στα Καστανοχώρια'', περιοδικό "Μακεδονική Ζωή", 86 (1973), σ. 16, 17.</ref>
Ο Μακεδονικός Αγώνας ξεκίνησε από την περιοχή της [[Καστοριά]]ς (ειδικότερα στα [[Κορέστεια]]) και περί το τέλος του είχε επεκταθεί σ΄ όλη τη σημερινή [[Μακεδονία]], μέχρι και των περιοχών του [[Μοναστήρι (Βόρεια Μακεδονία)|Μοναστηρίου]], [[Γευγελή]]ς, [[Λίμνη Δοϊράνη|Δοϊράνη]]ς κ.λ.π. Σκοπός των αντιπάλων ήταν ο εκφοβισμός ή η εξόντωση των αντίθετων στοιχείων και ο προσεταιρισμός του πληθυσμού προς την Βουλγαρική και την Ελληνική Εκκλησία και εθνικό φρόνημα, δράση η οποία γρήγορα εξελίχθηκε σε αγώνα αλληλοεξόντωσης των εκατέρωθεν ενόπλων τμημάτων.
== Μακεδονομάχοι ==
{{Κύριο|Μακεδονομάχοι}}
[[Αρχείο:Seal of the Greek-Macedonian Committee.jpg|thumb|right|120px|Σφραγίδα του Ελληνομακεδονικού Κομιτάτου]]
[[Αρχείο:Flag of Macedonia.JPG|thumb|right|100px|Η σημαία του τμήματος του οπλαρχηγού [[Ηλίας Δεληγιαννάκης|Δεληγιαννάκη]]]]
[[Αρχείο:Pavlos Melas.jpg|thumb|right|150px|Ο Παύλος Μελάς, ελαιογραφία του [[Γεώργιος Ιακωβίδης|Γεωργίου Ιακωβίδη]]]]
Η ιστορία του [[Μακεδονικός Αγώνας|Μακεδονικού Αγώνα]], που αποτελεί μέρος οργανικό της εθνικής ιστορίας της Ελλάδας και της Βουλγαρίας, αφορά κυρίως στον επηρεασμό και τη στήριξη του φρονήματος των σλαβοφώνων υπέρ της Ελλάδας ή της Βουλγαρίας.<ref>[[Ιωάννης Κολιόπουλος]], Λεηλασία Φρονημάτων, σ. 5, εκδ. ΒΑΝΙΑΣ, 1995 ISBN 960-288-040-6</ref> Οι [[σλαβόφωνοι της οθωμανικής Μακεδονίας|σλαβόφωνοι]], οι οποίοι εκτός από τη μητρική τους γλώσσα ομιλούσαν πολλοί και την ελληνική ή και την τουρκική, περισσότερο οι άνδρες, και ήσαν έως τότε προσηλωμένοι στο [[Οικουμενικό Πατριαρχείο]], την πηγή των στοιχείων που συνιστούσαν την ταυτότητά τους, βρέθηκαν στο επίκεντρο σκληρών εθνικών συγκρούσεων που αποσκοπούσαν στην ένταξή τους στη μια ή την άλλη πλευρά.<ref>Ιωάννης Κολιόπουλος, ό.π. σ. 5</ref>
Υπό τις συνθήκες αυτές πολυάριθμοι κυρίως νεαροί, Έλληνες αξιωματικοί προσφέρθηκαν παραιτούμενοι από τον Ελληνικό Στρατό να τεθούν επικεφαλής των ανταρτικών ομάδων και των επαναστατικών σωμάτων για την προστασία του ελληνικού πληθυσμού.
Τον αγώνα τους συντόνισαν ο μητροπολίτης [[Καστοριά]]ς [[Γερμανός Καραβαγγέλης]], ο μητροπολίτης [[Δράμα (πόλη)|Δράμας]] [[Χρυσόστομος Σμύρνης|Χρυσόστομος Καλαφάτης]], ο [[Ίων Δραγούμης]] από το προξενείο της [[Ελλάδα]]ς στο [[Μοναστήρι (Βόρεια Μακεδονία)|Μοναστήρι]], ο [[Λάμπρος Κορομηλάς]] από το προξενείο της [[Θεσσαλονίκη]]ς και ο δημοσιογράφος [[Δημήτριος Καλαποθάκης]] από την [[Αθήνα]].
Άλλοι σημαντικοί Μακεδονομάχοι οπλαρχηγοί ήταν οι: [[Άρμεν Κούπτσιος]], [[Τέλλος Άγρας (μακεδονομάχος)|Τέλλος Άγρας]], καπετάν Αμύντας (κατά κόσμον Νικόλαος Δουμπιώτης), [[Μιχαήλ Σιωνίδης]], [[Λουκάς Κόκκινος]], [[Κωνσταντίνος Ρίζος]], [[Γεώργιος Μόδης]], [[Γκόνος Γιώτας|Γεώργιος Γιώτας]], [[Κώττας Χρήστου|Κωνσταντίνος Χρήστου]], [[Βαγγέλης Στρεμπενιώτης|Ευάγγελος Νάτσης]], [[Φιλόλαος Πηχεών]], [[Ιωάννης Ράλλης]], [[Σταύρος Ρήγας]], [[Δούκας Γαϊτατζής]], [[Θεοχάρης Κούγκας]], Μανώλης Ξυλούρης-Τζιτζής, [[Κωνσταντίνος Μαζαράκης]], [[Κωνσταντίνος Γαρέφης]], [[Γεώργιος Παπαστεφάνου]], [[Λαμπρινός Βρανάς]], [[Στέφανος Παπαγάλος]], [[Γεώργιος Δικώνυμος]], [[Χρήστος Τσότσιος|Χρήστος Βέσκος]], [[Νικόλαος Τσοτάκος]], [[Γεώργιος Ζουρίδης]], [[Χρήστος Δρεμλής]], [[Γεώργιος Σεϊμένης]], [[Αριστείδης Μαργαρίτης]], [[Ζαχαρίας Παπαδάς]], [[Παύλος Κύρου]], [[Γεώργιος Γιαγκλής]], [[Γεώργιος Στρατινάκης]], [[Αριστείδης Κιτράκης]], [[Γεώργιος Α. Κακουλίδης|Γεώργιος Κακουλίδης]], [[Νικόλαος Ρόκας (στρατιωτικός)|Νικόλαος Ρόκας]], [[Χρυσόστομος Χρυσομαλλίδης]] κ.ά.
Όχι μόνον από την [[Κρήτη]] αλλά και από τη [[Μάνη]] είχε συγκροτηθεί σώμα από μερικές δεκάδες εθελοντές υπό τον [[Αντώνιος Βλαχάκης (Καπετάν Λίτσας)|Αντώνιο Βλαχάκη]] (Καπετάν Λίτσα) με οπλαρχηγούς, μεταξύ άλλων, τον [[Ευάγγελος Μπαϊρακταρέας (Καπετάν Ακίλλας)|Ευάγγελο Μπαϊρακταρέα]] (Καπετάν Ακίλλα) και τους εξαδέλφους Λεωνίδα και Παναγιώτη Πετροπουλάκη από το [[Γύθειο]]. Οι τρεις αυτοί μαζί με άλλους εννέα αγωνιστές είχαν ηρωικό θάνατο σε μάχη κατά Τούρκων και Βουλγάρων στο χωριό [[Καστανόφυτο Καστοριάς|Οσνίτσανη]] (Καστανόφυτο). Σχετικά με αυτή τη μάχη υπάρχει το εξής τραγούδι σε ύφος δημώδες:<ref>Βαγιακάκος Δικαίος, ''Μανιάτες αγωνισταί στα Καστανοχώρια'', περιοδικό "Μακεδονική Ζωή", 86 (1973), σ. 16, 17</ref>
{{απόσπασμα|<poem>
Σάββατο βράδυ είμαστε κοντά σε μοναστήρι
Κι’ ο Λίτσας ήταν σκεφτικός κι’ όλο συλλογισμένος
Τους αρχηγούς εκάλεσε και τον Πετροπουλάκη.
Να ετοιμαστούνε τα παιδιά στον πόλεμο να πάμε,
Βουργάρους για να κάψουμε, ταμπούρια για να φάμε.
Τη χαραυγή κινήσαμε και πάμε στην Οσνίτσα,
Άϊντε Λίτσα μου καημένε και στον κόσμο παινεμένε...
</poem>}}
Ο Μακεδονικός Αγώνας ήταν κατά πολύ και ένας αγώνας πρακτόρων. Το Γενικό Κέντρο Αμύνης έστειλε σε διάφορα μέρη ριψοκίνδυνους αξιωματικούς που οργάνωσαν τον αγώνα κατά του Βουλγαρισμού και λειτούργησαν είτε κρυφά ως πράκτορες είτε φανερά ως υπάλληλοι του Ελληνικού Προξενείου. Στην περιοχή της [[Καβάλα]]ς στάλθηκαν ο Στυλιανός Μαυρομιχάλης (Μαυρομάτης), ο Κωνσταντίνος Τυπάλδος, ο υπολοχαγός Αθανάσιος Μάρκου και ο Μανιάτης ανθυπολοχαγός Λεωνίδας Μπεχράκης (καπετάν Νικήτας).
Σημαντική συνεισφορά στο Μακεδονικό Αγώνα είχαν και πρόσωπα που υπηρετούσαν σε κομβικές θέσεις, όπως ο μικρασιατικής καταγωγής [[πρωτοσύγκελλος]] της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης [[Αιμιλιανός Γρεβενών (επίσκοπος)|Αιμιλιανός Λαζαρίδης]].<ref>[http://www.pemptousia.gr/2011/10/evgnomosinis-spondi-ston-ethnomartir/ Ευγνωμοσύνης σπονδή στον εθνομάρτυρα Αιμιλανό Λαζαρίδη]</ref>
Από το [[Σεπτέμβριος|Σεπτέμβριο]] του [[1904]], την αρχηγία των ελληνικών σωμάτων ανέλαβε ο [[Παύλος Μελάς]]. Ο θάνατος του Παύλου Μελά σε συμπλοκή με τουρκικό απόσπασμα στο χωριό [[Μελάς Καστοριάς|Στάτιστα]] της Δυτικής Μακεδονίας, στις 13 Οκτωβρίου του 1904, συνετάραξε ολόκληρο το Έθνος και από τότε η σωτηρία της Μακεδονίας έγινε υπόθεση ολόκληρου του Ελληνισμού.<ref>Ελληνική Ιστορία, τόμ. 25, σ. 368, Εκδοτική Αθηνών ISBN 960-213-260-4</ref>
Μετά το θάνατό του, οι Έλληνες άρχισαν να επικρατούν σε όλη σχεδόν τη Μακεδονία συμπεριλαμβανομένων και των περιοχών στις οποίες η βουλγαρική επιρροή προηγουμένως ήταν τόσο έντονη ώστε να έχει εξελιχθεί σε κράτος εν κράτει ([[Καστοριά]], [[Φλώρινα]] και [[Έδεσσα]]-[[Γιαννιτσά]]).
{| class="toccolours" style="float: right; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#c6dbf7; width:30em; max-width: 40%;" cellspacing="5"
| style="text-align: left;" |
"Ορκίζομαι εις το όνομα της Αγίας Τριάδος ότι θα διαφυλάξω το μυστικό. Ότι θα εργάζομαι με όλην την ψυχήν μου και την καρδίαν μου προς εξόντωση των Βουλγάρων κακούργων και προς επιτυχίαν της ελευθερίας της Πατρίδος μου Μακεδονίας. Είς τους εχθρούς της πατρίδος μου δεν μαρτυρύσω το παραμικρόν ακόμη και αν μου βάλουν το μαχαίρι στον λαιμόν. Αν παραβώ τον όρκο μου ο θεός ας με τιμωρήσει και οι ελευθερωταί της πατρίδος μου ας με κομματιάσουν και η αμαρτία να είναι στον λαιμό".
|-
| style="text-align: left;" |'''Όρκος του Μακεδονομάχου'''
|}
Στις μνήμες των περισσότερων ο Μακεδονικός Αγώνας συνδέεται με τον αγώνα του [[Τέλλος Άγρας (μακεδονομάχος)|Τέλλου Άγρα]] στη [[Γιαννιτσά#Μακεδονικός Αγώνας - Λίμνη Γιαννιτσών|Λίμνη των Γιαννιτσών]] μέσα από τις συγκλονιστικές αφηγήσεις της [[Πηνελόπη Δέλτα|Πηνελόπης Δέλτα]] στο βιβλίο της «''Στα Μυστικά του Βάλτου''».
== Μάχες την άνοιξη του 1905 ==
[[Αρχείο:Zagoritsani3.jpg|thumb|right|260px|Φωτογραφία της 26ης Μαρτίου 1905 που πρoβλήθηκε διεθνώς από τη Βουλγαρία ως αποτέλεσμα της επίθεσης της [[Βασιλειάδα Καστοριάς|Ζαγορίτσανης]]. Η Ζαγορίτσανη όμως ήταν ήδη κατεστραμμένη την περίοδο του [[Εξέγερση του Ίλιντεν|Ίλιντεν]].<br>«Οι κάτοικοι της Ζαγορίτσανης συμμετείχαν μαζικά στην επανάσταση του Ίλιντεν. Προχωρώντας σε αντίποινα εναντίον του χωριού, ο Οθωμανικός Στρατός έκαψε όλα τα σπίτια του [Documents and Materials]. Η πράξη αυτή σημειώθηκε στις 15 Αυγούστου 1903. Σύμφωνα με τον Σιλιανόφ το ασκέρι έκαψε 630 σπίτια και 30 παιδιά που βρέθηκαν μέσα σε αυτά». [Силянов Α, 422].]]
{{Quote box
| width = 255px
| bgcolor = AEC6CF
| align = right
| quote = -'''Μπράτιμ! μπράτιμ!''' Άκουες δεξιά και αριστερά από γυναίκες
ξεμαλλιασμένες μέσα στους δρόμους και παιδιά που έτρεμαν σαν φύλλα.<br>
'''-Αδελφέ! αδελφέ!''' εφώναζαν όσοι άφηναν το πείσμα μπροστά στο
θάνατο και ωμιλούσαν ελληνικά για να σωθούν.<ref>*[http://www.e-sfakia.gr/%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%BF%CF%84%CE%B5%CF%87%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AC/45/274-12--------71-109 Απόσπασμα Ημερολογίου Ηλία Δεληγιαννάκη (85) ημερπλ. σ.346]</ref>
|source =
}}
Η Ζαγορίτσανη (σημ. [[Βασιλειάδα Καστοριάς]]) στις αρχές του 20ού αιώνα ήταν μια κωμόπολη με περισότερους από 3.500 κατοίκους.<ref>*Zagoritchani / Caza de Kostour (Kastoria), χριστιανικός πληθυσμός: 3.144 εξαρχικοί Βούλγαροι, 480 πατριαρχικοί Βούλγαροι και 48 [[Βλάχοι]]. Λειτουργία δύο εξαρχικών σχολείων με τρεις δασκάλους και 310 μαθητές και ενός πατριαρχικού με δύο δασκάλους και 35 μαθητές [Brancoff 1905].</ref> Γενέτειρα του [[Αναστάς Γιάγκωφ]], απόστρατου συνταγματάρχη του βουλγαρικού στρατού, έγινε κέντρο εξορμήσεων και αποθήκη πολεμικού υλικού που έπαιξε πρωταρχικό ρόλο στην προετοιμασία της [[Εξέγερση του Ίλιντεν|Eξέγερσης του Ίλιντεν]]. Μετά τη διάψευση όμως των ελπίδων για την αναγνώριση από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις μιας αυτόνομης Μακεδονίας ή μιας μεγαλύτερης Βουλγαρίας, που ήταν ο αρχικός αλλά και ο τελικός σκοπός, στην περιοχή της Καστοριάς είχε παραμείνει μόνο το σώμα του [[Μήτρος Βλάχος|Μήτρε Βλάχου]] (Ντίμιταρ Παντζούρωφ), βλάχικης καταγωγής.
Έτσι την άνοιξη του [[1905]] επαναμφανίζονται στην περιοχή οι βουλγαρόφρονες κομιτατζήδες, καταφθάνουν τα σώματα των [[Βασίλ Τσακαλάρωφ]], Ιβάν Ποπώφ και Μιχαήλωφ, ενώ αναπτύσσουν εντονότερη δράση αυτά του [[Μήτρος Βλάχος|Μήτρου Βλάχου]], Ατανάς Κερσάκωφ από την [[Ιεροπηγή Καστοριάς]] (τότε Κοστενέτσι) και Κόλε Αντρέεφ (μεθερμηνευόμενον Νικόλαος Ανδρέου) από το [[Βαρικό Φλώρινας]] (τότε Μόκρενη). Στη βουλγαρική βιβλιογραφία η επίθεση στη Ζαγορίτσανη αναφέρεται ως η «[[Σφαγή της Ζαγορίτσανης]]» [[Βουλγαρικά|βουλγ.]] (Загоричанско клане) που αποδίδεται στην αγριότητα Ελλήνων αξιωματικών και Κρητών εθελοντών, χωρίς όμως να γίνεται οποιαδήποτε διασύνδεση με προγενέστερα συμβάντα, όπως:
*Στις 21 Φεβρουαρίου 1905 πυρπολήθηκε η Μονή Αγίου Νικολάου [[Κορομηλιά Καστοριάς|Κορομηλιάς]] από τους Μήτρο Βλάχο και Κόλε Αντρέεφ και δολοφονούνται ο ηγούμενός της, [[Άνθιμος Γιοβανόπουλος]], και οι εγκαταβιώντες μοναχοί.<ref>D. Dakin, The Greek Struggle in Makedonia 1897-1913, σ. Berclkey University, 1966</ref>
* Στις 24 Φεβρουαρίου πυρπολείται η [[Μονή Αγίου Νικολάου Τσιριλόβου]], σημαντικό κέντρο του [[Μακεδονικός Αγώνας|Μακεδονικού Αγώνα]], από τον Κόλε Αντρέεφ.
*Στις 15 Μαρτίου 1905 δολοφονείται άγρια από τσέτα της Ζαγορίτσανης<ref>[http://www.e-sfakia.gr/%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%BF%CF%84%CE%B5%CF%87%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AC/45/274-12--------71-109 Απόσπασμα Ημερολογίου Ηλία Δεληγιαννάκη (85) σ. 344]</ref> ο Καστοριανός δάσκαλος [[Βασίλειος Μελεγκάνος]] που είχε ορισθεί από τον [[Στέφανος Δραγούμης|Στέφανο Δραγούμη]] δάσκαλος στο πλησιέστερο χωριό, το Κεφαλάρι Καστοριάς, απ΄ όπου υδροδοτείτο και η πόλη της [[Καστοριά]]ς.
Στις 18 Μαρτίου δέχεται επίθεση η [[Μονή Αγίου Αθανασίου Ζηκοβίστης]] και στις 21 Μαρτίου καταφθάνει στο [[Σισάνι]] το πολυπληθές σώμα του [[Στέφανος Δούκας|Στέφανου Δούκα]] (Καπετάν Μάλλιος) και συναντάται με τον [[Γεώργιος Τσόντος Βάρδας|Βάρδα]]. Μαζί με τα σώματα των [[Ευθύμιος Καούδης|Καούδη]], [[Παύλος Γύπαρης|Γύπαρη]], [[Δικώνυμος - Μακρής Γεώργιος|Δικώνυμου Μακρή]], [[Ιωάννης Καραβίτης|Καραβίτη]], Γκούσα και Πουλάκα, συγκεντρώνει ένα πολυπληθές σώμα περίπου 200 οπλιτών, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγονται οι σλαβόφωνοι [[Σταύρος Τσίλης]] από το [[Μαυρόκαμπος Καστοριάς|Μαυρόκαμπο Καστοριάς]] ως οπλίτης, ο Θωμάς Χρήστου (Ρώμπακας) ομαδάρχης του Τσόντου Βάρδα από τη [[Βυσσινιά Καστοριάς]], ο Θανάσκας (Παπαδημητρίου) Φώτιος από τον [[Απόσκεπος Καστοριάς|Απόσκεπο Καστοριάς]], ο Ζηκούλης Αχιλλέας (Κοκοφύνας) κ.α., που συναντώνται στη [[Μονή Αγίων Αναργύρων Μελισσοτόπου Καστοριάς|Μονή Αγίων Αναργύρων Μελισσοτόπου]], όπου και αποφασίζεται να επιτεθούν στην κωμόπολη της [[Ζαγορίτσανη|Βασιλειάδας]] εξαιτίας του γεγονότος ότι πολλοί κάτοικοί της συμμετείχαν στην πυρπόληση της Μονής Τσιριλόβου πριν ένα μήνα.
Το ξημέρωμα της 25ης Μαρτίου δόθηκε το σύνθημα για την επίθεση που δεν έπρεπε να διαρκέσει περισσότερο από μιάμιση ώρα γιατί ήταν βέβαιο ότι θα κατέφθανε τουρκικό απόσπασμα από τη διπλανή [[Κλεισούρα Καστοριάς]] και τη [[Λιθιά Καστοριάς]]. Οι αμυνόμενοι κάνανε χρήση του οπλισμού τους μέσα από τα παράθυρα των σπιτιών τους. Κατά την αποχώρηση, όταν άρχισε να φθάνει το τουρκικό απόσπασμα, οι νεκροί ήτανε 42, μεταξύ των οποίων 6 γυναίκες, δύο παιδιά και μερικοί πατριαρχικοί, για να προστεθούν λίγο αργότερα άλλοι 18 αιχμάλωτοι που εκτελέσθηκαν.<ref>[http://www.e-sfakia.gr/%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%BF%CF%84%CE%B5%CF%87%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AC/45/274-12--------71-109 Απόσπασμα Ημερολογίου Ηλία Δεληγιαννάκη 81-86 σσ. 339-346]</ref> Οι νεκροί παρέμειναν στον τόπο για αρκετές ημέρες γιατί αναμενόταν η έλευση ευρωπαϊκής επιτροπής για να εκτιμήσει την κατάσταση. Η αναμονή αυτή αλλοίωσε τα νεκρά σώματα αλλά και προσέφερε τη δυνατότητα για κάθε είδους πράξη, όπως του λογχισμένου πολλαπλώς νεκρού παιδιού.
== Κατάσταση τα επόμενα χρόνια ==
[[Αρχείο:Enijevardarantarti05-08.jpg|thumb|left|210px|Ο [[Τέλλος Άγρας (μακεδονομάχος)|Καπετάν Άγρας]] και η ομάδα του στη [[Γιαννιτσά#Μακεδονικός Αγώνας - Λίμνη Γιαννιτσών|λίμνη των Γιαννιτσών]].]]
Ο Αγώνας των [[Μακεδονομάχοι|Μακεδονομάχων]] κράτησε έως το [[1908]] οδηγώντας σε αποτυχία τα βουλγαρικά σχέδια για το βίαιο εκβουλγαρισμό της Μακεδονίας. Το τέλος του Αγώνα στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία συνδέθηκε με την επικράτηση των [[Νεότουρκοι |Νεότουρκων]] οι οποίοι αρχικά φάνηκαν να καταβάλλουν προσπάθειες εκσυχρονισμού και εκδημοκρατισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και συγχρόνως απέτρεψαν με αυστηρότητα το αντάρτικο μεταξύ Βουλγάρων και Ελλήνων.
Οι αψιμαχίες μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων αλλά και του καθενός ξεχωριστά με τους Νεότουρκους συνεχίστηκαν σε πολύ μικρότερη ένταση αλλά και πάλι με θύματα. Ενδεικτική είναι η δολοφονία του μητροπολίτη Γρεβενών [[Μητροπολίτης Γρεβενών Αιμιλιανός|Αιμιλιανού]], που αποτελούσε στυλοβάτη του Ελληνισμού προασπίζοντας την ταυτότητα των κατοίκων της περιοχής των [[Γρεβενά|Γρεβενών]]. Ο Αιμιλιανός αποτέλεσε στόχο των Νεότουρκων και των Κομιτατζήδων και ο φόνος του έγινε σε δάσος και εν κρυπτώ την 1η Οκτωβρίου [[1911]], ενώ ο μητροπολίτης μετέβαινε στο χωριό Γκριντάδες (σήμερα [[Αιμιλιανός Γρεβενών (οικισμός)|Αιμιλιανός]]) για να λειτουργήσει.<ref>[https://mikrasiatwn.wordpress.com/2014/10/01/%ce%b1%ce%b9%ce%bc%ce%b9%ce%bb%ce%b9%ce%b1%ce%bd%cf%8c%cf%82-%ce%bb%ce%b1%ce%b6%ce%b1%cf%81%ce%af%ce%b4%ce%b7%cf%82-%ce%bf-%ce%bc%ce%b9%ce%ba%cf%81%ce%b1%cf%83%ce%b9%ce%ac%cf%84%ce%b7%cf%82-%ce%b5/ Αιμιλιανός Λαζαρίδης: Ο Μικρασιάτης επίσκοπος και μάρτυρας της Μακεδονίας]</ref>
Οι Κομιτατζήδες διατήρησαν μια υποτυπώδη δραστηριότητα μετά το [[1908]] αλλά επανεμφανίστηκαν δυναμικά κατά τους [[Βαλκανικοί Πόλεμοι|Βαλκανικούς Πολέμους]] ως παραστρατιωτικές ομάδες υποστηρίζοντας το Βουλγαρικό Στρατό στις επιχειρήσεις του. Κατά τη διάρκεια της ολιγόμηνης βουλγαρικής κατοχής της ανατολικής Μακεδονίας προέβησαν σε νέες θηριωδίες κατά του ελληνικού πληθυσμού της περιοχής υπό την πλήρη ανοχή των επίσημων βουλγαρικών αρχών και του τακτικού βουλγαρικού στρατού, ο οποίος και τις εξόπλιζε, όπως η καταστροφή των [[Σέρρες|Σερρών]] και του [[Δοξάτο|Δοξάτου]] (ήταν η πρώτη φορά). Επισήμως, ενώ ο Βουλγαρικός Στρατός γενικά χρέωσε στο κομιτάτο τις σφαγές, ως ενέργειες άτακτων σωμάτων, λίγο αργότερα, κατά τη διάρκεια του Β' Βαλκανικού Πολέμου, ενσωμάτωσε τις μονάδες αυτές αυτούσιες στον τακτικό βουλγαρικό στρατό. Αυτό ήταν και το ενδεικτικό τέλος της ιστορίας των ενόπλων τμημάτων της «[[Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση|Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης]]» (ΕΜΕΟ).
Το [[1912]], μετά την επιτυχία της Αλβανικής Eξέγερσης, οι Σέρβοι, επειγόμενοι να προλάβουν τη δημιουργία μίας Μεγάλης Αλβανίας, υποχώρησαν στις μαξιμαλιστικές βουλγαρικές απαιτήσεις επί της διανομής της Μακεδονίας και προχώρησαν από κοινού στη δημιουργία της Βαλκανικής Συμμαχίας (Λίγκας). Η επιτακτική ανάγκη παρουσίας στόλου στο Αιγαίο οδήγησε λίγο αργότερα και στην εισδοχή της Ελλάδας στη συμμαχία ολοκληρώνοντας έτσι το σκηνικό του [[Α' Βαλκανικός Πόλεμος|Α' Βαλκανικού Πολέμου]]. Με την έκρηξή του ένα μεγάλο μέρος της Μακεδονίας μαζί με τη Θεσσαλονίκη απελευθερώθηκε από τον Ελληνικό Στρατό. Το 1913 οι Βούλγαροι, αν και υποτιθέμενα σύμμαχοι, επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά και χωρίς προηγούμενη κήρυξη πολέμου κατά των Ελλήνων και των Σέρβων προσπαθώντας να καταλάβουν για λογαριασμό τους τα μόλις απελευθερωθέντα από αυτούς εδάφη της Μακεδονίας, αλλά απωθήθηκαν ([[Β' Βαλκανικός Πόλεμος]]). Μετά την συντριβή που ακολούθησε, η Βουλγαρία αναγκάστηκε να παραχωρήσει και το ανατολικό τμήμα ([[Σέρρες]], [[Δράμα (πόλη)|Δράμα]] και [[Καβάλα]]) στην Ελλάδα, η οποία ολοκλήρωσε με αυτό το τρόπο τους εθνικούς της στόχους στη Μακεδονία.
== Αποτίμηση ==
[[File:Greek officers who took part in the Macedonian Struggle.jpg|thumb|Ομαδική φωτογραφία Μακεδονομάχων αξιωματικών (1909).]]
Η επικράτηση των ελληνικών αντάρτικων σωμάτων δεν επέφερε ως άμεσο κέρδος τη Μακεδονία επειδή μεσολάβησε το [[Νεότουρκοι|Νεοτουρκικό κίνημα]] του [[1908]], το οποίο μετά την επικράτησή του οδήγησε στην απώλεια πολλών κεκτημένων των μειονοτήτων, εμπόδισε όμως να χαθούν οι περιοχές<ref>[[Κωνσταντίνος Τσώπρος]] Αναμνήσεις Μελένοικο-Θεσσαλονίκη σ. 53 ΙΜΧΑ <sup>2η</sup> GR ISSN:0073-862X</ref> που αποτέλεσαν αργότερα την ελληνική Μακεδονία.
Η χαμένη αυτοπεποίθηση των Ελλήνων αξιωματικών από τον πόλεμο του [[1897]] ανακτήθηκε.<ref>Βασίλης Γούναρης, όπ.π. σελ.14</ref>
Ο [[Ευρώπη|ευρωπαϊκός]] τύπος, ''όπως η Γενική Εφημερίδα της Βιέννης (Wiener Allgemeine Zeitung)'', εγκωμίασε τους [[Έλληνες Μακεδόνες|Μακεδόνες]] που κατάφεραν να περιφρουρήσουν τη [[Μακεδονία]] με τις δικές τους δυνάμεις, και μέσω των [[Έλληνες|Ελληνο]]μακεδονικών ενόπλων ομάδων, απελευθέρωσαν τα χωριά από τη [[Βουλγαρία|βουλγαρική]] τυραννία των [[κομιτατζήδες|κομιτατζήδων]].<ref>[http://old.serres.gr/synedrio100/images/2006/kyriakos%20papakyriakou.pdf Πρακτικά Β΄ Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου: Οι Σέρρες και η περιοχή τους από την Οθωμανική κατάκτηση μέχρι τη σύγχρονη εποχή, Α΄ τόμος, Σέρρες 2013, σελ. 59, Σερραϊκά Χρονικά, τόμος Γ΄, σελ 179]</ref>
== Χρονικό ==
{{multiple image
| align = right
| direction = vertical
| width = 300
| header = Οπλαρχηγοί του Μακεδονικού Αγώνα
| image1 = Gono-Iotov-cheta.jpg
| alt1 = Το ένοπλο σώμα του καπετάν Γκόνου Γιώτα
| caption1 = Το σώμα του Μακεδονομάχου καπετάν [[Γκόνος Γιώτας|Γκόνου Γιώτα]] ...
| image2 = Apostol Petkov's Band.jpg
| alt2 = Η τσέτα του βοεβόδα Αποστόλ Πέτκωφ
| caption2 = ...και του [[κομιτατζήδες|κομιτατζή]] της [[ΕΜΕΟ]] βοεβόδα [[Αποστόλ Πέτκωφ]].
}}
* [[1900]]: Ενθρόνιση του επισκόπου Γερμανού Καραβαγγέλη στη Μητρόπολη Καστοριάς, όπου και δραστηριοποιείται στην περιοχή.
* [[22 Ιουλίου]] [[1902]] Ενθρόνιση [[Χρυσόστομος Σμύρνης|Χρυσοστόμου Καλαφάτη]] ως Μητροπολίτη Δράμας, με κομβική δράση στην Ανατολική Μακεδονία.
* 19 Αυγούστου [[1902]] Μάχη στο Τριγωνικό της Κοζάνης.
* [[1902]] Ο [[Ίων Δραγούμης]] τοποθετείται υποπρόξενος στο Μοναστήρι, όπου και προωθεί τα ελληνικά συμφέροντα στη περιοχή.
* 11 Ιουλίου [[1903]] Μάχη στο Πισοδέριο της Φλώρινας
* [[1903]] Οργανώνεται στην Αθήνα το Μακεδονικό Κομιτάτο υπό τον δημοσιογράφο Δημήτριο Καλαποθάκη κατόπιν εκκλήσεων του Μητροπολίτη Γερμανού. Κρητικοί εθελοντές στη Μακεδονία. Πρώτος νεκρός του Αγώνα ο κρητικός οπλαρχηγός Γεώργιος Σεϊμένης στο Λέχοβο που κατακρεουργείται αν και καθηλωμένος στο κρεβάτι από τους κομιτατζήδες.
* 19 Σεπτεμβρίου [[1904]], Μάχη στο Πολυπόταμο, το αντάρτικο άγημα έχει αρχηγό τον Μίκη Ζέζα.
* [[1904]] ο [[Λάμπρος Κορομηλάς]] τοποθετείται πρόξενος στη Θεσσαλονίκη με νέες προβολές των ελληνικών επιδιώξεων.
* 13 Οκτωβρίου [[1904]], Σκοτώνεται σε μάχη στη Στάτιστα (σημερινό όνομα "Μελάς") των [[Κορέστια|Κορεστίων]] ο [[Παύλος Μελάς]]. Ελληνικό στρατιωτικό τμήμα διέρχεται τη μεθόριο. Οι ελληνικές αρχές της Θεσσαλονίκης ενισχύουν και εξοπλίζουν τα ελληνικά ανταρτικά σώματα.
* 7 Νοεμβρίου 1904 Μάχη στο Σκλήθρο,
* 2 Δεκεμβρίου Μάχη στο Ανταρτικό,
* [[1905]] τα ελληνικά σώματα αποκρούουν σθεναρά βουλγαρικές επιθέσεις ακολουθώντας την τακτική των κλεφτών.
* 19 Φεβρουαρίου 1905: Μάχη Μοριχόβου,
* 24 Φεβρουαρίου 1905: μάχη Λεχόβου,
* 25 Μαρτίου 1905: μάχη στη Ζαγορίτσιανη,
* 11 Απριλίου 1905: μάχη Σουμπανίστης,
* 8 Μαϊου 1905: μάχη του Ζελόβου,
* 22 Αυγούστου 1905: μάχη στο Γυμνοτόπι,
* 5 Σεπτεμβρίου 1905: μάχη στο Στρυμονικό,
* [[14 Σεπτεμβρίου]] [[1905]]: ο εικοσάχρονος Μακεδονομάχος Άρμεν Κούπτσιος εκτελείται με απαγχονισμό από τους Τούρκους στον πλάτανο της πλατείας της πόλης της [[Δράμα (πόλη)|Δράμας]].
* [[1906]]: ο Κορομηλάς επιζητεί την επίσημη συμμετοχή της Ελλάδας με αποστολή στρατού. Τέσσερα ελληνικά ανταρτικά σώματα σε σύγκρουση με τον οθωμανικό στρατό διαλύονται.
* 6 Αυγούστου 1906: μάχη στη [[Λίμνη των Γιαννιτσών|λίμνη Γιαννιτσών]],
* 7 Αυγούστου 1906: μάχη στο Καστανόφυτο.
* 14 Σεπτεμβρίου 1906: μάχη στο Μορίχοβο.
* 23 Σεπτεμβρίου 1906: μάχη στο Μελισσότοπο.
*14 Νοεμβρίου 1906: μάχη στο Ζερβοχώρι.
* 21 Δεκεμβρίου 1906: μάχη στη [[λίμνη Γιαννιτσών]].
* [[1907]]: η [[Αγγλία]] ασκεί πολιτική πίεση απαιτώντας την περιστολή των ελληνικών δράσεων στη περιοχή. Η Ελληνική Κυβέρνηση σε δίλημμα. Η Τουρκία απαιτεί την απομάκρυνση του Λ. Κορομηλά από το Προξενείο της Θεσσαλονίκης. Απομακρύνεται, αλλά το Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών τον διορίζει Γενικό Επιθεωρητή των προξενείων της διευκολύνοντας με αυτό τον τρόπο ακόμα περισσότερο τη δράση του.
* 4 Γενάρη 1907: μάχη σε Άθυρα και Κουφάλια.
* 27 Φεβρουαρίου 1907: μάχη της Νικόκλειας.
* 13 Μαρτίου 1907: μάχη της Πέτρας.
* 8 Μαϊου 1907: μάχη στο Παλαιοχώρι Κορεστείων.
* 15 Ιουλίου 1907: Μάχη στο Καλογερικό.
* 10 Σεπτεμβρίου: μάχη της Παπαδιάς.
* 18-19 Γενάρη 1908: μάχη στον Άγιο Ιωάννη Καστανιάς.
* 18 Μαρτίου 1908: μάχη στη Ζούζουλη.
* 26 Μαρτίου 1908: μάχη της Βίτσιανης.
* 10 Μαϊου 1908: μάχη στο Κωστενέτσι.
* 6 Ιουνίου 1908: μάχη στη Δόγιαννη.
* [[1908]]: Με την επανάσταση των [[Νεότουρκοι|Νεοτούρκων]] το Οθωμανικό Κράτος παραχωρεί σύνταγμα και ίσα δικαιώματα σε όλους τους πολίτες. Ολοκληρώνεται ο Μακεδονικός Αγώνας με επιτυχία καταφέρνοντας να διατηρήσει τη συνοχή του Ελληνισμού της Μακεδονίας.
== Εικόνες ==
<gallery class="float-right" widths="210" heights="150">
Setoma-teacher-dead.jpg|Η άγρια δολοφονία από βουλγαρόφρονες του Καστοριανού δασκάλου [[Βασίλειος Μελεγκάνος|Βασιλείου Μελεγκάνου]] το Μάρτιο του [[1905]], που δίδασκε στο Κεφαλάρι Καστοριάς, προκάλεσε την πάγκοινη οργή, με αποτέλεσμα ο [[Γερμανός Καραβαγγέλης]] να διαμηνύσει: «Πες τε στους [[Βασίλ Τσακαλάρωφ]] και τους λοιπούς ότι αυτά που ξέρανε να τα ξεχάσουν, τα ψέμματα τελείωσαν».{{πηγή}}
IMARO-band-Dambeni-Atanas-Karshakov-head.jpg|Τσέτα ποζάρει στο φακό του [[Λεωνίδας Παπάζογλου|Λεωνίδα Παπάζογλου]] με το πρόχειρα δαφνοστεφανωμένο κεφάλι του συντρόφου τους [[Βοεβόδας|βοεβόδα]] (τοπικού ηγέτη) Ατανάς Κερσάκωφ τον Ιούλιο του 1907 μετά τη μάχη της [[Πτελιά Καστοριάς|Πτελεάς]].
Lazaros-Apostolidis-band.jpg|Η ομάδα του [[Λάζαρος Αποστολίδης|Λάζαρου Αποστολίδη]] από τη Λεύκη Καστοριάς
Velika Traikou Funeral Salonica.jpg|Η κηδείας της Βελίκας Τράικου, που δολοφονήθηκε από κομιτατζήδες, το [[1904]] στον [[Πεντάλοφος Θεσσαλονίκης|Πεντάλοφο Θεσσαλονίκης]].
</gallery>
<gallery class="float-right" widths="130" heights="170">
Pavlos Melas.jpg|Ο [[Παύλος Μελάς]]
Germanos-Karavangelis-Turkish-officers.jpg|Ο μητροπολίτης Καστοριάς [[Γερμανός Καραβαγγέλης]], πλαισιωμένος από αξιωματικούς του Οθωμανικού Στρατού, φωτογραφία του Λεωνίδα Παπάζογλου
Vangelis Natsis.jpg|Ο [[Βαγγέλης Στρεμπενιώτης|Ευάγγελος Νάτσης Γεωργίου]] από τα [[Ασπρόγεια Φλώρινας]]
Lazaros Doiamas.PNG|Ο οπλαρχηγός [[Λάζαρος Δογιάμας]]
Constantinos Christou Roussanis.JPG|Ο πρωτεργάτης του Μακεδονικού Αγώνα, [[Κώττας Χρήστου]]
Ion Dragoumis.jpg|Ο [[Ίων Δραγούμης]]
Хризостом (Калафатис).jpg|O μητροπολίτης [[Δράμα (πόλη)|Δράμας]] [[Χρυσόστομος Σμύρνης|Χρυσόστομος Καλαφάτης]], συντονιστής του Μακεδονικού Αγώνα στην Ανατολική Μακεδονία.
Emilianos Lazaridis.jpg|Ο [[Μητροπολίτης Γρεβενών Αιμιλιανός|Αιμιλιανός Λαζαρίδης]] ως [[πρωτοσύγκελλος]] της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης, με σημαντική προσφορά στο Μακεδονικό Αγώνα
Armen Kouptsios.gif|Ο νεότερος Μακεδονομάχος, ο [[Άρμεν Κούπτσιος]] από τη [[Δράμα (πόλη)|Δράμα]].
Agras-Tellos-Agapinos Nikiforos-Ioannis-Demestihas Kalas-Constantine-Sarros.jpg|Οι καπεταναίοι μακεδονομάχοι αντάρτες [[Κωνσταντίνος Σάρρος|Κάλας]] (αριστερά), [[Σαράντος Αγαπηνός|Τέλλος Άγρας]] (κέντρο) και [[Ιωάννης Δεμέστιχας|Νικηφόρος]] (δεξιά) σε φωτογραφία, στα μέσα του [[1906]].
G Delchev.jpg|Ο [[Γκότσε Ντέλτσεφ]]
</gallery>
== Δείτε επίσης ==
* [[Μακεδονική επανάσταση του 1867]]
* [[Μακεδονική επανάσταση του 1878]]
* [[Μακεδονική επανάσταση του 1896]]
* [[Μακεδονικό Ζήτημα]]
* [[Σλαβόφωνοι της ελληνικής Μακεδονίας]]
* [[Σταύρος Τσίλης]], [[Θωμάς Χρήστου]] (Αφανείς γηγενείς Μακεδονομάχοι)
* [[Βουλγαρική Εξαρχία]]
* [[Απριλιανά του 1903|Απριλιανά του 1903 (τρομοκρατικές ενέργειες στη Θεσσαλονίκη)]]
* [[Γραικομάνοι]]
* [[Κρούσοβο|Το Κρούσεβο στην εξέγερση του Ίλιντεν]]
== Σημειώσεις ==
{{cnote|α|Το [[1867]] ιδρύεται στην [[Καστοριά]] από τον [[Αναστάσιος Πηχιών|Αναστάσιο Πηχιών]] η [[Αναστάσιος Πηχιών#Η Νέα Φιλική Εταιρεία|Νέα Φιλική Εταιρεία]] που οι δραστηριότητες της ανακόπτονται το 1888 με τη φυλάκιση των μελών της στο Μοναστήρι.<ref>Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, Ο Βόρειος Ελληνισμός κατά την πρώιμη φάση του μακεδονικού αγώνα (1878-1894), έκδοση ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη, 1983</ref>
}}
{{cnote|β|«Κατά τας πρωϊνάς ώρας μιας ημέρας του Ιουλίου [[1895]] εισέβαλεν εις το [[Μελένικο|Μελένοικο]] ο εκ των συναρχηγών της Ανωτάτης Μακεδονο-Θρακικής Οργανώσεως ([[Χρίστο Τατάρτσεφ|ΒΜΑΕΟ]]), έφεδρος υπολοχαγός του Βουλγαρικού στρατού [[Μπόρις Σαράφωφ|Βόρις Σαράφωφ]] επικεφαλής στρατιωτικώς συντεταγμένης συμμορίας (αντάρτικη ομάδα, [[τουρκικά]] çete ληστοσυμμορία), αποτελουμένης εκ φοιτητών του Πανεπιστημίου και μαθητών των γυμνασίων [[Σόφια]]ς και οδηγό τον αρχηγόν τοπικής βουλγαρικής συμμορίας Κώτσο Λιούτα. Ο Λιούτα είχε φοιτήσει εις το ελληνικό δημοτικόν σχολείον Μελενοίκου, επολέμησε δε και ως εθελοντής εις τον Ελληνικό Στρατόν κατά τον ατυχή [[Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897|ελληνοτουρκικόν πόλεμον του 1897]]»<ref>[[Κωνσταντίνος Τσώπρος]], [[Αναμνήσεις (Μελένοικο - Θεσσαλονίκη)]], σ. 33 GR ISSN: 0073 862Χ</ref>
}}
{{cnote|γ|Στο τέλος Αυγούστου 1902 έφθασε στη Ζαγκορίτσανη (σημ. [[Βασιλειάδα Καστοριάς]]) ο συνταγματάρχης [[Γιάκωφ]], ένας από τους κυριότερους συνεργάτες του [[Τσόντεφ]], με ένοπλο σώμα που είχε οργανωθεί στη Βουλγαρία. Ο [[Ντάμιεν Γκρούεφ|Γκρούεφ]] είχε δώσει οδηγίες να αφοπλισθεί το Τμήμα μόλις θα έφθανε, αλλά οι τοπικοί αρχηγοί [[Βασίλ Τσακαλάρωφ|Τσακαλάρωφ]], Παπάντσεφ και Αντρέιφ, που γνώριζαν το Γιάκωφ προσωπικά, ενήργησαν διαφορετικά και αποφάσισαν να συναντηθούν στο Μπλάτσι (σημ. [[Οξυά Καστοριάς]]) για να συνεννοηθούν.<ref>Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΔ, σ. 226, Εκδοτική Αθηνών 1977</ref>
}}
== Παραπομπές ==
<references />
== Βιβλιογραφία ==
* ''«Ο Μακεδονικός Αγώνας και η προετοιμασία της απελευθέρωσης (1903-1912)»'', Βασίλης K. Γούναρης, στο: Ι. Κολιόπουλος και Ι. Χασιώτης (επιμ.), Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία (Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής & Παπαζήσης, 1992), τόμ.1, σ. 508-527.
* ''Ο Μακεδονικός αγώνας και η απελευθέρωση της Μακεδονίας'', στο: συλλογικό, ΄΄Μακεδονία: 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού΄΄, Κωφός Ευάγγελος, Εκδοτική Αθηνών, 1992, σελ.465-480
* ''Ο Μακεδονικός Αγώνας'' στους Αγώνες του νεώτερου Ελληνισμού, Ι.Κ. Μαζαράκη Αινιάν, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα, 2003, σελ.9-34
* ''Το Μακεδονικόν πρόβλημα'', - Νεοκλή Καζάζη, Αθήναι 1907.
* ''Μαρτύρων και ηρώων αίμα''. - Δραγούμη Ι. Αθήναι 1907.
* ''Βιογραφία Καπετάν Κώττα'', - Κοντούλη Α., Φλώρινα 1931.
* ''Πως η Μακεδονία παρέμεινεν ελληνική: ιστορικές σελίδες'', - Γκαρμπολά Ν., Θεσσαλονίκη 1933.
* ''Το Μακεδονικό ως φάσις του Ανατολικού Ζητήματος, 1878-1908'', - Βλάχου Ν.Β., Αθήναι 1935.
* ''Ίων Δραγούμης'', - Παράσχου Κ., Αθήναι 1936.
* ''Οι Μακεδόνες εις τους υπέρ της Ανεξαρτησίας Αγώνας, 1796-1832'', - Βασδραβέλλη Ι.Κ., Θεσσολονίκη 1950 (2η έκδοση).
* ''Μακεδονικός Αγών και Μακεδόνες Αρχηγοί'', - Μόδη Γ.Χ., Θεσσαλονίκη 1950.
* ''Καπετάν Άγρας'', - Κανελλόπουλου Θ.Γ., Αθήναι 1952
* ''Ο Μακεδονικός Αγών: Απομνημονεύματα'', - Αργυρόπουλου Π.Α., Θεσσαλονίκη 1957.
* ''Αναμνήσεις εκ του Μακεδονικού Αγώνος'', - Σπανού Ν., Θεσσαλονίκη 1957.
* ''Ο Μακεδονικός Αγών εις την Δυτικήν Μακεδονίαν'', - Ναλτσά Χ.Α., Θεσσαλονίκη 1958.
* ''Ο Μακεδονικός Αγών: Απομνημονεύματα'', - Γερμανού Καραβαγγέλη, Θεσσαλονίκη 1959.
* ''Ο Ίων Δραγούμης και ο Μακεδονικός Αγών'', - Ευρυγένη Δ., Θεσσαλονίκη 1961.
* ''Το Ελληνικόν Προξενείον Θεσσαλονίκης, 1903-1908'', - Λαούρδα Β., Θεσσαλονίκη 1961.
* ''Μακεδονικός Αγών'', - Λαούρδα Β., Θεσσαλονίκη 1961.
* ''Ο Μακεδονικός Αγών: Αναμνήσεις'', - Μαζαράκη Αινιάν, Θεσσαλονίκη 1963.
* ''Παύλος Μελάς'', - Μελά Ν., Αθήναι 1964.
* ''Μακεδονικός Αγών, 1903-1908'' - Ανεστόπουλου Α.Κ., Θεσσαλονίκη 1965.
* ''The Greek struggle in Macedonia, 1897-1913'', - Douglas Dakin, IMXA, Θεσσαλονίκη 1966
* ''ΜακεδονικόςΑγών'', - Τσάμη Π.Δ., Θεσσαλονίκη 1975.
* ''Από τη Μακεδονία στο Γουδί: δραστηριότητες Μακεδονομάχων στρατιωτικών (1908-1909'', - Γούναρη Β.Κ., Δελτίο της Ιστορικής Εθνολογικής Εταιρείας 29 (1986) σ. 175-256.
* ''Βουλευτές και Καπετάνιοι: πελατειακές σχέσεις στη μεσοπολεμική Μακεδονία'', - Γούναρη Β.Κ., περιοδικό ΕΛΛΗΝΙΚΑ 41 (1990) σ.313-335.
* ''Ο Ελληνικός Αγώνας στην Μακεδονία, 1897-1913'', - Douglas Dakin, εκδ Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1996
* ''Ο Μακεδονικός Αγώνας μέσα από τις φωτογραφίες του (1904-1908)'', - Γούναρη Β.Κ., εκδ. Έφεσος, Αθήνα 2001.
* ''Μακεδονικός Αγώνας (1904-1908)'', Ιστορικά (ένθετο Ελευθεροτυπίας υπ. αρ.163/2002) Αθήνα (Δεκ.) 2002.
* Albert Londres, ''Κομιτατζήδες ή η τρομοκρατία στα Βαλκάνια'. Μετάφραση Δημήτρη Μιχαλόπουλου, Αθήνα: Πετσίβας, 2008, ISBN 978-960-87636-8-5.''
* Σπυρίδων Σφέτας, Ελληνοβουλγαρικές αναταράξειs 1880-1908, εκδόσεις Επίκεντρο ISBN 978-960-458-170-2
==Διαβάστε επίσης==
*{{cite journal|last=Gounaris|first=Basil C.|title=Reassessing Ninety Years of Greek Historiography on the "Struggle for Macedonia" (1904-1908)|journal=Journal of Modern Greek Studies|volume=14|issue=2|year=1996|pages=237-251|url=https://www.academia.edu/23042256/Reassessing_Ninety_Years_of_Greek_Historiography_on_the_Struggle_for_Macedonia_1904-1908_}}
*{{cite journal|last=Γούναρης|first=Βασίλης Κ.|title=O Μακεδονικός αγώνας στην ελληνική ιστοριογραφία (1904-1984)|journal=Βαλκανικά Σύμμεικτα|volume=11|year=2000|pages=323-339|url=https://ojs.lib.uom.gr/index.php/ValkanikaSymmeikta/article/viewFile/536/543}}
*{{cite journal|last=Κωστόπουλος|first=Τάσος|title=Ο εμφύλιος Μακεδονικός Αγώνας (1904-1908): εκδοχές του κρατικού μονοπωλίου της συλλογικής μνήμης|journal=Τα Ιστορικά|volume=23|issue=45|year=2006|pages=393-432|url=https://www.academia.edu/22249393/Ο_εμφύλιος_Μακεδονικός_Αγώνας_1904-1908_εκδοχές_του_κρατικού_μονοπωλίου_της_συλλογικής_μνήμης}}
*{{cite journal|last=Kostopoulos|first=Tasos|title=La guerre civile macédonienne de 1903-1908 et ses représentations dans l’historiographie nationale grecque|journal=Cahiers Balkaniques|volume=38-39|year=2011|pages=213-226|url=https://ceb.revues.org/835}}
== Εξωτερικοί σύνδεσμοι ==
* [http://ippiasvolley.blogspot.com/2010/10/blog-post.html Ώ λέλε μάικω!]
* {{cite journal
|title=Μακεδονικός αγών και Μακεδόνες αρχηγοί
|author=Γ. Χ. ΜΟΔΗΣ
|url=http://media.ems.gr/ekdoseis/makedoniki_bibliothiki/ekd_makb_modis_9.pdf
|journal= Θεσσαλονίκη 1950, 2η έκδοση 2007
|filetype=pdf}}
* [http://www.imma.edu.gr/imma/publications/video.html ΙΔΡΥΜΑ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΑΓΩΝΑ Ο Μακεδονικός Αγώνας]
* [http://www.hri.org/MPA/gr/other/Makedonikos_Agwn/index.html 95 χρόνια από την έναρξη του Μακεδονικού αγώνα]
* [https://web.archive.org/web/20070312151500/http://egnatia.ee.auth.gr/~sthat/kids/mak-ag.html Ο Μακεδονικός αγώνας]
* [https://web.archive.org/web/20080308104730/http://www.mani.org.gr/istor/mak/eis.htm Ο Μακεδονικός αγώνας και η συμβολή της Μάνης]
* [https://web.archive.org/web/20070320224048/http://www.thessalonikeis.gr/PAYLOSMELASELIDES/selisMA.htm Αφιέρωμα στο Μακεδονικό αγώνα]
* [https://web.archive.org/web/20070625114006/http://www.myserres.gr/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=99 Ο Μακεδονικός Αγώνας στην ανατολική Μακεδονία]
* [https://web.archive.org/web/20070104232725/http://www.kozani.net/kozani.php?p_id=31&menu_id=14 Ο Μακεδονικός Αγώνας στη δυτική και κεντρική Μακεδονία]
* [http://www.hri.org/MPA/gr/other/mak_agwn/index.html 92 χρόνια από την έναρξη του Μακεδονικού αγώνα]
* {{cite web|url=http://yaunatakabara.blogspot.gr/2012/05/illinden_23.html|title=Η πορεία προς το Ίλιντεν, ο αντίκτυπος της εξέγερσης στην Ελλάδα και οι απαρχές της ένοπλης φάσης του Μακεδονικού Αγώνα|accessdate=2018-07-17}} σελ. 5-9.
=== Βίντεο ===
* {{Αρχείο ΕΡΤ|τίτλος= Μακεδονικός αγώνας 1904-1908, δίψα ελευθερίας, αλλοτινή (''μέρος 1ο'')|αριθμός = 7119}}
* {{Αρχείο ΕΡΤ|τίτλος= Μακεδονικός αγώνας 1904-1908, δίψα ελευθερίας, αλλοτινή (''μέρος 2ο'')|αριθμός = 7793}}
* {{Αρχείο ΕΡΤ|τίτλος= Μακεδονικός αγώνας 1904-1908, δίψα ελευθερίας, αλλοτινή (''μέρος 3ο'')|αριθμός = 6588}}
* {{Αρχείο ΕΡΤ|τίτλος= Μορφές του Μακεδονικού αγώνα|αριθμός = 37126}}
* [[Εικόνα:Nuvola apps kaboodle.png|20px]] Ιστοσ. [[ΕΡΤ]], [https://web.archive.org/web/20120512130428/http://www.ert.gr/webtv/index.php/component/k2/item/2552-o-makedonkos-agwnas-meros-a-24-02-2012.html ΕΤ3: Εκατογραφία: Ο Μακεδονικός Αγώνας Μέρος Α'], 17/02/2012, [Βίντεο]
* [[Εικόνα:Nuvola apps kaboodle.png|20px]] Ιστοσ. [[ΕΡΤ]], [https://web.archive.org/web/20120512130454/http://www.ert.gr/webtv/index.php/component/k2/item/2557-o-makedonikos-agwnas-meros-b-29-02-2012.html ΕΤ3: Εκατογραφία: Ο Μακεδονικός Αγώνας Μέρος Β'], 22/02/2012, [Βίντεο]
{{Μακεδονία των νεότερων χρόνων}}
[[Κατηγορία:Μακεδονικός Αγώνας| ]]
| 